Ылыми танымны антика дниесінде алыптасуы туралы айтыыз.

Платонны Дниені «Идеялар лемі» мен «Заттар леміне» блуіні себептерін талдаыз

Платон лемні толы суреттемесі болатын концепция тзді. «Тимей атты шыармасында: Дниеде идея, материя жне дай бар дейді. дайды шебер жаратушы дейді. Идея мен материя оспасынан «демиург» дай лемдік рухты жаратып, кеістікке таратады. лемдік рух зіні бастапы кйінде стихиялара блінеді: от,ауа, жер. “Космос - аылды тірі жан”, - деп тсінеді. лемні рылымы мынадай: 1) дыретті аыл (демиург); 2) лемдік рух; 3) лемдік дене. Болмыстаыны брі мгілікті клекесі, идеялар дниесіні бейнесі. Шынайы болмыс - тек идеялар лемі.

Платон Идеялар леміні теориясын жасап, Аристотель Дниедегі материя мен форманы ажырамас бірлігін паш етеді.

Кне замандаы ылымдарды жіктеу мселесі – ылым тарихыны зекті мселелеріні бірі. рине, мндай іспен дейі айналысан сол кезде алымдар болды десек, арты болар еді. Дегенмен де, кне грек философиясыны лы жйелер жасаушылары Платон мен Аристотельді ебектерінде бл мселе оларды назарынан тыс алан жо. В.Вундты айтуына араанда, кне заманда ылымды жіктеу философияны зін жіктеумен те болды, йткені, жеке ылымдар лі оны шеберінен шыып дербес дрежеге ие болан жо еді (ара: В.Вундт. Введение в философию. М.Добросвет, 1998, с.44-46). Мндай пікірмен толыынан келісуге болады.

айсыбір саланы жіктеу шін оан негіздемелер, критерийлер (анытаушылар) керек. лы Платонны ебектерінде ондай анытаушы ретінде дниетанымдаы адамны рухани абілеттеріні айырмашылытары ойылан. Мндай адамны рухани абілеттері – ш. Біріншіден, Дниені ымдармен тану. Платонны барлы ебектерінде ол диалог (схбат), я болмаса, сра пен оан жауап беру арылы жреді. Екіншіден, сезімдік абылдау арылы біз Дниедегі заттарды креміз, олардан шыатын дыбыс пен иісті аарамыз т.с.с. шінші – ыры пен тілеу, ажет ету. Олар адамны мірдегі іс-рекетін тудырады. Осыан сйкес Платон ш жеке ылымдарды мойындайды. Олар: диалектика, физика жне этика. Платонны диалогтарына кз жіберсек, «Теэтет», «Парменид», «Софист» - диалектика мселелеріне арналан, «Тимей», «Федон» - физикаа, «Мемлекет», «Саясаткер» - этикаа. Платон диалектиканы е жоары ылым деп санайды, йткені, ол рухты е биік абілеті – ойлайтын парасат. Олсыз физика мен этика – толы емес, жетілген білім з салаларында жасай алмайды. Сондытан, диалектика оларды да самап теді. Бл арым атынасты былайша крсетуге болады:

Августинні ойынша, дай мен аиат- те. Біра, оларды арасында, сонымен атар, айырмашылы та бар. Аиат- дайды ойы. Бл арада бізге Платонны “Идеялары лемі есімізге келеді. Тек ана Августинні идеялары Жаратушыны дниені тудырар алдындаы ойлары ретінде тсініледі.

Сонымен, дайда ойлау заттардан ерте, ал адамдарда - заттардан кейін жреді. Енді, міне, біз Августинні дай ымына тікелей жетіп алды.

Патристикалы философия христиан дініні негізгі аидаларын жйеге келтіріп Х1 асыра арай діни философияны екінші сатысына туге жадай жасады. Патристиканы мистикалы жаы жаа жадайда кп ойшылдарды анааттандырмай, Тертуллианны жоарыда келтірген наыл сзі басаа “credo ut іntellіgam (сенемін-тсіну шін) ауысады.

дайа сену брыныдай бірінші орында болса да, азір одан кейін білім ойыла бастайды. Негізгі масат - діретті аян арылы берілген ымдарды мазмнын анытау, аыл-ой елегінен ткізу бір-бірімен йлесімді трде штастыру т.с.с.

X1-X11 асырларда алашы рет универсалиялар (жалпы ымдар) жнінде арама-арсы тран екі баыт - номинализм жне реализм пайда болды (realіs,-лат. сзі,- шынды, затты; nomіnіs- лат. сзі,- зата ойылан ат).

Схоластиканы пісіп-жетілген уаыты X111-X1V асырларда. Негізгі идеялар университеттерде шыдалады. Негізінен аланда, бл уаытта Платонизмны негізгі идеялары сыртталып, Аристотелизм оны орнына келеді.

Схоластиканы соында (ХV .) сенім мен аыл-ойды йлесімді болуына кмн келтіріліп, бірте-бірте “екі аиат ілімі тарала бастайды.

Бкіл схоластика – шынайы мірмен байланысы жо, ткен асырлардан жеткен кітаптардаы ой-пікірлерді зерттеп, соларды ашылмаан сырын табуа баытталан философия болды. Сондытан, жаа заман келіп “тжірибелік білім етек жайан кезде “схоластика деген ым теріс мана алып мазмны жо, мірден алша, бос сздік ретінде аралып жне бгінгі мірде де солай тсініледі.

Схоластиканы алашы кезіндегі ойан мселесі универсалияларды табиаты (unіversalіs,- лат. сзі,- жалпы) жнінде болды. Бгінгі тада универсалиялар деп біз филоофиядаы е жалпы ымдарды айтамыз.

Универсалиялар жніндегі ілім алаш рет Плотинні Философиядаы “идеялар теориясында кездеседі. Плотинні ойынша, айсыбір жалпы ыма сйкес келетін идея бар, олар наыз болмыс -“идеялар лемін райды. Жердегі сезімдік заттар болмысын алса, олар кптікке жатады, жалпылы згеріске тсіп блініп жеке затта ешашанда толыынан крінбейді.

Платонны Эйдос лемі – рухани лем жне сонымен атар, бл Дниедегі натылы заттарды алашы кейпі. (eіdos - идея). Философты ойынша, идеялар заттарды табиатында кмескіленіп, брмаланады. Сондытан сезімдік заттар рашанда толыынан зіні идеясына сйкес келмейді. Платонны ойынша, идея лемі мен заттар лемін бір-бірімен осан Демиург – ол мгілік мір сріп жатан енжар материядан идеялара сайтын, соан сйкес заттарды жасайды. (demіeourgos – грек сзі, -нерші, -demіourgos - олнерші, ста).

10 Аристотельді материяа атысты ойларын еске тсірііз

Аристотель (б.д.д. 384-322 ж.ж.) – ежелгі грек философы, логика жне басада кптеген ілімдерді негізін алаан энциклопедист-алым. лем бойынша бірінші стаз атаына ие. Фракиядаы Стагирда туан, Афиныдаы Платон мектебінде трбиеленді. Платонны денесіз форма жніндегі («идеялар дниесі» пікірін) теориясын сынаса да «идеялизм мен материализм» арасында екі дай кйге тсіп платонды идеяны толытай жоа шыара алан жо. Аристотельді айтуы бойынша рух тннен блінбейді, тн лгенде жанда жоалады. 335 ж. Афиныда з мектебін (Ликей деп аталды) ашты. Аристотель философияны ш салада бліп арастырды: 1) Теориялы блімі – болмысты кезедері, себептері мен тп негізі турасындаы ілім; 2) Практикалы блім – адамдарды іс-рекеті жнінде ; 3) Поэтикалы блім –(творчество) шыармашылы жнінде. Ал ылымны зерттейтін объектісі – адамны аыл-ой ресі жететін дние.

Аристотель табиатты «материяны» «формаа», «форманы» «материяа» біртіндеп ауысуы трінде арастырды. Алайда материядаы озалыс бастамасыны баяулыын байап, тбінде озалысты тп тркіні мен масата келіп тірелетін форманы белсенділігіне баса назар аударды. озалыс атаулыны тп тркіні – «зі озалмайтын, озалтуа трткі болатын» — дай деген тжырым жасады.

Адамны аыл-парасатыны абілетін этикадаы е жоары озаушы кш деп тапты. Аристотельді моральды лгісі – дай, яни «зін ойлайтын ой» — наыз кемелденген философ.

 

Аристотельді анытамасындаы “материя” Платонны ымындаыдан лдеайда згеше. “Материя”, Аристотельді ойынша, “субстрат” (латын тілінде “негіз”, “астар” деген маына береді). Ол зіні анытаушысынан, формасынан айырылан процесс. Сайып келгенде, бл материя, субстрат тек ана ммкіндік кйінде алады. Біра ол ммкіндіктен шындыа айналуа тиіс. Сонда бл процесс алайша бір-біріне теді?

Е алдымен материя белгілі бір формаа ие болады. Бл процесс ммкіндікті жзеге асуы, оны шындыа айналуы. Ендеше, форма жотан бар болмайды, болмыс еместен тумайды. йткені болмыс еместен ештее де шыпайды ой. Ал, екіншіден, форма болмыстан да тумайды екен. Егер ол болмыстан пайда болса, онда жаадан болан нрсені брыннан да бар екендігі даусыз болар еді.

Сонда Аристотельді формаа берген анытамасы, жалпы Платонны идеясын, яни идеалдыты елестететін болды ой. Брін былай ойанда, жаа замандаы К.Марксті тауарды, нды, осымша нды, таы басаларын рі реалды, рі идеалды деп анытаанына сас болып шыты ой деген ойа келуіміз де ммкін.

Ол да рас. Шынында да, болмысты болмауы жне шын мніндегі болмыс осы Аристотель айтып отыран форманы кз алдымыза елестетеді. Яни Аристотельді тілімен айтанда, форма уелгі кезде болмыс “ммкіндігі”. Ал оны ммкіндіктен шындыа айналуы форма болып шыады. Біра мселе мынада. алайша болмыс болмыс емеске, одан керісінше айналады, ол нені серінен болады? Оны айнар кзі айда жатыр? Аристотельді айтуынша, шынды болатын болмыс формасы уел басында зіні бойына ммкіндікті сатайды екен. зіні ойын Аристотель былай деп тсіндіреді. Адам уелгі кезде сауатсыз еді, енді сауатты болды. Оны сауатты боланы, брыны сауатсыздыынан емес, керісінше, адамны сауатты боланы, оны бойында сауаттылыа деген ммкіндікті (абілетті) бар боландыынан.

Ендеше материяны, субстратты бойында екі жадай бар. Бірі — онда лі “форма жо”, ол кейін пайда болады, екіншіден, онда болашата “формаа” айналатын ммкіндік бар. Бл бір процесті екі жаы. Бірі — теріс анытама, ал екіншісі — о анытама.

Материя деген ым, Аристотельді тсінігі бойынша, бір жаынан субстрат, яни негіз, бірдеені ішкі астары. Бл шын мніндегі таза ммкіндік ана деуге болады. Екінші жаынан материя ммкіндік ана емес, ол іске асан шынды.

Айталы, егер біз “мраморды” алса, ол оз алдына жатан “материя”, яни сезімдік зат. Оны осы кйінде химиялы, физикалы, биологиялы ерекшеліктері, асиеттері бар. Оларды ешкім жоа шыара алмайды. Бл, Аристотельді тілімен айтанда, “соы материя” болады.

Ал енді оны осы табии асиеттерінен баса жаына, оны іске асатын ммкіндігіне кіл блсек, оны шынды жадайы туады. Бл ммкіндікті (ешандай физикалы, химиялы, биологиялы асиеттерімен ана шектелмейтін) ешуаытта да, еш жерде де сезім арылы абылдауа болмайды. Ол тек оймен ана айындалады. Осындай жадайа байланысты, оны “белгісіз субстрат” деп атайды. Ал Аристотель зіні философиясында бан “бірінші материя” деп ат берді.

Бл жерде лкен бір философиялы мн жатыр. Тегі осы “соы материя” мен “бірінші материяны” байланысы диалектикалы болуа тиіс. Бірі сезімні химиялы, физикалы, биологиялы ерекшелігімен дараланса, екіншісі баса да асиеттерімен, баса да сапалы ерекшеліктерімен аныталуа тиіс. Міне, осы ерекшеліктер ммкіндікті шындыа, материяны формаа айналуын белгілеп беретін боланы.

Аристотельді бл пікірі бірін-бірі диалектикалы байланыста стап отыран “материя” мен “форма”, яни ммкіндік пен шындыты бір-біріне туі, оларды зара тыыз байланыстылыы баса бір процестен келіп шыады ма деген ойа кеп тірейді.

Сонда ол не болды екен? Ммкін осыны брі адамдарды іс-рекетіне байланысты шыар? Аристотель зіні шыармасында мндай зара байланысты, зара сабатас ымдар тізбегін: мрамор — мсін — мсіншіні крсетіп берді емес пе? Сонда адам ой негізгі, оны іс-рекеті де маызды рл атарады екен ой.

Біз осы ойды тере талдай отырып, мына пікірге ойысамыз. Айталы, мрамор — субстрат материалды зат болса, оны бойында табии ерекшеліктеріні брі бар. Ал енді осы мрамор мсіншіні олына тсті делік. Одан шеберді олы арылы тамаша мсін пайда болады. Сонда бл нені нтижесі? Бан жауап бере келіп, рине, Платон мен Аристотель мны кні брын адамны басына ялаан идеяа байланысты дер еді. йткені осы идеяны негізінде ана мрамордан салтанатты сарайды, адамны, жан-жануарды мсіндері, демі ыдыстарды, таы баса да сем заттарды зі пайда болады ой.

И, ол да дрыс жауап. Дегенмен, Аристотель з стазы Платонны абсолюттік идеясынан грі басаша пікір айтып отыр емес пе? Сондытан ол осы заттарды, сем мсіндер мен салтанатты сарайларды тудыратын адамдарды идеялары ана емес, оларды ызметі деп есептейді.

Жаа заманда, капитализм дуірінде ана дниеге, ойлау процесіне енген адамдарды ызметі туралы идея сонау кне грек дуіріндегі Аристотельді басына ялаанына та аламыз.

Амал нешік, жадай солай болан со?! Кне грек философиясыны жоары шыы болан Аристотель з заманындаы саяси-леуметтік, экономикалы атынастара тере талдау жасай отырып, ол тіпті н формасын зерттеуге дейін барды ой. К. Маркс зіні “Капиталыны” I томында бл жнінде: “Е алдымен Аристотель тауарды ашалай формасы — нны жай формасыны тек келешектегі дамуы ана, яни бір тауар ныны йтеуір баса бір тауардан крінуі ана деп млдем айын крсетеді”,— демей ме?!

Біра ол кезде, яни кне грек заманында н ымыны болмауы Аристотельді айшылыа тап болуына келді де, ол рі арай мселені талдауды тотатады. Ал, шындыында, бір тауар мен екінші тауарды зара алмасуыны негізі бір нрсеге байланысты ой. Ол — адам ебегі емес пе? Ендеше, Аристотель материядан формаа, ммкіндіктен шындыа ту адам ызметіні нтижесі деп крсетсе, оны не артытыы бар? Дегенмен, Аристотель тауар ныны формасында енбекті барлы трлері бірдей бар екенін аша алмаан. Яни, басаша тілмен айтанда, тауар ндарыны формасында ебекті барлы трлері бірдей жне демек, бір-біріне те адам ебегі болатындыын Аристотель н формасыны зінен шыара алмады, йткені грек оамы л ебегіне негізделгенді, демек, бл кемшілікті табии негізі адамдарды жне оларды жмыс кштеріні тесіздігінде жатыр еді. Ебекті барлы трлері те жне бірдей. йткені олар жалпы адам ебегі болып табылады, н крінісіні бл жасырын сыры адам тедігіні идеясы халы сезімінде траты орын алан кезде ана ашылуы ммкін еді. Ал мны зі тауар формасы ебек німіні жалпы формасына айналан оамда, демек, тауар иелері ретіндегі адамдарды зара атынасы стемдік етуші оамды атынас болып табылатын кезде ана ммкін болады. Аристотельді данышпандыы дл мынадан крінеді: тауар ныны крінісінен ол тедік атынасын ашады. Ол мір срген оамны тарихи рісіні тарлыы ана бл тендік атынасыны мні “шындыында” дл неде екенін ашуа оан кедергі болды.

Аристотельді материя мен форманы араатынасы, оларды диалектикалы зара байланысы туралы арастыран мселесі жаа замандаы кптеген философтарды ой желісіне арау боланын байаймыз. Біра бл мселені тек адамдарды практикалы оамды ызметі арылы ана тсіне аламыз ой. Материяны формаа айналуы, ммкіндікті шынды болып жзеге асуы белгілі бір тарихи, саяси-леуметтік жадайлара байланысты. Адамдарды практикалы, ндірістік ызметі белгілі бір жадайдаы материяны, субстратты оама ажетті аса бір нды формаа айналдырып, затты белгілі бір кезедегі табии, жаратылысты негізін згертіп ана оймай, оны бойындаы жасырын сырын да оамды негізде кеінен аша тседі. оамды адамдарды практикалы ызметіні серінен материя, тіпті, ажап трде згеріп, ол жаа бейнеге, формаа ие болады. Мндай діретті тудыратын затты зіне ана тн физикалы, химиялы, биологиялы згешеліктері ана емес, оны басты себебі адамдарды оамды шыармашылы ебегінде жатыр. Трленіп, ерекше асиеттерге ие болан форма да, зіні белсенділігіні арасында, материяны озалысы мен дамуына жаадан жол ашып, баыт сілтейді. Материя мен форманы бірлігі тек адамдарды оамды материалды ызметіні шыармашылы дамуыны нтижесінде ана айрыша крінеді.

Сонымен, материя мен форма здеріні мнін тек оамды материалды практикалы негізде ана табады. Ендеше, тек материяны лде форманы асыра дріптеу екі жаты, кейде тіпті шешілмейтін айшылыа алып келеді. Аристотельді таным теориясындаы бір ерекшелік — ол Платонны философиясындаы тар рістілігін сынай отырып, материя мен форманы басын біріктірмекші болды. йткені Аристотель жаа дуірде, сіресе, кне грек мдениетіні лдырау кезеінде мазмн мен форманы, материя мен форманы біріктіре, зара тыыз байланыстыра арамайынша дниені (табиат пен оамны) негізін аша алмаан болар еді. Сондытан Аристотель Платонны тар рістілігін ылым саласымен жете айналыса отырып аарды.

Ылыми таным мселелеріні ежелгі нді философиясында ойылуын баяндаыз. Кне нді философиясыны ерекшеліктері, философиялы ерекше- типтері, негізгі ымдары жне баыттары.

Ежелгі нді философиясыны ерекшеліктері

 

Кне нді философиясын зерттеуші алымдар философия ылымыны бастауы, бкіл Шыысты философиялы идеяларыны айнар кзі нді елі, е бастысы — нді ойшылдары адамзатты осы кнге дейін толантып келе жатан мселелерді кне заманны зінде-а оя білді деп есептейді. Бл пікірлермен жалпы аланда келісуге болады.

 

Кне нді оамы трт варнаа блінді: брахмандар, кшатрийлер, вайшьялар жне шудралар. «Варна» сзі «тс, абы, бояу» дегенді білдіреді жне рбір варнаны з тсі болды. Варна — тйы жйе, адамны варнадаы орны жне рбір варнаны оамдаы орны ата саталынды. Мысалы, некелік атынастар тек бір варнаны щеберінде ана жзеге асырылуы тиіс, бір варнадан екінші варнаа туге болмайды жне рбір варнаны кілдері ксіпті белгілі бір трімен ана айналыса алады. Брахмандар — ой ебегімен, кшатрийлер — скерн істермен, вайшьялар — жер деумен, олнермен жне саудамен, ал шудралар — ара жмыспен шылданды. Атап тетін бір ерекшелік — варналара ата бліну азіргі заманы нді мемлекетінде осы кнге дейін ата саталып отыр. Бізді ойымызша, азіргі заманы нді мемлекетіні дамуын тежеуші факторларды бірі осы болуы да ммкін.

 

Кне нді оамыны осындай леуметтік жіктелуі, осы оамда мір сріп отыран адамдарды трмысыны иындыы оны философиясыны негізгі таырыбын да анытады: ежелгі ндіні философиялы пайымдау объектісі — жеке адамны мірі, оны ішкі дниесі, баса адамдармен арым-атынасы мселелері болды.

 

Кне нді философиясыны басты ерекшеліктері:

1.ылыми оймен байланысыны аздыы;

2.жеке тлалы сипатыны нашарлыы;

3.діни-мифологиялы оймен тыыз байланыстылыы;

4.философиялы ой ескерткіштеріні хронологиялы жаынан жйесіздігі жне белгісіздігі;

5.негізгі философиялы ымдарды мн-маынасыны крделілігі жне сантрлілігі.

 

Кне ндіні негізгі философиялы ескерткіштері

 

Ежелгі нді философиясыны бастауы — бізді дуірімізге дейінгі II жне I мыжылдытарда алыптасан Ведалар, олар тек нді еліні ана емес, бкіл адамзатты кне деби ескерткіштері болып саналады. Кейінірек Кне нді тілі санскритте жазылып алынан Ведалар нді оамыны рухани мдениетіні, философиялы ойларыны алыптасып-дамуында айындаушы рл атарды.

 

«Веда» сзі «білім» дегенді білдіреді, біра бл ерекше білім: гимндер, далар, рбанды шалу, садаа беру формулалары. Оларда дние, 3 адам, адамгершілік туралы алашы философиялы тсініктер бейнеленді.

 

Ведалар 4 бліктен трады:

1.Самхиттер — кдайлара арналан гимндер жинаы; оларды е кнесі Ригведалар дайлара арналан 1028 гимннен трады;

2.Брахмандар — діни салт ледер жинаы, философиялы маызы аса зор болмаса да, Самхиттер мен Упанишадаларды арасын байланыстырып тр.

3.Аранъяктар — «Орман кітаптары» — оамнан блектенушілерге немесе орман кеістігінде аиат пен табиат туралы ойа берілушілерге арналан ережелер жинаы. оамнан блектенуді зі «іс-рекет жолынан» «білім жолына», тереірек пайымдау жолына кшу дегенді білдіреді, яни Араньяктарда дниетанымды мазмн басымыра бола бастайды.

4.Упанишадалар — философиялы мазмны тере, рационалистік сипаты басым негізгі блім, Ведаларды аятаушы боландытан кейде веданта («Ведаларды соы») деп аталады. Алашы упанишадалар шамамен аланда бізді дуірімізге дейінгі VII-VI асырларда алыптасып, бл дстр ХІІ-ХІІ асырлара дейін жаласты. Upani-sad («асында отыру»), яни стазды аяыны жанында отырып, уаыз тындау, «жмба білім» дегенді білдіреді. Упанишадалар — стазды шкіртпен диалоггімесі, оны таырыбы — болмысты алашы бастауы, сол арылы табиат пен адамны бойындаы былыстар тсіндіріледі.

 

Махабхарата кне ндіні философиялы ескерткіштеріні бірі болып табылады. Махабхарата — «Бхараттарды лы шайасы туралы аыз», діни, мифологиялы, философиялы ойлар жинаталан кне нді эпосы, буддизмні асиетті тпнсаларыны бірі.

 

Кне нді философиясыны негізгі мектептері

 

Жайнизм — кне нді философиясыны маызды баыттарыны бірі, аттары аыза айналан 24 тауа-тиртханкар дамытан. Оларды соысы — бізді дуірімізге дейінгі VІ-V асырларда мір срген, Джина (Жын) немесе, Жеімпаз деген ата ие болан ойшыл Махавира болды. Жайндарды кзарастарында оларды мір срген кезендеріне байланысты ерекшеліктер боланымен, мынадай трт тиым салуды олар блжытпай сатады: ахимса — тірі малытарды ешайсыныны міріне зиян келтірмеу; астейя — рлы жасамау; сатья — шыншылды; апариграха — йірсектікке (М.уезов зіні «Будда» ебегінде осы ымды «жабыспау» деп аударан) тиым салу. Махавира бл тиымдара бесіншісін — брахмачаръя — некеден бас тартуды осты. Жайн монахтары станулары тиіс осы тиым салулар екі мы жарым жыл бойы ата саталып отыранын ескерте кеткен дрыс.

 

Уаыт те Махавираны жолын уушылар екі баыта блінді: дигамбаралар («ауа киіндіргендер») жне шветамбаралар («а кигендер»).

 

Жайндарды онтологиясы туралы айтса, олар заттарды санадан тыс жне одан туелсіз мір среді деп тсінді жне бес немесе алты субстанцияны бліп крсетті:

 

1) джива — тірі, жан, рухани субстанция; дживаларды саны шексіз кп; 2) зат; 3) кеістік; 4- жне 5) озалыс пен тыныштыты бейнелейтін дхарма мен адхарма; 6) уаыт.

 

Жайндарды пікірінше, субстанциялар мгі жне згермейді, згеретін оларды кріністері ана, заттан баса субстанциялар блінбейді жне формалары жо, яни, олар сезім мшелері арылы абылданбайды, сезілмейді жне денесіз. «Тірі» болып есептелетін дживадан баса субстанциялар «тірі емеске» жатады.

 

Бл субстанцияларды ысаша сипаттаса, барлы субстанциялар оларды зіне сиызатын кеістікте мір среді. Кеістік здіксіз, біра адам оны кз алдына елестете алуы шін жайндар оны сансыз кп идеалды бірліктерге — прадешалара блінеді деп тсіндіреді. Жайндар шексіз кеістікті екіге бледі: крінетін лем кеістігі — «дние» (лока) жне «дние-емес» (а-лока), соысына крінетін кеістік пен прадешаларды шексіз саны кіреді.

 

Зат, жайндарды тсінігінде, са жне блінбейтін бліктер атомдардан тратын, бірігетін жне ыдырайтын, сезілетін, формасы бар, белсенді, р трлі асиеттерге ие, озалыста болып отыратын субстанция. Оны алты кйі бар:

 

стхула-стхула — «те дрекі», яни атты заттар. стхула — «дрекі», мысалы, сйытар;

 

стхула — сукшма — «дрекі-нзік», мысалы, клекелер жне айнадаы бейнелер;

 

сукшма-стхула — «нзік-дрекі» кзге крінбейтін газдар, иістер; сукшма «нзік», ешандай сезім мшелері абылдамайтын карма, энергия;

 

сукшма-сукшма — атом секілді «те нзік» зат.

 

Уаытты субстания деп тек ана дигамбаралар мойыдайды, ол барлы субстанцияларды барлы кріністеріні лемдік кеістікте пайда болуыны, мір сруіні жне жойылуыны негізі ретінде арастырылады.

 

Адам жне оны мірі мселесін шешуде жайнизм «мір дегеніміз — азап» ымын станады. Азап — карма заыны нтижесі. Карма заыны мні мынада: жеке мір аынын райтын элементтерге брыны элементтер мен адамгершілік сипаты бар істер сер етеді, адамны жасы немесе жаман ылыы бкіл аында ерте ме, кеш пе, бір салдар туызады. Жайнизм бл зады жеуге болатынына сенімді, оны жеетін джина (жын). ткен мірдегі жаман істерді адам ш нрсені орындау — дрыс сенім, дрыс таным жне дрыс мінез-лы арылы жее алады, біра адам азаптан толы тылу шін жан денеден туелсіз, жоары труы керек. Дене рсауынан шыа алмаан жан марлыа, нпсіге икем келеді де, бейнет шегеді, тері арылы жанны ішіне лас заттар аыны, тіп, адам моральды азындауа шырайды.

 

Моральдік ластанудан, азап-асірет шегуден азат болу – жайнизм тсінігі бойынша, адам міріні масаты. Оан жету шін аталан ш шартты блжытпай орындап, з марлытарын жеген рухани стаздарды басшылыымен таным процесін немі жргізіп отыруа міндетті. Жайндар мірді аса атты адірлегенін айта кету керек, олар тек адам мірі емес, жалпы мір атаулыны брі нды деп есептеді, жан-жануарлар мен жндіктерді міріне де зиян келтірмеуге тырысты. Адал, шыдамды, зіне талабы атты, оршаан дниеден туелсіз, кешірімді, тірі малытара мейірімді аскет адам ана мірді мніне жетеді деп тжырымдады.

 

Буддизм — кне нді философиясыны басты аымы, буддизм дініні негізінде дниеге келген. Негізін алаушы — бізді дуірімізге дейінгі 560-480 жылдары Гималайды бауырындаы Капилавасту мемлекетінде мір срген Сидхартха Готама (философиялы дебиеттерді кбінде Сидхарта Гаутама деп жазылып жр). Жас шаында баытты, трт быласы те болып мір срген Гаутама мірді крілік, ауру, лім секілді жаымсыз былыстарымен кездескен со адамды азап-асіретке толы мндай мірден тару керек деп шешті.

 

Сидхартханы бл шешімі туралы белгілі аза жазушысы Мхтар уезов зіні «Будда» ебегінде жасы баяндады: «Адам біткен ауырады, артаяды, леді. Ендеше несіне бл адам мір сріп жр? Бір саатта ауырып алатын болса, саат сайын лі азайып, сиы бзылып, артаятын болса, болжаусыз бір саатта ліп алатынын біліп отыранда не уаныш, не жбаныш бола алады. Бны біле тра ызы кріп уануа бола ма? Бл жн емес, бдан тылу керек» («Абай» журналы. 1918 ж., №3).

 

Азапты мірден тылуды екі жолы бар: сырты дниені згерту арылы адамдарды бріне орта утопия ру жне зіндік «Менді» згерту, згеріске, яни, ішкі болмысты асіретіне шырамайтын «ішкі утопияны» ру. Будда екінші, экзистениалды жолды тандап, тауалы мір кешуге, адамзатты рухани стазына айналуа бел байлайды. кесіні йінен кетіп, Урувилланы маындаы-Бодхи аашыны астындаы оаша жерге орналасан Сидхартха ханзада жеті кннен со асіретті мірден тазару жолдарын тауып, нрланады. Азап шегу мен асіретке толы мірден тылуды жолын ол трт аиат арылы белгілейді:

 

1. мір — тынымсыз крес, азап, бейнет;

 

2. азап, бейнет нпсіден, марлы-штарлытан (мір сруге

1.марлы, рахата марлы, луге марлы) туады; азапты себебі бар. Оны танып-білуге болады;

 

4. азап пен бейнеттен тылу жолы сегіз аидадан трады.

 

Буддизм мірге марлыты Жеу оай емес деп тсіндіреді. Ол шін дрыс жол тадап алу ажет, ал оан дрыс кре білу, дрыс ой, дрыс сз, дрыс іс-рекет, дрыс мір салты, дрыс кш-жігер, дрыс назар, дрыс кіл блу, секілді адамгершілік приниптерден тратын сегіздік жол кіреді. Осы асиеттерді сатай отырып мір сру арылы нирванаа, тыныштыа жетуге болады.

 

нді философиясыны баса баыттары сияты буддизм де лі материяны, органикалы дниені жне жанды дние элементтеріні арасында себептілік бар екендігін мойындайды жне соы себептілікті ерекше бліп крсетеді (карма теориясы). Буддистер карманы адамны мірін е басты баылаушы деп есептемегенімен, адамдарды карманы бар екендігін мытпауа шаырады, сол арылы ізгілікке жетелейді. Адамгершіліктік ластану аынны барлы элементтерін кірлетеді, сондытан оны бірте-бірте жойып, млдем тазару жолымен нирванаа жетуге болады. Нирвана — адамдарды кпшілігі стіртін тсініп жргендей жй ана рахата блену емес, злымды пен нпсіні тыю жолымен жансыз, сезімсіз абсолютке айналу, сананы шіру, бір сзбен айтанда, абсолюттік тыныш кйге жету.

 

Буддизм нирванаа жетуге кмектесетін белсенді рекет жасау емес, кп ойлап, пайымдауа негізделген медитаия – йога деп крсетеді. Тла элементтер мен сана аынынан трады, ал элементтерді арасында адамны з ойларын бір нктеге жинатау абілеті — йога аса нды. Буддизм бл абілет р адамны бойында бар, мселе оны дамыта білуде деп есептейді, яни, кп нрсе адамны зіне байланысты. Осы факторды ерекше атап крсету керек, себебі буддизм адамны жетілуі оны з олында, адам бейнет-асіреттен з кшімен,. сырты кштерді, оамны серінсіз, зіндік моральды жне интеллектуальдік жетілуді негізінде тылуа абілетті деп пайымдайды.

 

Нирвана теориясы адам рухыны еркіндігіні, оны материалды дниеден, оамдаы касталара блінуден туелсіздігіні жасы длелі. Осы себепті Будда философиясы зінен кейінгі кптеген философиялы аымдара, сіресе Батыс философиясына атты сер етті, ал буддизм діні лемде азіргі кезде де ке тарап отыр.

 

Чарвака-локаята — философиялы дебиетте Кне нді философиясындаы материалистік деп абылданан баыт (локаятиктер). «Чарвака-локаята» сзіні маынасы белгісіз. Зерттеушілерді бір тобы тарихта Чарвака деген ойшыл болан деп болжамдайды, баса бір алымдар бл аымны негізін салушы Брихаспати деп есептейді, ал кейбір алымдар чарвака-локаятаны болан-болмаандыы белгісіз деген пікір білдіреді. Біра Кне нді ескерткіштерінде бл аым туралы мліметтер кездеседі, сондытан да соы болжам негізсіз. Чарвака-локаятаны материалистік сипаты оны таным теориясында айын крінеді. Таным-праманы негізі прамана ретінде локаятиктер логиалы тйін-тжырымдарды емес, аиат екендігі кмн туызбайтын абылдауды ана мойындайды, оны негізі — тйсіктер. Оларды пікірінше, адамдар кбіне ой тйіндеулерге сенеді де, ателеседі, ал оларда аиат сирек кездеседі, баса сенімді адамны пікірі де біз шін таным негізі бола алмайды.

 

Чарвака-локаяталар о дниеге сенбейді, б дние ана бар жне б дниедегі болмыс пен онда мір сруші заттар мгі жне згермейтін трт элементтен: жер, от, су жне ауадан трады деп есептейді. Сана, аыл жне сезім мшелеріні негізі де осы элементтер, олар малы дниеден ткенде ыдырайды. Локаятиктер жанны, дайды бар екендігін терістейді. Олар адам міріні мн-масаты — осы наты мірде рахата блену, азап- асіреттен аула болуа мтылу деп тсінді, яни чарвака-локаята гедонизм принципін станды.

 

Кне нді философиясыны негізгі ымдары

 

Кне нді философиясын зерттеуші алымдар ежелгі нді философиясыны терминологиясы шым-шытыры, ымдары аударуа иын, бір ымны зі бірнеше маынаны береді деп ескертеді жне оны себебін ді еліндегі ойлау жйесіні Еуропадаы ойлау жйесінен млдем блектігімен, оны белгілі бір логикалы жйеге келтіруді ммкін еместігімен тсіндіреді. Шынында да, р халыты емір салты, дние туралы тсінік-ымдары, пайымдау тсілі р трлі. Сол себепті бір халыты ез тілінде алыптасан философиялы ым-категориясын екінші халыты тіліне аударып, тере маынасын жеткізу мйкін емес. Мысалы, аза халыны адам, мір, оам, табиат туралы тамаша дниетанымды ойларын білдіретін ымдарды орыс тіліне аударан кнде де оларды зіндік тере мазмнын, лтты сипатын дл жеткізуге болмайды.

 

Дегенмен де, ежелгі нді философиясыны негізгі ымдарыны мазмны туралы жалпы тсінік беріп арайы.

 

Архат — «жауды жеуші» дегенді білдіреді. Архат деп нирванаа жеткен, сананы тыныш аынын бзатын штарлы-марлы сезімдерін жеген адамды атайды.

 

Атман — бл ымны бірнеше маынасы бар: «мен», «зімді», «дене». Біра атман ымыны е басты маынасы — индивидуальдік жне универсальдік космосты психикалы болмыс ретіндегі «адам». Осы маынада атман бкіл бар болып отыранны генетикалы жне субстанионалды бастауы, негізі жне соы. Атман рухани жне денелік деп блінеді, сондай-а, ол кбіне аыл-ойдан, сз бен тыныстан тратын рухани бастау ретінде, «брахман» ымымен бірдей дегейде тсініледі.

 

Брахман — бірнеше маынаа ие ым 1) абыздар кастасыны, брахмандарды кілі; 2) абыз; 3) асиетті мтіндер; 4) дай; 5) субстанция.

 

Будда — «нрланан», «оянан». Ке маынасында — арамдаушы сезімдер мен білместікті жеу жолдарын крсеткен жне былыстарды абсолюттік жне салыстырмалы табиаты туралы білімдерді толы мегеруге жеткен адам. Тармаынасында — будда дініні негізін алаушыны аты.

 

Дхамма (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma) — бірнеше маынаа ие ым. Е уелі Будда ілімі, рухани білімні квинэссенциясы дегенді білдіреді, ар-ждан, адамгершілік ілімі, ділеттілі, міндет, за, табиат, діни аида жне таы баса ымдарды біріктіреді. Тмен Дхарма арапайым дегейдегі былыстарды рекетін, ал Жоары Дхарма болмыс задылытарыны аса дегейде рекет етуін тсіндіреді. Таы бір маынасы — болмысты элементтері. лемдік процесс — себептерден туындайтын жне шуге баыт алан нзік, ткінші 72 дхарма-элементтерді зара сер етуі жне оны соы нтижесі — абсолюттік тыныш кйге, снуге жету.

 

Йога — детте бл ым индивидті зін-зі физикалы жаынан жетілдіруіні техникасы ретінде тсініледі. Шындыында, йога — тере мнді философиялы ым. Ежелгі нділіктер тланы (pudgala) жеке элементтерден тратын рухани блік пен атомдардан тратын физикалы рылымны бірлігі деп арастырды. Элементтерді екеуі аса нды, егер оларды дамытуа ажетті дегейде назар аударылса, олар индивидті згерте алады. Бл элементтер — баалык сараптау жасай білу абілеті жне ойларьімызды бір нктеге жинатай білу абілеті. Samadhi немесе уоga деген осы.

 

Карма — «іс-рекет». Е мардымсыз деген іс-рекетті зі бкіл мір аымына сер етеді де, бл себеп, — жаын уаытта болсын, не біраз уаыт ткен со болсын, — міндетті трде салдар туызады, ол жасы немесе жаман болуы ммкін. Жаымды істерді нтижесінде баыт пайда болады, ал жаымсыз істер азап, асірет келеді. Осы адамгершілік задылыы карма деп аталады.

 

Нирвана -«жоалу», «сну», Кнделікті мір — бітпейтін йбе тіршілікке, азап-асіретке толы баытсыз болмыс, ал нирвана — осы азап-асірет шегуден, карма заыны негізінде айта туылудан тылып, сананы шуі, болмысты арамдытан тазаруы. Адамны бл кйін сипаттап жеткізу иын, нді ойшылдарыны здері нирвананы логикадан жне уаыттан тыс деп арастырады. детте нирвана ымын рахат ымы арылы ынуа тырысуа болады, біра рахат тйсікпен, сезіммен байланысты кй, ал нирвана-абсолютте тйсіктер де, сана да, жігер де жо, ол злымды пен марлытарды тынышталуы, сезінбеуді толы дрежесіне жету.

 

Сансара — азап-асіретке толы айта туылуды, мір мен лімні здіксіз процесі. Сансараны тамыры — білместікте, сондытан одан тылу жолы — нирванаа ену