Клапандары жоары арай орналасан газтазартушы механизмдер
(4 б-сурет) таратыш біліктен 1, трткіштен 2, штангада(итергіш) 7, кйінтеден 6, баыттаушы тлкеден 4, серіппесі 3 бар клапаннан 5 трады.
Механизмдерді жмыс процестері тмендегіше теді. Айналып тран таратыш білік 1 ждырышасымен трткішті 2 жылжыта отырып оны ктереді. Трткіш ждырышадан алан кшті штанга (итергіш ) 7 арылы кйінтеге 6 береді. Кйінте з осінде брыла отырып екінші шетімен клапан 5 тбесін басады жне серіппесін сыып клапанды ашады. Ждырышаны клапан трткішіне берген кші аяталысымен, серіппені жне газ ысымыны серінен клапан ныыздалып жабылады.
26. Жоары ысымды жанармай насосы ТНВД-8х10 Жоары ысымды жанармай насосы (ЖЖН) жанармайды алыпты шашуа жне тозадатуа жеткілікті ысыммен оны ажетті шамасын белгілі бір уаыт ішінде бріккішке жеткізуге арналан. Шашырату ысымыны шамасы 12,5..47,5 МПа жне одан да жоары.
Жанармайды мндай жоары ысымда алу плунжерлі насостармен де болады. Золотник типтегі плунжер насосыны секциясы 12-суретте крсетілген. Жанармай енгізуші клапан 5 арылы еніп, кері(айдауыш) клапан 3 жне жанармай быры арылы беріледі.
Плунжер 1 гильзаны 2 ішінде ілгері-кейінді жріп бріккішке арай отынды айдайды. Плунжер тмен арай серіппені 6 жрдемінде, ал жоары арай ждырышалы білік 8 жне трткіш 7 серінен рекет алады.
ТН8.5*10 – кпплунжерлі атарлы жанармай насосыны плунжер диаметрі 8.5мм, плунжерді жріс жолы 10мм. Мндай насостарды баса модификацияларындаы 2ТН, 4ТН, 6ТН насос секцияларыны плунжер диаметрі 9мм-ге дейін лкейтілген. Бл насостарды ждырыша біліктеріні айналу жиілігі 
=700..800 
боланда, наминал берілімі 32..55мг/м (37..65см3/мин).
27 Карбюраторлы ІЖ- оректендіру жйесі Карбюраторлы озалтыштарды оректендіру жйесі
8-сурет. Карбюраторлы озалтышты оректендіру жйесіні схемасы.
1-жанармай багі; 2-блімшелер; 3-тндыры сзгісі; 4-шмек; 5-май ятын ылта мойын; 6-ауа тазартыш; 7-карбюратор; 8-жанармай быры; 9-жанармай насосыны аланы; 10-шланга; 11-жанармай насосы; 12-14-енгізуші жне шыарушы бырлар; 13-оспа ыздыруды реттеу секторы; 15-дыбыс шіргіш.
Карбюраторлы озалтышты оректендіру жйесіні схемасы 8 жне 9 суреттерде крсетілген. Жанармай бакке йылады. Бл жерде жанармай тндырышынан 3 тазаланан отын диафрагмалы насосына 11 жне жанармай ттігі мен карбюратора беріледі. Ауа тазартыш (6) арылы сорылып карбюратора келеді де, онда бркіген бензин ауамен араласып жану оспасын райды. оспа цилиндрге тседі де, алан газдармен араласып жмыс оспасын райды, кейін ол сыылады, сыылу процесіні соында шынны серінен еріксіз жанады. Шыару процесі кезінде пайдаланылан газдар шыарушы коллектор 14 жне шіргіш 15 арылы сырты атмосфераа жіберіледі.
28. Екі тактілі озалтыштардаы газ алмасу процесстері Газ алмасуды екі нсамен жасауа болады:
1. Газ бен ауа цилиндрге кірер алдында аралыстырышта араласады. Цилиндрді рлеу жне зарядтау рлеу терезесі арылы газ бен ауа оспасымен жасалады. Газ алмасу кезінде жану німдерімен бірге газ да атмосфераа шыарылады, бл отын шыынын сіреді жне озалтышты зіндік уатын тмендетеді.
| 2. | Екі тактілі ІЖ толтыру.И.б.а.б.рнектелген газ алмасу процестеріні | ||||||||||||||||||
| жалпы затыы екі тактілі озалтыштарда трт тактілілермен салыстыранда | |||||||||||||||||||
| 3-3,5 есе аз. Шыару органдары ашыланнан бастап жаа заряд цилиндрге енуді | |||||||||||||||||||
| бастаана | дейінгі | газ | алмасу | периодыеркін | шыару | деп | аталады. | ||||||||||||
| ысымдарды | p £ pk | атынасы | Кезіде рлемелеу-толтыру | периоды | |||||||||||||||
| басталады, | яни, цилиндрде брыны циклді жмыс істеген газдарыны | ||||||||||||||||||
| алдыымен жаа заряд араласады. Блармен бірге шыару органдары арылы | |||||||||||||||||||
| жмыс істеп шыан газдарды, сонан кейін оларды жаа зарядпен оспасы | |||||||||||||||||||
| шыарылады. | |||||||||||||||||||
| Газ | алмасу | периодыны | тзаты | схемасында | осымша | шыар | |||||||||||||
| жргізіледі. | Цилиндрге жеткізілген ауаны (немесе оспаны) шамасыны М к | ||||||||||||||||||
| газ | алмасу | біткеннен | кейін | цилиндрде | алатын | жаа | зарядты | шамасына | |||||||||||
| атынасын | рлемелеу | коэффициенті j1 ур | = | М | к | деп | атайды. | Бл коэффициент | |||||||||||
| М | |||||||||||||||||||
нерлым кп болса, сорлым жаа заряд шыыны кп.
29. ІЖ- майлау жйесіне тсініктеме Двигательдерді жмыс істеу абілетін жасарту шін майлау жйесіне ажетті жабдытармен амтамасыз ету ажет, олара май сатайтын ыдыс, жаармайды тазалап ажалатын беттерге жеткізіп беретін, салындату, майлау процесін баылау сияты аспаптар мен рылылар. Майлау жйесіні атаратын ызметі детальдарды зара озалыста ажалатын беттерін здіксіз майлау, олардаы жылуды бседету. Майды йкеліс беттеріне жетізіп беру дісіне арай майды шашыратып беру, ысыммен жне рама майлау болып блінеді. Кпшілік двигательдерге рама майлау жйесі олданылады, детальдарды кп кш тсетін бліктеріне май ысым кшінен, ал аландарына – шашырату арылы жне аз аынымен жіберіледі. Двигательдерді майлау жйесі туралы жалпы мліметтерді [1,2,8,9] дебиеттерінен оуа болады. Двигательдер жмыс кезінде зіні орналасу жадайын згертеді ( авиация, судолы), сол жадайда май йылатын ауыздардан, сальниктерден майлар шыарылады, рі май насосымен майды жеткеріп беру тртібі бзылады.
Жоары жылдамдытаы (шапша) двигательдерде ра картерлі жйелер олданылады. Май картер газымен, ызан двигательдермен аз уаыт жанасады, аз кпіршіктенеді жне те баяу тотыады, осылара байланысты май з асиетін сатайды (17- сурет).
17-суретте крсетілген схемадан осымша рылыларды рі оларды жайасуын, жмыс істеу принциптерін круге болады.
17-сурет
Поддон картерді 1, екі шетіндегі ойытан екі майсорыш 2 насоспен май секциясы 3 арылы сырты циркуляциялы бака 14 майсалындатыштан 10, майбырлары арылы жеткеріледі. Циркуляциялы бактан 14 майайдаышты май насосыны секциясынан 5 майсзгісі 6 арылы айдап, басты май магистралына 8 береді. Редукциялы клапан, май насосында орналастырылан, ысымны реттелуі 0,2 … 1,5 МПа.
30. ІЖ –ын рлеуді негізгі слбаларырлеу жйесі. рлеу жйесіні ш трі бар: жетектелетін сыымдаыш-пен, турбосыымдаышпен жне рама. Жетектелетін сыымдаышты 1 пайдалан-анда оны жоарылату берілісі арылы иінді білікпен осады (11.2–сурет, а). Турбосыымдаышты (ТС) жетектеу шін турбина 4 арылы тетін жмыс істеп шыан газдарды энергиясы пайдаланылады (11.2-сурет б).
рама жйені (11.2-сурет, в) бірінші сатысы жетектелетін сыымдаыш, ал екіншісі – турбосыымдаыш. Турборлеуде газ жретін жола турбина ойылатындытан итеріп шыару жмысы седі, біра ТС жетектеуге жмыс істеп шыан газдарды энергиясы пайдаланалатындытан, бл жетектегі сыымдаыша араанда отын немділігін арттырады. Жетектегі сыымдаыша араанда ТС артышылытары рлеу жйесіні шаындыы, озалтышты рлеумен кшейту дрежесін арттыратын орташа жне жоары айналымдардаы жоары рлеу ысымы, сондай-а шу дегейіні тмендігі. Сонда да жетектегі сыымдаыш и.б.-пен ата байланыста боландытан тменгі айналымдарда жне екпін алуда жоарыра рлеу ысымын амтамасыз етеді. Тек жетектегі сыымдаыш ана озалтышты бкіл режимдерінде цилиндрді енуінде ысымды шыуындаыдан жоары жасайды, бл екі тактілі озалтыштарды рлеуде те ажет. ТС келтірілген артышылытарыны арасында ІЖ, ал жетектегі сыымдаышты негізінен екі тактілілерде орнатады.
Цилиндрден турбинаа газды жеткізу бойынша рлеу жйесін ш трге бледі:
- изобаралы жйе; - импульстік жйе; - згертушілі импульстік жйе. 
31. Трт тактілі ІЖ газ тарату механизмі. Домала фазалы диаграмма 3.3 Газтарату диаграммасы.
Клапандарды ашылу кезінен жабылу кезіне дейінгі кезеді газтарату фазасы деп атайды. Газтарату фазасын дгелек диаграмма трінде бейнелейді, сондытан оны газтарату диаграммасы деп атайды(5-сурет).
Газтазарту диаграммасына – газтазарту фазаларын крсетіп ана оймайды, сонымен атар сыылу жне лаю процестеріндегі иінді білікті айналу брышында крсетуге болады. Мысалы(5-сурет) А нктесінде 1озыты брышта енгізу клапаны ашылады да В нктесінде 4 кешігу брышында жабылады. Демек енгізу процесі иінді білікті брылу брышы 180-та емес, ол 180+1+4 -ке те.
5-сурет. Газтазарту диаграммасы.
Сыылу процесі В нктесінен басталып С нктесінде аяталады. Жану процесі (лаю такті) С нктесінен басталып Д нктесіне дейін жаласады. Д нктесінде шыарушы клапан ашылады жне осы кезде цилиндрдегі газдар шыарылып, тазаланады процесс А нктесінде аяталады, цилиндрге таза заряд ене бастайды. Цилиндрді толы тазалануы Е нктесінде аяталады. Демек, шыарушы клапан 3 озы брышында ашылып, 2 брышында кешігіп жабылады. Клапанны ашылуы, иінді білікті брылу брышына 180+3 +2 те.
Іштен жану озалтыштарын енгізу клапаныны озыты брышы 3...31°, ал жабылуыны кешігу брышы 8..47° тен.
32 ІЖ- суыту жйесі Сйытыпен салындату жйесі
Сйытыпен салындату жйесінде (15-сурет а жне б) цилиндрлер апашасында 8 жне уыстарында толтырылан су, цилиндр жне жану камераларыны абыраларын жуып жылуды зімен бірге алып теді. ызан ( ысты ) су жоары келте бырмен 7 радиатора 1 келеді, бл жерде арсы ауа аынымен салындатылып, тменгі келте быр 11 арылы блоктаы су уыстарына баытталады. Сйтіп салындату жйесіндегі су здіксіз айналыста (циркуляцияда) болады. Радиатордан кейін орналастырылан желдеткіш 2 жне ол салындату арынын кшейте тседі. Сйыты айналдыру тсіліне байланысты жйе термосифонды жне еріксіз болып блінеді. Термосифонды салындату жйесінде двигательге ызан жне радиаторда суытылан су бааны ысым айырмашылыы серінен су айналымы іске асырылады ( 15,а - сурет). Термосифонды салындату жйесіні рылысы арапайым жне пайдалануа ыайлы боланымен оны негізгі кемшіліктері те баяу айналыста болуы, сондытан тек іске осыш двигательдерде олданылады (ПД-10М,П-350).
15- сурет. Суыту жйелеріні схемасы
а – термосифонды су жйесі; б- еріксіз су жйесі;
1- радиатор; 2- желдеткіш; 3- жапыш; 4- радиаторды жоары багы; 5- су ятын мойын апаы; 6- бу шыаратын ттікше; 7- жоары жаластырыш шланга; 8- цилиндрлер апашасыны су тысы; 9- блок-катерді су тысы; 10- цилиндрлер; 11- тменгі жаластырыш шланга; 12- радиаторды тменгі багы; 13- аызу шмегі; 14- бу-ауа клапаны; 15- термостат; 16- термометр; 17- су таратыш канал; 18- ортадан тепкіш насос; 19- су быры;
Еріксіз салындату жйесінде ( 15, б - сурет) су айналысы ( циркуляция ) ортадан тепкіш су насосы 18 суды сорып ысым кші мен двигательді су тысына айдайды да цилиндрлерді салындатады. Сйыпен салындату жйесіне блок пен цилиндрлер алпашасын салындататын су тысы 8, радиатор 1, су насосы 18 мен желдеткіш 2, су тартатын канал 17, термостат 15, жапыш 3, бу ауа клапаны 6, жоары 4 жне тменгі 12 радиатор бактарынан трады.
6.2. Ауамен салындататын жйе
Ауамен салындатылатын двигательдерде ( 16- сурет) детальдардаы ызуды бседету шін цилиндрлерге жне оны алпашаларына ауа рленеді. Ауаны ытиярсыз озалысы роторлы желдеткішпен 1 жзеге асырылады. Аса жоары жиіліктен айналан ротор ауа тарататын ндаты 4 астына ауа айдайды. Ауамен салындатылатын двигательдерде желдеткіш роторды айналу жиілігін згерту арылы жылу режимін автоматты реттегіштер енізілген 7 жне 8. Осы масатта желдеткіш жетегіні шкиві мен ротор аралыына май толтырып тратын гидродинамикалы муфта 3 яни цилиндрлер алпашасына май жіберуді реттеуіш орнатылан. Гидромуфтаны екі дгелегі бар: жетекшісі – насосты жне жетектегі турбиналы, ол ротормен берік байланысан.
16-сурет. Ауамен салындату
33.Май сораптарыны рылысы, жетектері, орналасуы жне жмысы.Тістегершік типтегі май сорысы«ра»картеліозалтыштарда (В2, М-620, М-601, Д-6) ш секциядан трады:біреуі айдаушы, екеуі сорып алушы. Шанатан май айдаушы секция жасайтын сирету сірінен май сорыа келеді.Айдаушы секциядан майды механикалы оспалардан тазалау шін сзгіге береді,рі арай азантай ттіктерді жне кптеген озалтыш корпусы\ денесінде жасалан арналар арылы иінді білікке, йкеліс беттеріне беріледі.
Май йкелісетін беттер арасындаы саылау арылы кштеп ткізіледі жне картер тбіне жиналады,одан сорымен сорылып алынып суытыша баытталады, рі арай кбік басыштардан тіп шанаа жеткізіледі.
Цилиндрлер мен поршень тобыны блшектері иінді білік айналанда шашыратылып майланалады. Арты май цилиндр абырасынан май ырнаыш саиналармен ырып алынып,поршеньдегі тесіктер арылы картерге йылады. Саусатарды майлайтын майлар да поршень бобышкасы жанындаы тесік арылы картерге йылады. «Ылалды» картерлі озалтышты (КДМ, СМД, ГАЗ, ЗИЛ жне т.б.) жоарыда жазылан жйеден майлау жйесіндегі айналымны ерекшелегі, май картер тбінде жиналады, ал май сорысы тек айдаушы секциядан трады.
| ысыммен | майлау | жйесі | е | жетілдірілген,сенімді, немді, біра |
| крделенген болып табылады. |
34Бріккіштер мен соры-бріккіштерді рылымы мен жмыс принципіСоры-бріккіш рылымы жне жмысы тмендегідей (9.7-сурет). Отын ттігімен тменгі ысыммен отын корпуса 6 келеді, борпылда ола сзгіден 16, арнамен гильза терезелеріне 9 жне 15 келеді. Гильзада тменгі жаында екі спираль жиекті басы бар плунжер трады. Плунжерді жоары жаында иышалар бар, ол тлкемен 3 бірге плунжерді итергішпен 2 жаластырады. Итергішті серіппе 4 тіреп тр. Шектегіш 5 итергіш пен плунжерді тсіп алудан сатандырады. Плунжерді айдау жрісі озалтыш таратыш білігі сер ететін итергішпен іске асырылады. Плунжерді 4 рекетімен терезе 15 арылы плунжер астылы кеістікке отын сорылады. Гильзаны тменгі бетіне корпус гайкасымен тозадатыш 10 жне екі ершік 13 жне 14 бекітіледі. Тозадатышта 6 тесік тесілген. Баылау клапаны 12 серіппемен ершікке 13 тіреледі. Бл клапан отын беру мен тотатуды аны жасауа, сондай-а бріккішті газ туінен сатандыруа арналан.
Баылау клапаныны 12 стінде ершікте 14 отынны ауын жне газды бріккішке туін болдырмайтын екінші жалпа кері айтару клапаны (сатандыру шін) орнатылан.
Плунжер тмен арай озаланда оны жиегі терезені 15 жабады жне отын стік 17 жне радиальды 18 тесіктермен плунжер астылы кеістіктен терезеге 9 теді. алай спираль жиек терезені 9 жабады кері айтару жне айдау, одан рі тозадатыш тесіктері арылы отынды жану камерасына айдау басталады. Плунжер рі арай жргенде спираль жиек терезені 15 ашады, сонда отынды шашырату тотайды.
Отын айдаушы соры озалтыш цилиндріне берілетін млшерден кп млшерде отынды жеткізеді. Арты отын соры, бріккішті плунжерлік жбын суытушы ретінде пайдаланылады. Арты отын борпылда оладан жасалан екінші сзгі жне штуцер арылы бакке кетеді. 
35Термостаттарды таайындалуы, рылысы жне жмысы
Термостат – суытыш сйыты температуралы тратылыын амтамасыз ететін рылым. озалтышты іске осу кезінде ызуын тездетуге жне оны жмыс процесінде ажетті дегейде салындайтын суды температурасын автоматты трде реттеу жне сатау шінызмет етеді. Термостат радиаторды жумысын озалтышты салындату жиесіне оны керекті уаыт аралыында осып жне ажырастырып отырады. Термостат /І.5-сурет/ трыдан (I) тез буланатын Сйыпен толтырылан латунды гофрирленген /жасалан/ цилиндрден (2) /детте 15 /0суды осылысы мен этил спиртін/, осымша клапаннан (4), негізгі клапанда (7) штоктан 6 трады. Термостатты суды цклиндрді жогары басынан радиатора жеткізетін келте быр а орналастырады. Салындататын суды температурасы 70°С тан тмен боланда гофрирленген /жиырылан/ цилиндр (2) сыылада да, клапан (7) суды арна-уыстан радиатора бару жолын жабады. Су цилиндр басынан терезе (3) арылы аиналынан ттікше (8) арылы су насосына, сонан со озалтышты суытылатын арна уысына барады. Бл су айналысыны тар шебері болып есептеледі. Бл кезде радиатор жйеден айыратылады. Су температурасы 70°С-дан жоарылаанда сильфонда Сйы кбейеді, гофрирленген цилиндр кеейеді де, негізгі клапан (7) суытатын суды радиатора баратын жолын ашады, біра бір мезетте кмекші клапан (4) жабылады да брушы ттікшені 8 жабады. Негізгі клапан 7 суды 86 С температурасында ашылады /ал бл кезде кмекші клапан жабылады/. Бл кезде суды брі лкен шеберде айналады да, олар радйатор арылы терде суйды. Егер салындататын сйыты температураеы 70 С-тан темендеее онда кері былыс байалады.
Су насосы-суыту Жйесіндегі су айналысын амтамасыз етуге арналан. Жмыс барысында еріксіз суыту жйесінде арапайым жне сенімді жмыс істеу деген масатта насостарды ортадан тепкіштік трлері олданылады /І.б-сурет/.Насос-кіргізетін жне шыаратын келте бырлы трыдан (I) , білікшеге (3) орналасанда алашадан (2) жне тыгыздаышты рам-дардан трады. Насосты блікшесі детте желдеткішті білікшесімен осылан жне де иінді білікті шкивінен берілетін сынаайысты беріліс арылы айналыма келеді. Насосты жмыс істеуі тмендегідей. Су жйеге насосты анатшыларыны аиналуы арылы келеді, суды насосты анатшыларымен арамай отырып, еріксіз насосты трысыны абырасына латырады, сосын осы жерден су айдау уысына ыыстырылып шыарылады да, келте быр бойынша озалтышты блогыны су баратын уысына беріледі.
36озалтыштарды ауамен суыту жйесі Ауамен салындатылатын двигательдерде ( 16- сурет) детальдардаы ызуды бседету шін цилиндрлерге жне оны алпашаларына ауа рленеді. Ауаны ытиярсыз озалысы ротор0лы желдеткішпен 1 жзеге асырылады. Аса жоары жиіліктен айналан ротор ауа тарататын ндаты 4 астына ауа айдайды. Ауамен салындатылатын двигательдерде желдеткіш роторды айналу жиілігін згерту арылы жылу режимін автоматты реттегіштер енізілген 7 жне 8. Осы масатта желдеткіш жетегіні шкиві мен ротор аралыына май толтырып тратын гидродинамикалы муфта 3 яни цилиндрлер алпашасына май жіберуді реттеуіш орнатылан. Гидромуфтаны екі дгелегі бар: жетекшісі – насосты жне жетектегі турбиналы, ол ротормен берік байланысан.
16-сурет. Ауамен салындату