Абайды дінге кзарасы 2 страница

42.Философия жне дін.Философия мен дінні жаындыы сол, ол екеуі дниеге арасты оамды – тарихи формалары ретінде дниені тсіндіруді жне адамдарды санасы мен міез лына ыпал жасауды сас міндеттерін шешеді.Алайда оларды бір-бірінен айырмашылытары да орасан зор.Мындаан жылдар бойы тере діни сенімдегі адамдарды ішінде философиялы пайымдауы бар адамдарды сны болмашы ана болды.Философиялы пайымдауа аыл-ой бостандыы тн.Діни кзарас стем болан ол жылдарда здігінше еркін пайымдау жасауа тек тиісті білімі бар, аыл-ойы жетік, рухани жаынан табанды адамдар ана аблетті болды.Ал адамдардын басым кпшілігіні дниегекзарасы ді мен мешіт, шіркеу таайындаан тсініктерден, адамгершілік міез-лы талаптарынан тыс шыа алмады.Діни соыр сенімге негізделген, жасылы пен жаманды дайдан ана ктетін ол дние туралы кзараспен салыстыранда, философия бірінші орына бл дниені жіне ондаы адамны орнын білім мен аыл-ой трысынан тсіндіретін теориялы кзарасты сынды.Сйтіп, наты баылауа, логикалы талдау мен жалпылауа, длелдеу арылы тжырымдауа негізделген философиялы ой-пікірлер ияли мифологиялы бейнелер мен шындыты брмалаушы діни жалан сенімдерді біртіндеп ыыстыра берді.

43.Шкрім философиясы.Абай ілімін одан рі жаластыран азаты рухани мдениеті мен менталитетінде шпес із алдыран алып тланын бірі – Шкірім дайберділы (1858-1931).Оны шыармашылыыны негізгі таырыбы мораль философиясы мен мдениет ілімін амтиды.Шкрім Абайды немере іісі жне лы аынны мрасына сйенген.Ол арнайы оу орнында оымаса да араб, парсы, орыс, шаатай тілдерін з бетімен йреніп, сол тілдердегі шыармаларда дала ойшылы трысынан ой орытан.Абай сияты Шкрім де аза елі алай ркениетті, мдениетті елдер атар атарына осамын деп талпынады.Оны ойынша, бл азаматты теуі басты шарты – туан елді барлы тарихи, мдени ндылытарын жоалтпай, оларды заман талабына сйкес олдану.Шкрімні рухани ізднісіне ежелгі са-трік заманнынан алыптасан арышты дниетаным ерекше орын алады.Тір, Нр, Кн, Табиат – ол шін асиетті, киелі ымдар.

44.Марксизмні тарихты матералистік трыдан тсіндіру принциптері.Маркс пен Энгельс диалектиканы оамды мірді талдауа, зерттеуге олданып, сонымен атар матералистік дниетанымны дйектілікпен дамытылан бірттас жйесін дниеге келтірді.Тарихты матералистік трыдан тсіндіру – оамды мірдегі материалды, рухани былыстарды, оларды жалпы даму задылытарын зерттеуді тсілі, философиялы негізі болып табылады.Маркске дейінгі материалистер здеріні теориялы жне тапты тар рістілігіні арасында материализмді оамды мірге олдана алмады.Ал, Маркс пен Энгельс болса материяны белгілі бір тріне телімеді. Материализмді оамды мірге дйектілікпен олдана отырып, оамды болмысты негізінде матриалды ндірісті жатандыын тжырымдаан еді. Ал оны бейнесі – оамды сана болып табылады. Сйтіп, оам туралы ылыми-философиялы негізгі мселесін шешу материализмні ымдарын дайын кйенде оамды дамуа атсті тели слу болмай шыты. орыта айтанда, тарихты материалистік трыдан тсіну дгеніміз диалектикалы тсілді оамды мірді зерттеу ісіне олданандыты нтижесінде пайда болатын тере рі жан-жаты ілім. Ол барлы оамды атынастарды шешуші маызы бар атынастар ретінде арастырады.

45. Экзистенциализм фил.сы адам туралы.Экзистенциализм жеке адамдар «басалара» (оамды атынастара) салыстырмалы трде туелді екенін мойындайды. Жалпы аланда «басаларды» адамдарды ажыратып, дау-жанжал тудыратындыына арамастан олар зара байланыса тседі. Бл байланыс «басалармен мір сру коммуникациясы» деп аталады. Адамдар зара байланыса мтылу коммуникация алдындаы реймен, оны ммкіндігіне шбаланумен т.б. сзіз ласады. Мндай жадайда адамдар наыз «экзистенциалды» еркін тла бола алмайды. Еркін тла болу шін, ол оршаан сырты лемні жне іштегі сырты лемні серінен тылып, зіне зіні мен іс-рекетіні себептерін айындауы керек. Басаша айтанда, бостанды дегеніміз сыртты серінсіз еркін тандау. Бостандыты таы бір крінісі ол – жауапкершілік. Туаннан еркін болуа жаралан адам, бкіл лемні ауыртпалыын з мойнына ктереді, ол жалпы лем шін де, болмыс тсілі ретіндегі з шін де жауапты.(Стартр). Экзистенциалистер болмыса арама-арсы «иемдену» ымын да арастырды. Ал, адамды меншікті, заттарды езіп жаншуынан алай таруа болады? Бл сраа Марсель арама айшылыты айнар кзі адамны з табиатында дей келіп, одан шыу жолы – сйіспеншілікте, айырымдылыта, «рбандыта», иеленуді болмыс дегейіне ктеретін дінде, нерде жне философияда жатыр деп есептейді. Жалпы адамзат білмегендіктен орлы кріп отыран жо, керісінше, кп білгендіктен асірет шегіп отыр.

46) позитивизм философиясы. Негізгі позитивизм-«дрыс пікір» деп аталатын ым болып дниеге келеді, оны бастамасын салан Огюст Конт (1798-1857) жне Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бл философияны ары тбі Д-Юм мен И.Канта тіреледі. Оларды масаты- алымдарды толып жатан алдын ораан бос ойлардан, былайша айтанда философиядан азат ету. Оларды пікірінше, рбір ылым - з алдына философия. Сол ылымдарды зерттеу ажет. Былайша айтанда рбір ылымда пайдалы да, пайдасыз да ойлар болады. Масат-дейді позитивистер,-солардын тек дрысын, пайдалысын абылдап пайдасызынан, кнделікті тіршіліктен тыс ойлардан арылу. Ондаы масаты-француз революция-сыны теориялы негізі болан. ХVIII асырдаы француз философиясынан бас тарту. Олай, болса, позитивизм-идеалистік философия, оны ішінде субъективтік идеализм. Сйтіп, революция арылы стемдікке олы жеткен буржуазия брын материализм, ылым шін крескен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата ден ойды. Оны эволюциясы бір асыр ішінде ш кезенен тті. Бірінші кезеі-позитивизм, екіншісі кезеі-эмпирио-критицизм, шінші кезеі-неопозитивизм немесе логикалы позитивизм. Себептері алдымен позитивизмні пайда болуына кері сер еткен—Гегель диалектикасыны дниеге келуі. Буржуазия идеологтары содан ауіптенді. Диалектикалы метофизиканы механикалы материализм деп, кемшіліктерін айын крсетті.

47) Ибн-Сина фил.даы дай эманациясы идеясы.Ибн-Сина (980-1037)дниетанымыны алыптасуына философ рі жаратылыстану ылымдарыны озы лгілі білгірі ретінде араб мсылман лемінде танымал болуына Аль-Кинди мен л-Фараби философиясыны тікелей ыпал тигізгені белгілі. Европалытара Авиценна деген атпен белгілі болан ол. Орта Азияда, Бара аласыны маында дниеге келеді. Иран мемлекетіндегі Исфакан атты алада философия жне медицина саласы бойынша дріс алып з білімін жетілдіреді. Ибн-Сина жан-жаты тере білімді, философ, дрігер, аын рі саяси айраткер болан екен. Ол жзден аса ылыми кітаптар жазыпты. Оларды ішінде е лемге танымал болан атаын Шыыс пен БАтыса танытан «Сауыу кітабы» деп аталатын медицина жайлы жазан кітабы. Ол асырлар бойы Шыыс жне Батыс дрігерлері шін баа жетпес білім кзіне айналан еді. Ибн-Синаны философиялы шыармасы он сегіз блімнен тратын «Сауыу кітабы» логиканы, физиканы, математиканы жне философияны амтыан. Арабтар лемінде Ибн-Синаны аты рметпен аталатын еді. Оны біресе «Философтар патшасы» деп атаса, біресе «Дрігерлер атасы» деп дріптеген. Философияда Фараби баытын жаластыранымен Ибн-Сина араб перапатетизмні негізін алаушы болды. Оны болмыс туралы ілімі материяна мгі жаратылыстан тыс былыс ретінде арастырды. Алайда бл аида діни кзарастармен байланыстыруа мжбр болан. Мысалы, ол дайды бар екендігіне шб келтірмейді. Дние шындыты ммкіндігі ана. Ол уаыттан тысары дайды жадай туызуына байланысты шындыа айналады. Адамны рухын Ибн-Сина денені бейзатты формасы ретінде арастырады. Денелерді айта тірілуі ммкін емес дейді Ибн-Сина жалпы ымдар (универсалиялар) мселесі ете ызы трде шешкен. Оны ілімі бойынша жалпы ымдар ш дай мір среді.: 1) заттара дейін, дретті аыл-ойында; 2) затты зінде, себебі ол сол затты мні ; 3) заттан кейін адамдарды санасында.

Таным теориясында Ибн-Сина л-Фарабиді жолын уып оны одан рі дамытуа ат салысады. Дегенмен оны кейбір мистикалы тжырымдара бай негізгі тсілдеріні бірі ретінде ол дай шапаатын мойындап сынады. , Ибн-Сина философиясы Аристотельді исламны негізгі аидаларымен штастыра отырып, оларды зара ынтыматастырма болан ілім. Ол л-Фарабиден кейінгі философия тарихында зіндік із алдыран араб тілді мсылман философиясыны е ірі кілдеріні бірі деп білеміз.

48. Кшпенді мдениетті дниетаныма сері. аза халыны дниесезімі мен дниетанымы оны мір срген табиаты мен соан бейімделіп, алыптасан шаруашылы трлері, мір салтымен байланысты. азата жаа дуірге дейінгі негізгі шаруашылы формасы кшпенді мал шаруашылыы болды. Оны ерекшеліктері: біріншіден, табиата бас июді талап етті. аза халыны ертеден а экологиялы санасы биік дегейде боланы аны. Екіншіден, ата бабаларымыз ерікті болып, бас бостандыын астерледі, аза жерінде лды болан жо. шіншіден, кшпенділік тедікті талап етеді. Дамыан феодализм болмады. Тртіншіден, кшпенді халыта леуметтік айырмашылы аз боландытан, тедікке негізделген ділеттілік ндылыы басым. Бесіншіден, байлытан грі ар намысты жоары стау кшпенділерден шыты. Алтыншыдан, жымды мддені жеке мддеден жоары стау. Жетіншіден, рдайым кшіп ону боландытан ауіп атерді бастан кешіру барысында ерлікті батырлыты асиет етті. Сегізіншіден, мірді амшыны сабына тееді. мірді астерледі. рбір кнді тойлау зін шешендікке трбиелеген. Тоызыншыдан, доса адал, дшпана атал болды. иналандара ол шын берді. Оныншыдан, ата ананы лкенді сыйлау, рметпен арау. Блар мыдаан жыл жиналан асиеттер.

49) «мір философиясы» кілдеріні кзарасы XIX асырды шінші ширегінде пайда болан «мір философиясыны» (Ницше, В.Дильтей, А.Бергсон) ыпалымен 20 жылдары М.Шелер (1874-1928ж.) мен О.Шпенглер(1880-1936ж.). негізгі ебектері: «себептілік жне тадыр», «Европаны лдырауы» жне басаларды ілімдеріні арасында азіргі иррационалды (аыл жетпейтін) философиялы аым пайда болады. Иррационалистерді пікірінше, материя сияты «атты денелерге» жне дерексіз ымдара сйенген рационалды (аыл-ой) таным згермелі, наты, трасыз жеке «мірді» танып-білуді бірден-бір айнар кзі – инстинкт, интуиция, сезім. Таным субъектісіне адам жаратылан, одан тыс кптеген заттар лемі арсы трады. Оларды райсысы здеріне тн задылытара ие, ал бл задылытар оларды мір сру жне бейнелеу сияты эмпирикалы задылытарынан жоары трады. Осы трыдан аланда философия ауымы жаынан ке мнділікті ана арастыратын те жоары сатыда тратын ылым (М.Шелер). оамды процестерді дамуы ирроционалды «міретгані», «опат болуды кту» т.с.с. кштермен баытталады. Мысалы, Батыс мдениеті ркениетті белгілі бір сатысында, зіні жойылуына ая басты. Бл озалыс тыныштысыз, зорлыпен, тасын сияты атты екпінмен, зіні соы сресіне ойланбастан, ммкін ойлануа орып жаындап келеді.( Ницше)

50.Философия тарихындаы «сана» ымы.Ф/я бкіл тарихында ойлауды тек саналы ызмет деп араандытан, ол туралы кптеген кнцепциялар туды. Оларды кпшілігі кнделікті тжірибеде тан сана, саналы хаындаы пікірлерге ана сйенеді. Соы асырларда ана сананы рефлексикалы табиаты жнінде айтыла бастаан. Рефлексика брын айтанымыздай сырты дниеге атынасты субъектіге айта оралуы, яни сырты дние арылы субъектіні зіні зіне атынасы. Сана да осындай атынас. Сонда адам сырты нрселер жайында ана ойланбайды, солармен бірге ж/е солара байланысты ол зіне де, зіні сол атынасын да креді, сезінеді, біледі.Сана адам миына байланысты пайды б/ды, ал ми – оны мекені. Сана- адам миы ызметіні жемісі, нтижесі. Діни – идалистік тсініктер б/ша сана деген айдаы бір материалды емес субстанция- «жанны крінісі, ол (субстанция) жалпы аланда материяа атап айтанда, адам миына туелсіз дербес мір сре алатын лмейтін, мгі нрсе болып табылады. Трлі идеалистік кзарастара арама- арсы материализм сана- адам миыны функциясы, оны шындыты белсенді де масатты трде бейнелеуінде деген аиданы негізге алып келді ж/е негізге ала бермек. Сонымен атар сана проблемасы материалистік трыдан пайымдаушы философтар мен психологтар шін де те иын проблема б/ды. К.Маркс «сана мір сру тсіл, ол- білім. Сана бірдеені аншалыты білсе, бірдее де сана шін саналы п. б/ды. Марксизмні айтуы б/ша адам маймылдан жаратылды. Ол 4 формадан трады.1) тіл 2) тік жру 3) ойлау 4)ауым

51.Постпозитивизм философиясыны пні туралы Постпозитивизм философиясы ылымны дайын шешімдерін, ылыми мнді зерттейді. Оны екі баыты бар: критикалы рационализм жне тарихи-социологиялы позитивизм. Критикалы рационализмні негізін салушы Карл Поппер (1902-1994). «Логика жне ылыми білімні суі». Оны басты масаты: ылыми білімді метафизикалы ылыми емес білімнен блу. Тарихи социологиялы позитивизмні кілі Томас Кун (1922). «ылыми революцияны рылысы». Методологияа емес ылым тарихына жаын. ХХ асырда барлы елдерге тн экономикалы, саяси-леуметтік, рухани згерістерге байланысты оамды мірді крделенуі, ылыми-техникалы жне технологиялы революцияны одан рі тередеп рістеуі, мбебапты проблемаларды шиеленісуі, кптеген социолистік елдерде тоталитарлы режимдарды алыптасып ирауы, бірінші жне екінші соыстарды салдары, т.б. осылар сияты маызды оиалар, жалпыадамзатты ркениетті, мдениетті жне адамдар тадырыны бгінгісі мен болашаы туралы брыннан алыптасан концепцияларын баса методологиялы аидалар негізінде айта арап, кей жадайда тбегейлі згерген философиялы ой тірегінде алыптасан жздеген философиялы аымдар мен мектептер дниеге келді.

52.Ш. Улихановты леуметтік кзарастары аза аартушыларыны негізін салушы Шоан Шыыслы Улиханов (1835-1866) – демократиялы лтты мдениетімізді крнекті кілі. Энциклопедист-алым, шыыстанушы, саяхатшы, публицист жне оам айраткері Шоан Улиханов з бойында шын мнінде еуропалы білімділік пен шыыс халытарыны мдениеті жайлы тсінікті йлестірді жне ыса мырында мол да жан жаты шыармашылы мра алдырды. Улиханов шыармашылыын 1) алыптасу кезеі (1855-1859 жылдар аралыы) жне 2) кемелдену кезеі (1859-1865) деп екіге блуге болады. Петербордан басталатын ызыты да мазмнды соы кезеі Шоанны туан жерге айтып ораланнан - міріні соына дейінгі жылдарды амтыды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоан зіні 30 жылды аз міріні ішінде этнография, азастан жне Орта Азия тарихы мен мдениеті саласында ебектер алдыран алым, аартушы-демократ Шоан тікелей философиялы мселелер жнінде ебектер жазбаан, алайда, кптеген шыармаларынан философиялы пікірлері мен тжырымдарын байауа болады. Ол «азатардаы шамандыты алдыы», «Даладаы мсылманды жнінде», «Тір(дай)» деген ебектерінде философияны негізгі мселесіне атысты пікірлер айтады. Е алдымен, Ш. Улихановты сырты дниені адам санасынан тыс мір сретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту керек.

53.Адамзат тарихында формациялы жне ркениеттік кзарастар ерекшелігі Формациялы ым маынасында мемлекеттерді типтері оама тн экономикалы тн рылысы бар, билік жргізетін стем тап млдесіне ызмет ететін басару кштер ралы ретінде танылды. Формациялы типология негізінде марксистік ілімге тн марксизм- ленинизмні саяяси- ыты ілімі адамзат тарихында пайда болан мемлекеттерді типтерін оамды- экономикалы формацияны дамып, тарихты бір сатысынан бір сатысына ктерілуімен тыыз байланыстырып арайды. Формация згеріске шыраанда- мемлекетті типі де соан сйкес келетін формалы маынаны абылдайды. Формациялы маынада мемлекеті тарихи типтері схема жзінде былайша крініс береді: Алашы ауымды рылыс лиленуші экономикалы формация Феодалды экономикалы формация Буржуазиялы экономикалы формация Социалистік экономикалы формация. оамды зін- зі басару л иленуші типтегі мемлекет Федалды типтегі мемлекет Буржуазиялы типтегі мемлекет Социалистік типтегі мемлекет. Мемлекетті формациялы типтеріні оамды- экономикалы формацияны ндірістік атынастарыны жиынтыы (базисі) райы. Марксистік ілім бойынша оамдаы ндіргіш арама- айшылытар пайда боланда леуметтік ткеріс болып, жаа оамды- экономикалы формация пайда болады. Бл процесс жаа формацияа сйкес келетін мемлекеттік типін алыптастырады. К.Маркс зіні формациялы ілімі туралы былай деп жазды: «Мені зерттеулерім мені мынадай нтижеге жеткізді: праволы (ыты-С..) атынастарды, дл сол сияты мемлекеттерді формацияларын да зінен- зі де, адам рухыны жалпы дамуы дейтінінен де тсініп болмайды, керсінше, олар материалды мірлік атынастара негізделеді... Осы ндірістік атынастарды жиынтыы оамны экономикалы рылымы, реалды базисі болып табылады, осыан келіп задылы жне саяси ондырма орнайды... оамны материалды ндіргіш кштері з дамуыны белгілі саласында сол кездегі ндірістік атынастара, немесе осы кнге дейін здері соларды ішінде ркендеп келген ндірістік атынастарды зады жаынан аландаы бейнесі ана болып табылатын меншік атынастара айшы келеді. ндіргіш кштерді даму нысандары болан бл атынастар енді оларды бауына айналады. Сол кезде леуметтік революция заманы басталады, экономикалы негізді згерумен бірге азды-кпті ыса уаыт ішінде бкіл орасан зор ондырмада тнкеріс жасалады». Жалпы араанда мемлекеттерді формациялы типологиясы барлы халытар мен оама мбебапты дістеме бола алмайды. Осы типологияны трлерін ркениеттік маынада тсіндіру бар. Сонымен атар ркениеттік типологияда технологиялы баыт дамып келе жатыр. Осы ой бойынша мемлекеттерді типтеріні дегейі оамдаы ылыми технологиялы прогрессті жетістіктерімен сипатталады. Жоары технологияны енгізу мемлекеттерді леуметтік экономикалы дегейін халыты л ауатыны жасаруына мскіндіктер туызады. 17 асырда ойшыл Кристофор Келлер мемлекеттерді даму сатыларын ежелгі, орта жне жаа жаа даму сатыларын ш дуірге бліп оларды даму задылытарын зерттеп длелдеді. Орта асырда мемлекетті алыптасуы, билік ету діни аымдарды ыпалымен алыптасып діни маынадаы сипата ласты. Жаа заманда мемлекетті «бірігу» «ода» ымдарымен байланыстырып таныды. Мысалы айта кетсек Гуго Горций мемлекетке: «Мемлекет деген еркін адамдарды ытарын орау жне жалпы пайда шін рылан, -жетілдірілген» одаы деп анытама берсе, Имонуил Кант: «Мемлекет- кп адамдарды ыты задармен бірігуі» -деген ойды сынды.За ылымында мамлекеттерді типке бліп зерттеу арылы оларды даму процессін , дегейін,ркениетті мазмнын тануа болады.

54.Ф.Ницше фил.даы леуметтік мселелер Шопенгауерді жігер туралы ілімін немісті белгілі философы Ницше Фридрих(1844-1900) ары арай дамытып,зіні ,,Билікке мтылан жігер,, деген концепциясын рды.Негізгі ебектері:,,Музыка рухынан трагедияны туындауы,, Зара-туштра осылай деген,, Билікке мтылан жігер,, т.б.Ницшені пікірінше,ркениет пен мдениетте лдырау процесі басталды.Бан кінлі тек буржуазиялы оам ана емес,жалпы оамтану іліміні оамда болып жатан былыстарды дрыс тсіндіре алмауы деп пайымдады.Осы трыда,Н. з концепциясыны негізі етіп Дарвинні ,,мір деген крес,, заын алды. Бл идеяны ары арай дамыта отырып, Н. мір дегеніміз крес арылы билікке мтылу деген тжырым жасады. Оны ойынша мірді иыншылытарына, сопатарына арсы тра алатындай «аса кшті адамдар» басаларды трбиесімен немесе зін-зі трбиелеу арылы емес, зінде туаннан бар мірлік кшті арасында алыптасады. Оларды тобырлардан ерекшелейтін асиеттер – алырлы, жан-жаты дамыан демілік жне билікке мтылдыратын мірлік кш пен жоары дрежелі жігер. Осы трыдан Н. «лды мораль» негізінде алыптасан дінді де, «жалан» моралді уаыздайтын буржуазияны да, барлы игілікті жне ндылытарды ртатын тобырды да сына алып, жалпы адамзатты масаты, оамны лы адамдары – «аса кшті адамдарды» дниеге келтіру болып табылады деген тжырым жасайды. Н-ні идеялары кейінгі кездері саяси ойлар мен практикаа лкен сер етті.