СОЫЛМАНЫ СЫЗБАСЫН ІСТЕУ ЖНЕ ТЕХНИКАЛЫ ТАЛАПТАРДЫ БЕЛГІЛЕУ

Жалпы мліметтер. Ыстытай алыптауды технологиялы рдісін істеген кезде негізгі бастапы мліметтер болып мыналар есептеледі:

а) техникалы талаптары бар дайын тетікті сызбасы;

б) алыптау тсілін жне технологиялы рдісті вариантын тадауа себепші болатын соылма шыаруды бадарламасы.

Е алдымен дайын тетікті сызбасы бойынша соылманы сызбасын істейді. Сол кезде лшемдерді белгілеуді (діп пен шатаманы ескеріп) тек механикалы деуді негізгі орныынан жргізеді. Соылманы дрыс рылымдаудан технологиялы рдісті крделілігі жне алыпты тымды жасауды ммкіншілігі байланысты.

алыпталатын соылманы сызбасын істеу келесі тізбекпен орындалады: алашы мліметтерді мият талдау нтижесінде жасау длдігін жне соылманы крделілік дрежесін белгілейді; абылданан алыптау тсіліне сйкесті ажырама бетті рама пішінін жне алыпты ажырама сызыыны жайын анытайды; механикалы деуге діпті жне соылманы лшемдеріне шатаманы белгілейді; сталы кенермені жне жмырлану радиустеріні млшерін белгілейді; тесігі бар соылмаларда белгілеуді рылымдайды жне обылауа коректі абыршаты лшемін анытайды; соылмаа техникалы талаптарды белгілейді.

Болатты соылманы алыптаан кезде діп, шатама жне сталы кенермені белгілеуді тртібін жне млшерін сйкесті стандартпен (МЕСТ 7505-89) ережелейді.

діп жне шатаманы соылманы массасы, материалды табасы, крделілік дрежесі жне бастапы крсекіш бойынша соылманы длдік класна байланысты белгілейді.

олданылып жрген стандарт жасау длдігі бойынша болатты соылманы мынандай бес класса блуді арастырады: Т1; Т2; Т3; Т4; Т5. Осылай блу соылма лшеміне ойылатын длдік талабымен, жне таыда ндірісті жадайы жне трімен (сериялы немесе жаппай ндіріс) байланысты.

діп жне шатаманы млшерін анытау шін МЕСТ 7505-89 болатты М1, М2 жне М3 топтарын арастырады.

сталы-баспатау жабдытарыны р алуан трлерінде ыстытай клемдік алыптаумен жасалатын соылмаларды крделік дрежесін анытау шін, соылма массасын G_с (клемін V_с) осы соылма дл сиятын фигураны (цилиндр немесе тік брышты параллелепипед жне т.б.) массасына G_фиг (клеміне V_фиг) бліп есептейтін мынандай формуланы олданады: .

Топата немесе баспата жасалынатын соылмаларды крделілік дрежесіні осымша белгісі болып шыыылыты млшері есептеледі (h – биіктігі; в – табаны): Шыыылыты биіктігіні тмендеуі крделілік тобын азайтады.

Баспата жне КСМ-да сыымдау тсілімен алыптанатын соылмалар шін крделілік дрежесін анытаанда рекет санын ескереді (С1 шін – екі рекет; С2 шін – ш рекет; С3 шін – трт рекет; С4 шін – бес жне одан да кп рекет).

алыдыы жа диск, ернемек жне доала типті соылмаларды алыптаан кезде жоары крделілік дрежесі абылданады (С4). Бндай крделілікті диск, ернемек немесе доалаты сйкесті элементіні алыдыы мен диаметріні атнасы 0,2 – ден артпаса ана абылдайды.

Крделілік дрежесіні тобы жоары болан сайын мынандай кемшіліктер пайда болады: тетікті технологиялыы кем болады; кп алыптаушы рекет талап етіледі; крделі жне сандары кп жылалар керек болады; соылманы длдігі тмен болады; металды шыыны кп болады; жоары уатты жабды талап етіледі.

Тетіктерді жобалаан кезде биік жне жа ырларды, жа далдашылар мен белдемелерді, тар жне тере уыстарды жасамау керек.

Ішкі лшем мен уыс шін теріс ауытуды (тменгі шатаманы) 0,5 – ін жне сырты лшем шін о ауытуды (жоары жатаманы) 0,5 – ін, діптерді, кенермені ескеріп тетікті таза лшемдері бойынша соылманы массасын анытайды. Соылманы массасына деформацияланбайтын бліміні массасы жне кенерікті массасы кірмейді. Тек КСМ немесе топа пен баспата жергілікті алыптап блігін жктірген кезде алыппен ысылатын сыры блігіні массасы соылманы массасына кіреді.

Ажырама сызыты жайын анытау. детте алыпты ажырама бетін жазыты немесе йлесетін жазытытар трінде тадайды, ал оны жайын соылманы жыладан еркін шыару керектігіне сйеніп бірінші кезекте соылманы пішіні анытайды. Соылманы сызбасында тменгі жне жоары алыптар ажырамасы, соылманы сырты арамы бойынша тетін сызыпен белгіленеді. Тере жерлер бар боланда ажырау сызыы таыда соылманы ішкі арамы бойынша теді.

Ашы жыладаы ажырама бетті екі е лкен зара перпендикулярлы соылма лшемдері бойымен тетін жазытыпен белгілейді. Сонда жыланы е кіші тередігі жне е лкен зындыы мен ені амтамасыз етіледі. Ажыраманы осындай рылымы алыпты беріктігін, оны оай жасауды жне алыпталан соылманы жеіл шыаруды амтамасыз етеді.

алыпты ажырамасы ылида машинаны жмысшы мріміні озалысына перпендикулярлы болады. детте топата алыптаан кезде иын толтырылатын жыла уыстары жоары алыпта орналасады (ЫБ-да тменгі жне жоары алыптарды толтырылу ерекшеліктері бірдей).

Ажырама бетті тадауды ережесінде соылманы массасын азайту масатымен, шыынды кішірейтумен, алыптаушы жне иыш алыптарды жасауды оайлатумен, дайындаушы рекеттерді жеілдетумен аныталатын кп ерекшеліктер бар.

Соылманы жасауа шатаманы белгілеу. лшемдік шатаманы белгілеу соылманы жасауды дл еместігімен байланысты. Болатты соылмаа олданылып жрген стандарт (МЕСТ 7505-89) соылманы номинал лшемінен барлы ауытуды зіне енгізеді. Осы ауытуларды себебі мыналар болып саналады: биіктігі бойынша алыптау олылыы; аыры жыланы уысыны толы емес толтырылуы жне тозуы; алыпты серпімділік деформациясы жне соылма суыан кезде шгудегі тербеліс; алып жартысыны ыысуымен шаырылатын пішінні ауытуы; осьтерді исытыы жне иманы сопатыы; тесу кезіндегі эксцентритеттік; беттік аауларды р алуан трлеріні барлыы жне т.б.

Керекті длділікке, массаа, лшемдерге, болат тобына жне соылманы крделілік дрежесіне байланысты шатама белгіленеді. Бастапы крсеткіші р трлі соылмаларды шатамасын анытау шін МЕСТ 7505-89 стандартында кестелер растырылан.

Крсетілген шатаманы анытау дісі соылманы барлы сырты жне ішкі лшемдеріне таралады. рі ішкі лшемдер шін кестелік ауыту кері табамен алынады. МЕСТ 7505-89 стандарты таыда мыналарды тртіптейді: рсат етілетін центр аралы ара ащыты ауытуын; соылманы сырты арамына атысты соылмадаы тесілетін тесікті осьтес еместігін; иілгенділікті; жазы еместікті; тзу сызыты еместікті (жазы беттер шін); радиаль ауытыманы (цилиндрлік беттер шін); соылманы жеке элементтеріні орналасуын анытайтын брышты лшемдерді: жмырлану радиустерін жне алыптау еістерін. Стандартты сйкесті кестесінде жасауды длдік класына байланысты рсат етілетін ауытуды млшері бар.

Жмырлау радиусіне жне алыптау еісіне шатамалар тек ттынушыны талабы бойынша сыылманы сызбасында крсетіледі.

Крсетілген стандартпен таы да р трлі крделік дрежесі бар соылма шін бйіржаты ылауды млшері белгіленеді.

Соылманы крсетілмеген лшемдеріне шатама соылма ені немесе зындыы бойынша шатама рісіні есебінен ± 0,7-ге те етіп аныталады.

Шатама тек алыптау технологиясымен аныталатындыын жне діптен туелді емес екендігін мытпау керек.

Деформациялаушы рал-сайманны озалысы баытандаы алыптау олылыына шатама лшемдер млшеріні айырмашылыына туелсіз барлы лшемдерге бір мнмен берілуі тиіс

Механикалы ндеуге діп. Болаттан жасалан алыпталан соылмалара діп МЕСТ 7505-89 бойынша белгіленеді. Соылма сызбасындаы лшемдерді механикалы ндеуді негізгі орныынан бастап тсіреді (соылманы механикалы кесумен деу шін бастапы операцияны орындаан кезде, осы соылманы бекітуді орны жне тіреуіш нктелер). Механикалы дейтін цехтармен (ттынушылармен) келісілген орныты жерлерді соылманы сызбасында белгілейді. 4.1 суретте лшемді тсіруді екі варианты крсетілген: а – тізбекпен жне б – негізгі орнытан кесумен делетін бетке дейін (МЕСТ 7505-89 сйкесті) Вариант а-ны олдананда алып жыласын жне соылманы жасауды длсіздігі (ателігі) жинаталады. Сондытан соылманы барлы зындыы бойынша рсат етілетін ауытуды стау иыныра. Бір орнытан лшемдерді белгілеуін жргізген кезде жасауды длдігі шбсыз жоары болады жне баылау жадайы жасарады.

а – тізбекпен; б – негізгі орнытан 4.1 сурет лшемдерді тсіруді вариантары

МЕСТ 7505-89 бойынша жалпыа белгіленген болаттан жасалан алыпталан соылмаа механикалы ндеуді діптері келесі факторларды ескеріп аныталан: соылманы массасы, оны жасауа ажетті длдік, болат тобы, соылманы крделік дрежесі, оны лшемдері, бетіні сапасы (МЕСТ 2889 бойынша кедір-бдырлыты классы). діпті белгілеген кезде негізгі параметр болып соылманы массасы есептеледі. Бірата ол белгісіз млшер, йткені аныталатын діп соылманы жаламалы блімі болады.

Соылманы массасын таза тетікті массасынан шарты 1,1 – 2,2 есе кп етіп алдын ала алуды, ал кейінірек діптерді длдеп тзетуді МЕСТ 7505-89 сынады. Жоарыда келтірілген факторлара байланысты кесуге делетін рбір жаты діптері 0,6 -дан 13 мм дейінгі шекте белгіленеді. Бдан баса болып мынау саналады: дайындаманы жалынды ыздырып соылманы жасаан кезде соылманы массасына байланысты діпті рбір жаа келесідей лкейтуді рсат ету:

Соылманы массасы, кг……2,5 дейін 2,5-тен 6,0 дейін 6,0 жоары

діпті рбір жаа лкейту …0,5 дейін 0,8 дейін 1,0 дейін

Соылманы массасын жне лшемін, оны бетіні кедір-бдырлыын, жасауды длдігін, болат тобын жне соылманы крделілік дрежесін ескеріп діптерді анытайтын кестені олдануды ережесі тменде келтірілген.

Ттынушыларды талабы бойынша соылманы сызбасында осымша технологиялы операцияларды ескеретін жоарыда крсетілгеннен баса діптер енгізілуі ммкін.

Соылманы номинальды лшемінен ауытуды негізгі себептеріне мыналар жатады: алыптау олылыы, аыры жыланы уысыны тозуы, алып ажырамасындаы тірек беттерді (соылысатын) шгуі, алып ажырамасыны беті бойынша соылма блімдеріні ыысуы, зын соылманы исытыы.

сталы кенермені белгілеу. Стандартта сталы кенермеге мынандай клемдер жатызылады: алыптау еістері, ішкі жмырлау радиустері, белгіленген тесіктерді далдашасы жне толытырылатын діптер.

Топата жне баспата алыптаан кезде алыптау еістерін соылманы барлы тік беттеріне белгілейді, ал КСМ-да соылманы жасаан кезде сотанмен орындалатын шыынылыты, гілді жне тпелі тесікті барлы беттеріне алыптау еістері белгіленеді. КСМ-да сатылы соылманы алыптаан кезінде алыптау еістері блігін шгу сыраыны озалысына перпендикулярлы орналасатын барлы алыппен жанасатын беттерге таы да белгіленеді.

алыптау еістеріні млшері топата алыптаан кезде ішкі бет шін 7^о жне сырты бет шін 10^о те болады, ал баспата итеріп шыарышпен немесе КСМ-да алыптаан кезде 5^о жне 7^о сйкесті те болады. КСМ-да ойымы немесе тпелі тесігі бар соылманы жасаан кезде тесікті немесе ойымны беттеріндегі еістер 3^о артпауы керек.

Жыланы брышты блімдері радиус бойынша жаты етіп орындалуы керек. Бл радиус соылманы барлы ішкі (R) жне сырты (r) брышты тйіндесуінде болуы керек.

детте соылманы ішкі тйіндесуіндегі радиустерді R сырты радиустерден r ш рет кп ылып тадайды. Егер тетікті рылымы ммкіндік берсе онда радиус R-ді гілке те немесе лкен ылып белгілеген дрыс. Бндай жадайда гілді клбеу блімі болмайды жне металды ау жадайы едуір жасарады.

обылауа белгілеуді жне абыршаты жобалау.Тере уысты немесе тпелі тесігі бар соылмаы алыптаан кезде алыпты шыыы блімдерін (белгілеу) ммкіндігінше лкен клемді етіп алуа мтылады. Бл металды экономдауды жне механикалы деуді азайтуды амтамасыз етеді.

Топата жне баспата алыпталан соылманы жасаан кезде, тпелі тесікті немесе гілді орындау тесікті немесе гілді осі жоары алыпты озалу баытымен сйкес болан жадайда ана, ал осы тесікті немесе гілді диаметрі немесе лшемдері олар орналасатын соылма элементі биіктігіне те немесе лкен болса міндетті. КСМ-да алыптаан жадайда тпелі тесікті немесе гілді орындау, оларды осі блігін шктіретін сотанны озалыс баытымен тура келгенде ана міндетті.

Тесікті белгісін жасайтын абылаушы сотанны жне сталы белгіні кішкентай шыдамдылыы салдарынан ыстытай клемді алыптаан кезде диаметрі 30 мм кіші уысты орындамайды.

Тесігі бар лкен биіктікті тетікті соылмасын алыптаан кезде, кейінірек далдашаны теспейтін тек тйы белгілеуді алумен шектеледі. рекеттегі стандарт тйы белгілеу шін, осы белгілеуді диаметріні 0,8-не те шекті тередікті белгілейді.

КСМ-да соылманы алыптаан кезде тпелі тесікті зындыы, осы тесікті ш диаметрінен аспауы керек.

Топата жне баспата алыптаан кезде алыптаушы жылада алдан ала жасалынатын далдашаны кейінірек июмен тпелі тесікті алады. Арты алыдыты далдаша тесікті июды иындатады, ал те жа далдаша сталы белгіні шыдамдылыын азайтады. Далдашаны тымды пішінін жне трін тадауды кейбір сыныстары 4.1 кестесінде берілген.

Егер обылау тередігі обыланатын уысты диамертінен 2,5 рет жне одан да артыыра кіші болса, онда металды р жаа кеейтуді жеілдету шін иаштіреуі бар белгілеуді олданады. (4,2, б сурет). Сонда жазы блімні диаметрі d₁ (0,12d + 3) мм те болады.

Алашы жыладаы, ал таы да егер алыптау алашы жыласыз жргізілетін болса, онда аыры жыладаы белгілеуді тбесіндегі жмырлау радиустерін мынандай формула бойынша анытауа болады: r₁ = r + 0,1h + 2 мм, мндаы: r – осы соылма шін абылданан кіші жмырлау радиусы; h – белгілеу тередігі.

иаштіреу трде орындалан белгілеуі бар алашы жыланы олданып алыптаан кезде аыры жылада белгілеуді не жазы, не магазині бар етіп жасау ммкін болады (4.2, в сурет). Бл жадайда жмырлау радиусін алашы жыламен салыстыранда екі рет кіші ып белгілейді, ал далдашадаы бунаты h_в/2 жне в₃ лшемін деттегі кенеріктікі сияты анытайды.

Аласа соылмалар шін (h/d < 0,07) (жазы соышта металды кеейткеннен кейін немесе жазы белгісі бар алашы жылада алыптааннан кейін) алтасы бар белгілеуді олдану сынылады (4.2, г сурет). Аыры жылада алыпталаннан кейін алта толы толтырылмауы керек. Сонда жмырлану радиусын мынандай формуламен анытайды r₁ = 5h, ал r₂ радиусын графикалы жолмен табады.

Баспаты немесе топаты сыраыны озалысымен дл келмейтін тесіктерді, уыстарды жне гілдерді соылмаларда жасалмайды. Тетіктерді жобалаан кезде олара жоламау керек.

4.1 кестесі

Далдашаны пішіні жне лшемі.

Далдашаны пішіні	Сурет	олдануы жне кейбір параметрлер.
Жазы	4.2, а	Белгілеуді диаметрі d салыстырмалы кішкентай боан кезде. Жазы абыршыты алыдыы мынаан те: + ,мм. Жмырлау радиустерін МЕСТ 7505-89 бойынша анытайды
Ойы (иаштіреумен)	4.2, б	Белгілеуді орташа диаметрі шін (d > 80мм) металды ау жадайын жасартады. абыршыты орташа алыдыын S жазы далдаша шін олданылатын формула бойынша аны-тайды. Содан кейін мынандай параметрлерді есептейді: Smах = 1,35×S жне Smіn = 0,65×S. алыпты тменгі жартысындаы орнату алаы dу = 30 ÷ 50 мм те етіп абылдайды.
алыдатылан (магазині бар)	4.2, в	Осы вариант дайындаушы жыласы бар алыптауа олданылады. Дайындаушы жылада иаштіреуі бар далдаша орындалады, ал содан кейін аыры жылада алындатылан далдаша жасалынады. Сонда Smах алыдыы h дейін кішірейтіледі. Бл далдашаны июды жеілдетеді. Арты металл магазинге ыыстырылып шыарылады.
Дес (алтасы бар)	4.2, г	Белгілеу диаметрі лкен болатын аласа соылмалар шін (d >150) олданылады. Тйреу жеріндегі алыды S1 = 0,4 , ал е лкен имадаы алыды S2 = 5S1 те болады. Осы вариант бойынша алыптау дайындаманы алдын ала шктіргеннен кейін жргізіледі. алтаны клемі ммкін болатын арты металмен салыстыранда ормен жасалынады.
Екі жаты айналмалы гілдері бар ойы	4.3, а	Ірі соылмалар шін. алыптау екі топата жреді Біріншісінде дайындама шктіріледі жне сонымен атар соылмаа жаын трді алып пішіні згертеді. Содан кейн екінші топата аыры жылаа алыптайды.

 

а – жазы ; б - ойы (иаштіреумен); в - алыдатылан (магазині бар), г - дес (алтасы бар) 4.2 сурет Далдашасы бар соылмалардаы тесіктер шін гілдерді белгілеуі

Металды экономдау масатымен ндірістік сараптамада р трлі екі соылманы йлестіріп алыптауды олданады (оулы [6] араыз). йлестіріп алыптау шін біреуіні тесігі далдашасыны габариті баса кіші соылманы сырты арамыны лшемдеріне жуыты сйкес келетін соылмаларды тадап алады. йлестіріліп алыптаан кезде металды экономдыы соылманы (кішісін) кенеріксіз жасауды есебінен, ал таы да лкен соылманы жасаан кезде дайындаманы блігін далдашаа жмсамауды есебінен алынады. Осындай технологиялы шешімдер сталы алыптау ндірісінде металды пайдалану коэффициентін серлі жоарлатады.

алан сратар.Тетікті сызбасында соылмадаы талшытарды орналасуына ойылатын талаптар крсетіледі. Жалпы жадайда талшытарды орналасуы тетік жмыс істеген кезде пайда болатын е лкен кшті серіне сйкесті болуы керек. Соылманы сызбасын жобалаан кезде алыптауды олайлыын ескеру керек.

Соылманы механикалы деу шін орны ретінде детте е лкен диаметрі бар блімдерді немесе деген кезде арпуа жне бунаты орнытыруа олайлы блімдерді абылдайды. Соылмадаы белгілеу орнын аяында делмейтін е крінетін блімдерден тадайды.

аттылыа сынауды орнын (ал таыда механикалы сынауа лгілікті орнын жне орналасуын) рылымдаушымен келісу арылы тадайды.

Соылманы сызбасын жобалаан кезде мынандай ммкіндікті жне тымдылыты ескеру керек:

соылманы рылымын жеілдету жне жасарту;

соылмадан р трлі тетіктерді алу шін оны бірыайлау;

соылмаларды жекелеп алыптау шін тетікті екі жне оданда кп соылмалара блу (блінген соылмалар пісірумен біріктіріледі);

екі жне одан да кп тетікті бір соылмада алыптау (кейінірек иып кесіледі);

млшерлеу жне безеулеуді олдану

Соылманы сызбасын дайындау жне техникалы талаптарды белгілеу. Суы соылманы сызбасы цехта негізгі технологиялы жат болып саналады. Оны тетік сызбасы негізінде жасайды. Соылма сызбасында дайын тетікті зінді сызыша сызыымен крсетеді (немесе ттас жа сызыпен). Осылай тетікті тек керекті арамын беру деуге керекті діпті бар екендігін крнекі крсетеді. Дайын тетікті осындай бейнесін сызбаны баса проекциясында айталамай, тек бір рет кбінесе имада жне тілікте беру ажет.

Соылманы сызбасын дайындаан кезде соы сызбаны соылма алыпта алатын орынны жайындаыдай етіп сызады. Сызу масштабы 1:1. Ірі габаритті соылмаларды сызан кезде (750 мм жоары) рсат етілетін масштабты азайту (1:2) жне лшемі 50 мм кіші крделі пішінді соылмалар сызан кезде масштабы лкейту (2:1) рсат етіледі. 1:2 масштабымен соылмаларды сызан жадайда крделі ималарды табии млшерде береді.

Дайын тетікті лшемін жарым-жартылай соылманы лшеміні астына жашада жазуа болады. Соылманы лшемін жазан кезде мынаны ескеру керек:

Соылманы лшемін дайын тетікті сйкесті лшемімен салыстыру жолымен діп млшерін тексеруді ыайлылыы;

Соылманы лшемін тексеруді ыайлылыы;

Баылаан кезде соылманы белгілеуді жайлыы.

Суытай соылманы сызбасында ажыранды сызыты анытайтын лшемдерді крсету ажет етілмейді.

Соылманы абылдаан кезде суытай соылманы сызбасы керек боландытан, одаы барлы лшемдер шатамамен ойылады. Бдан баса, соылманы сызбасында оны атын жне массасын, ал таы да материалды табасын жне ыздыру дісін береді.

Техникалы талаптарда мыналарды крсетеді: жасауды длдік класын; соылманы крделік дрежесін; рсат етілетін ылау млшерін жне алыпты ыысуын; соылманы крсетілмеген лшемдеріне длдік; соылмада обыланатын белгілеуді жне сырты арамыны иясы жотыы бойынша шатамалар; жазыты еместік жне тзу сызыты еместік (жазы беттер шін); радиалды ауытыманы (цилиндрлік беттер шін); сызбада крсетілмеген жмырлау радиустерін; термиялы деу режімдерін; соылманы аттылыын; сырты аауларды тередігі жне оларды тазалауды тсілдерін; соылманы бетін отабыршытан тазалау тсілдерін; жне т.б.

Соылмаа ерекше шарт ойанда, аттылыты сынаан кездегі орынды, табалау орнын, механикалы сынау шін кесілетін лгіні орнын крсететін басылан ааз техникалы талапа кіргізілуі ажет.

Ысты соылманы сызбасын жасау. Ысты соылманы сызбасын суысоылманы сызбасы бойынша жасайды жне сол масштабпен сызады. Ысты жне суы сызбалардаы номинал лшемдер р трлі металдар мен орытпалар шін бірдей емес болатын жылулы шгумен зара айырмашылыта болады. Бдан баса, соылманы жне оны элементтеріні (жа жне тез суынатын) біркелкі емес шгуін ескеруг ажет.

Болатты алыптауды аяы температурасын шамамен есептеу шін 900-1000^оС температураа те етіп абылдайды. Бл жуыты 1,5 % те сызыты шгуге сйкес келеді.

Ысты алыптауды сызбасындаы лшемдер соылманы алыпта орналастыруды жне ималгілерді белгілеу ерекшелігін ескеріп шатамасыз беріледі. Ол шін ажыранды сызытан биіктік бойынша лшемдерді ойып, оны салу шін керекті барлы млеметтерді крсетеді. алыптау еісімен ратын кенермені жеіл белгілеу шін, кенермені клбеу кесінділерін крсету керек. детте сызбада ескертуде ескерілген шгу млшерін, айтылмаан алыптау еісін жне жмырлау радиусін беру ажет. Ысты соылманы сызбасын бейнелеуді мысалы наты тетіктерді алыптауды технологиялы рдістерін жасаан кезде келтіріледі.

Негізгі дебиеттер [3] (тарау 1, бет 7 – 29); [4] (тарау 5, бет 260 – 312).

осымша дебиеттер [6] (тарау 6, бет 83 – 123).

Баылау сратары

1. алыптаан кезде пішін згеру ай жерде жреді ?

3. Ашы алыптау жабы алыптаудан немен айырмашылыта болады ?

4. Кенеріксіз алыптауда андай артышылы бар ?

5. Клемдік алыптауды андай негізгі трлері бар ?

6. алыптанатын соылманы сызбасын жасауды андай ретпен жргізеді ?

7. Соылманы крделілік дрежесін андай формуламен анытайды ?

8. Болат тобын алай анытайды ?

9. Ажырама сызыты жайын алай анытайды ?

10. Соылманы жасауа шатаманы алай белгілейді ?

11. Механикалы деуге діпті алай белгілейді ?

12. Кенермеге не жатады жне оны алай белгілейді ?

13. обылау шін андай далдаша мен абыршыты білесіздер ?

14. Ысты соылманы сызбасын алай жасайды ?

 

Дріс

 

алыптау еістерін белгілеу.Соылманы жыладан оай шыару шін алыптау еістерін белгілейді. Бл еістерді тетікті барлы тік беттеріне белгілейді. Айтылан беттер алыпты озалыс жолына паралельді болады.

алыптау еістерін ішкі жне сырты деп екіге бледі (жоары жаты араыз).

Сырты алыптау еісі деп соылма салындаан кезде алып жыласыны бетінен кететін соылманы бетінде орналасан еістерді айтады.

Ішкі алыптау еісі деп соылма салындаан кезде алып бетіне ысылатын соылманы бетінде орналасан еісті айтады.

Соылма салындаан кезде металл жыла шыыылыын тыыз оршап алады. Осындайда ішкі алыптау еісінде жеткілікті млшер бар болмаса, онда соылма металын осы шыыылытан алу те иын болып кетеді.

Стандарт бойынша ішкі алыптау еісі сырты алаптау еісінен 2 – 3 ^о лкен болу еректілігі аныталан (жоары жаты араыз). Кпшілік жадайда сырты алыптау еісіні млшері 5 – 7^о болуы жеткілікті екендігі табылан.

Сырты алыптау еістеріні млшері мынандай факторлардан туелді болады: сйкесті уысты тередігі мен еніні атнасынан; уысты крінісіні пішінінен; уысты зындыы мен еніні атнасынан.

Осы атынастар лкен болан сайын уысты бйірлік абыраларыны сері кішкентай болады жне алыптау еісін кішкентай етіп тадауа болады.

Ішкі алыптау еісімен сырты алыптау еісі бірдей факторлардан туелді болады. Тек уысты орнына шыыылыты арау керек.

алыптау еістеріне таы да мыналар сер етеді: соылма материалы; алып майы; итеріп шыарушыны бар болуы.

Соылманы материалы мен алып майы йкеліс коэффциентіне серін тигізеді. йкеліс коэффициентіні млшерінен соылманы уыстан шыару тулді болады. йкеліс коэффициенті кішкентай болан сайын алыптау еісін кішкентай етіп алуа болады.

алыптау еісіні млшері кп болан сайын соылмадаы кенерме металыны млшері кп болады. Сондытан алыптау еісін кішкентай етіп алуа тырысады. Мнымен бірге еістерді бірыайландыруа тырысады. Ол шін бір соылмаа екі-штен кп емес алыптау еістерін тадайды. алыпты жасаан кезде стандартталан жоныш жиынтыын олданатын боландытан олданылатын алыптау еістерінде де мынандай стандартты мндер бар болады: 3, 5, 7, 10, 12 жне 15^о. алыптау еістерін тадауды кесте бойынша жргізеді (оулы [6] араыз).

алыптау еістерін белгідеген кезде соылманы брып, соылманы абырасымен еісті пайда болызуа боладыма екен тексереді, яни осымша алыптау еісінсіз алыптау боладыма екен тексеріледі.

алыптау еістерін белгілегеннен кейін жоары жне тменгі алыптарда ажырама сызы бірдей болатындыын тексереді. Ажырама сызы бірдей болу шін айтылан еістерді длдеп тзетуді жргізеді. Мысалы, егер жоары жне тменгі алыптарда уыстар тередігі бірдей болмаса, онда алыптау еістеріні сызытары ажырама жазытыыны бір нктесінде илыспауы ммкін.

Жмырлау радиустерін анытау.Соылманы сапасына, алыпты беріктігіне жне металды аыс жадайына соылманы ішкі жне сырты жмырлану радиустері атты сер етеді (оулы [6] араыз).

Кернеуді шоырлануын болдырмау шін, алып жыласыны брыштарында ызудан пайда болатын жарытарды болызбау шін, жыла брыштарын толтыру шін керекті кшті азайту шін жне талшы баытын жаты згертуді амтамасыз ету шін соылманы рылымдаан кезде жмырлауды сырты радиустерін арастырады (5.3 сурет). Сырты радиустерді R е кіші млшері соылманы массасынан жне жыла уысыны тередігінен туелді болады.

Ішкі жмырлану радиустерін r соылманы ойымдарына жне алып уыстарыны шыыны жерлеріне белгілейді (5.3 сурет). Ішкі жмырлау радиустері сырты радиуске араанда 3 – 4 есе кп болады.

R жне r – сйкесті сырты жне ішкі радиустер; жне – сйкесті сырты жне ішкі алыптау еістері; Dп – соылманы диаметрі; Нп – соылманы биіктігі; hн жне hв – тесіктер шін тменгі жне жоары белгілеуді тередіктері 5.3 сурет Соылма сызбасы

Тере жерлерді ішкі жмырлану радиустерін мынандай формуланы олданып та табуа болады: , ал баса жадайларда мынандай формуланы да олдануа болады: , мндаы D_п – соылманы диаметрі; в – тере жерлерді ені; h – тере жерлерді биіктігі.

Жмырлану радиустеріні мндерін мынандай атардан тадау сынылады: 0,8; 1,0; 1,5; 2,0; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 8,0; 10,0; 12,5; 15,0; 20,0; 25,0; 30,0.

Тесік пен тере жерлерді жне шыыылытарды жобалау.Егер тесік белгілеуіні табаныны диаметрі мынандай формуламен тапан млшерге сйкес келсе: d = 24+ 0,0625D_п, онда тесікті алыптаан кезде жасауа болады деп есептейді.

Жоары табалы белгілеу h_в d_о тередігімен жасалынады; тменгі табалы белгілеу h_н 0,8d_о тередігімен жасалынады. Соылманы саиналы шыыылыыны е кішкентай ені соылманы лшемі бойынша мынандай формуламен аныталады: в_1min = 10 + 0,0625D_п.

Егер шыыылыты ені в₁ > в_1min болса, онда бл шыыылыты соылмада жасайды. Бірата мынандай шарт орындалу керек: h/в₁ 0,8. Егер бл талап орындалмайтын болса онда кенерме белгіленеді.

олданылатын белгілеулерді трлері жне оларды олдануды жадайлары 4 дрісте келтірілген.

Егер тесілетін тесікті тередігі h > 1,7 d_о болса немесе дгелектену радиусын мынандай формуламен анытааннан кейін: r₁ = r + 0,1h + 2, мм жазы блім алмайтын болса, онда тйы белгілеу олданылады (оулы [6] араыз).

Тйы белгілеуді жмырлану радиусын мынандай формуламен анытайды:

.