Су энергетика орлар.
Су энергетика орлары — зендер мен сарырамаларды лама суынан алуа болатын энергия оры. Энергияны бл кзіні артышылыы — оны оры сарылмайды, немі алпына келіп отырады. Бл энергияны арзан, рі гигиеналы трыдан таза трі болып табылады. Су энергиясыны оры жнінен ытай, АШ, Канада дние жзіндегі алашы орындарды иеленеді.
Су энергетикасы.
Су энергетикасы (Гидроэнергетика; грек, "ydor" — су, ылал, energia — ызмет, рекет) — 1) бгет салу арылы немесе бгетсіз аын судан энергия алу. Дние жзіндегі е лкен СЭС Венесуэлада (Гури бгеті, 10 млн кВт) жне Бразилияда Парана зенінде (Итайпу ГЭС-і, 12,6 млн кВт) салынан. азастанда Бтырма СЭС-і, апшаай СЭС-і, Шардара СЭС-і, т.б. бар. Су энергетикасыны энергия кздері сарылмайтын (трубина арылы тетін су аыныны орны зенге немесе клге ятын зен жне бла суымен толтырылады) болуы ммкін. СЭС-терді экологияа нсан келтіретін факторлары да бірталай. Мысалы, жазы жерлерде СЭС салу нарлы жерлерді пайдалануа жарамсыз етіп ана оймай, зенні экожйесін толы бзады. Су ойма тбінде мыдаан тонна шгінділер (нерксіп жне трмысты ааба суымен бірге зенге тсетін улы заттектер) жиналады. Бл су ойманы жойанны зінде ауматы пайдалануа жарамсыз етеді. Таулы жердегі зендер СЭС-тер салуа олайлы. Біра сейсмикалы ауіпті аудандарда алапат ытималдыы жоары болуы ммкін. Жер сілкіністері орасан зор зиян келтіреді. Мысалы, Италиядаы Вайонда 1993 жылы бгетті су жарып ткенде 2118 адам, ал Индияда Гуджерат бгетін су жарып ткенде 16 мы адам аза болды. азіргі уаытга лкен СЭС-тер салуды келешегі жо, оларды бгет салуды ажет етпейтін аыны жылдам шаын немесе лкен зендерде салу ыайлы деп есептеледі. Кіші су энергетикасы дстрлі емес энергетикаа жатады; 2) бгет салу арылы не салмай, аан судан энергия алу. Су энергиясыны біршама арзандыына арамастан, ресурстарды шектеулілігіне жне энергия ондырыларыны кп ауматы алатынына байланысты болашата ол дние жзіндегі энергетиканы 5%-ынан аспайтын болады.Су электростанциялары (СЭС) ауданды жылу электр станциялары сияты генераторлы кернеуде жктемесі болмайды жне энергияны кп блігін жоары кернеулі торапа береді. Сонды-тан СЭС слбалары белгілі дрежеде КЭС слбаларына сас. уатты СЭС слбалары блокты принцип бойынша рылады.
Сурет 5.1. СЭС технологиялы слбасы
Біра слба раудаСЭС-ті бірнеше ерекшеліктерін ескерген жн:
1.СЭС-ны уатын есепті су аынымен жне зен аыныны кысымымен анытайды. СЭС-ті бірден су аыныны барлы уатына райды жне де артынан кеейтуге болмайды. Сонды-тан СЭС-ны слбасы КЭС слбасына араанда траты болып келеді.
2. СЭС аі регаттары жйені е жоаргы блігін жауып жатады, ауыспалы жктемемен жмыс істейді жне салыстырмалы трде тораптан жиі ажыратылады.
3. СЭС-те тарату крылымдарын орнатуа аладар шектелген. СЭС-ті басты трансформаторлары СЭС-ті басты корпустарын-да ондырылады. Ал ашы тарату рылылары трансформатор-лардан айтарлытай ашытыта зен жаасында ондырылады.
Осы крсетілген ерекшеліктеріне арай СЭС-ті жоары кер-неуінде ртрлі слбалар олданылады. Мндай слбалара кп-брыштар (шбрыш, тртбрыш, алты брыш), осарланан кпбрыштар, сонымен бірге арапайым слбалар: шиналар-желі-лер, шиналар-трансформаторлар, арапайым жне осарланан кпірлі слбалары жатады.
СЭС-ті генератор тізбегіндегі ажыратышты ірі блоктар си-паттайды.
СЭС-ті тпелі желіден тарамдалан трдегі, кптеген слба-лары бар. Соы кездерде СЭС-те жеілдетілген ажыратышсыз электрлік слбалар олданылады, ыса тйытаыштар жне блектеуіштер аркылы тізбекке осылады.СЭС слбасыны барлы трлері толыыра аралан.
СЭС-те екі жоары кернеу болса, масатына сйкес АТ-ды олданады. Осы кезде СЭС-те генераторды осана АТ-даы шінші ораманы олданады. Себебі СЭС-те максималды жне минималды режімдер тулік бойы кезектесіп отырады жне АТ арылы уатты реверсивті аыны бар.
СЭС шін генераторлы кернеуден уатты беру слбасын олдану аймагы шектелген. Бл негізінен уаты аз станциялара арналан сонымен бірге генерагорлы кернеуде жеілдетілген типтегі ВМП типіндегі ажыратыштарды кейбір кезде вакуумды, элегазды ажыраткыштарымен комплектті тарату рылыыларын олдануа тырысады.
Баылау сратары:
1. СЭС электр энергияны алу процессі
Дебиеттер тізімі
1. Веников В.А., Путятин Е.В. Введение в специальность.Электроэнергетика.-М:Высшая школа, 1988г.
2.Хожин Г. «Электроэнергетика», Алматы, 2011ж.
ДРІС № 6
Таырыбы «АТОМ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСЫ»
Жоспар
1. АЭС ерекшеліктері.
Атом электр стансасы (АЭС), ядролы электр станса — атом ядросыны энергиясын электр энергиясына айналдыратын ондыры. АЭС ядроны нейтрондармен серлесуінен туатын энергия кмегімен жмыс істейді. Ядролы реакторда жылу шыарыш элемент — цилиндр немесе пластинка тріндегі ядролы отын, нейтрондарды баяулатыш жне блінген жылуды тасушы (су, газ, сйы металдар) заттар орналасады. Реакторда блінген жылу жылуалмастыру ондырысына беріледі. Соы екі ондыры АЭС-ны ішкі тйы контурын райды. Жылуалмастырыш арылы жылу сырты контура бу трінде беріледі. Бу турбинаны озап, электр генераторын жмыса келтіреді. Осы заманы АЭС-ларындаы турбиналар аса ыздырылан бумен жмыс істейді. Ядролы отын ретінде уран (233U, 235U, 238U), плутоний (239Pu ), торий (232Th) изотоптары пайдаланылады. Бларды жылу шыарышты абілеті зара бірдей, ал кдімгі отыннан (кмір, мнай, газ) бірнеше млн. есе арты. Мыс., 1 кг уран 2.1010 ккал энергия береді. Бліну реакциясыны здіксіз жріп отыруына ажет ядролы отынны е аз млшері кризистік масса деп аталады. Реакторды типіне, конструкциясы мен отынны тріне арай кризистік масса 1 кг-нан бірнеше тоннаа дейін жетеді. Дние жзіндегі е алашы АЭС 1954 ж. Обнинск (КСРО) -нда салынды. Оны уаты 5Мвт болды. Кейін Колдерохоллда (Англия) уаты 60 Мвт, Шиппингпортта (Америка) АЭС-тары жмыс істей бастады. Америкада ттынуа ажетті барлы электр энергиясыны 23е-ін, Францияда 75--ін, Жапонияда 48--ін АЭС береді. Кейбір елдерде жедел нейтронмен жмыс істейтін тиімді реакторлар іске осылан. Оны е алашыларыны бірі азастанда салынан. Ол Атау аласын тщы сумен, электр энергиясымен амтамасыз етеді (. Энергия комбинаты). 20 -ды аырында дние жзіндегі АЭС-терді жалпы уаты 500 000 Мвт жетті. Ядро энергиясынан электр тогын тікелей (турбинасыз, электргенераторсыз) алу жолдары да зерттелуде. сіресе, термоядролы энергияны игеру ісіне халыар. ауымдастытар ат салысуда. Ондай АЭС-тер адам баласыны ттынуына ажет энергия мселесін тпкілікті шешетін болады.
Экономикалы крсеткіштері жаынан атом электр станциялары жылу электр станцияларына араанда біршама тмен; алайда оларды жергілікті отын ресурстарымен жабдытай алмайтын жерлерде саланда, атом электр станциясындаы 1 кВт-са энергия ны ЖЭС-ті нынан арты емес.
Атом электр станцияларыны зіндік мтаждары жмыс барысында асан сенімділікті талап етеді. Міне, сондытан кпшілік малдаан жылу электр станцияларыны зіндік мтаж ондырыларырезервтеуден баса, атом электр станцияларында резервті (сенімділік) дизель - генератор ондырылары, ол кдімгі зіндік мтажды амсыздандыру жйесін шапша трде осуа ол жеткізбеген жадайда іске осылады. Сонымен атар, атом электр станцияларында аккумулятор батареясын орнату ісі арастырылады, ал ірі атом электр станцияларында тракты ток озалтыштарыбар зіндік мтажды жауапты ттынушыларын жабдытайтын екі батареяны ою ісі жзеге асырылады.
Атом электр станцияларыны бірінші контурыны зіндік мтаждар ондырыларыны ерекшеліктері - атом электр станциясы технологиялы процесіні арастырылан слбаларынан айын крінеді.
Ал, екінші контур блігінде зіндік мтаждар кдімгі отынды олданып, жмыс істейтін жылу электр станцияларыны механизмдерімен бірдей.
Атом электр станцияларыны ерекшеліктері:
1. Географиялы кез-келген жерде, соны ішінде таулы жерде іс салынады.
2. Сырты атардаы факторлардан туелсіз. зіндік режімі автономиялы.
3. Отынны шыыны аз млшерде.
4. Ттынушыларды ерікті графигімен жмыс істеуі ммкін.
5. Режімні згеруіне сезімтал, сіресе АЭС-ны реакторы кылдам нейтронмен жмыс істейтін болса.
6. Атмосфераны бседеу ластайды, радиоактивтік газдары
Баылау сратары:
1. АЭС ерекшеліктері
Дебиеттер тізімі
1. Веников В.А., Путятин Е.В. Введение в специальность.Электроэнергетика.-М:Высшая школа, 1988г.
2.Хожин Г. «Электроэнергетика», Алматы, 2011ж.
ДРІС № 7
Таырыбы «МАТЕРИИЯ МЕН ЭНЕРГИЯНЫ САТАЛУ ЗАЫ САТАУ ЗАЫ. ТЕРМОДИНАМИКАНЫ ЗАЫ»
Жоспар
1. Материия мен энергияны саталу заы сатау заы.
2.Термодинамиканы заы.
Энергияны саталу жне айналу заын 19 -ды 40-жылдары Дж.Джоуль жне неміс алымдары Р.Майер, Г.Гельмгольц бір-біріне байланыссыз ашты.
Саталу задарыБiр-бiрiмен серлесiп, жйеге кiрмейтiн денелермен серлеспейтiн жйенi тйы немесе ошауланан жйе деп атайды.
Тйы жйедегi денелердi зара серлесуi кезiнде ш физикалы шама саталады.
1. Импульс
2. Энергия
3. Импульс моментi
Сондытан тйы жйелерде ш саталу заы орындалады.
1. Импульстi саталу заы.
2. Энергияны саталу заы.
3. Импульс моментiнi саталу заы.
Энергияны саталу заыны негiзiне уаытты бiртектiлiгi жатады, яни кез-келген уаыт мезеттерiнi бiрдейлiгi.
Импульстi саталу заыны негiзiне кеiстiктi кез-келген нктелерiнi асиеттерiнi бiрдейлiгi жатады.
Импульс моментiнi саталу заыны негiзiне кеiстiктi изотроптыы, яни кеiстiктi баыттарыны асиеттерiнi бiрдейлiгi жатады.
Импульстi саталу заы
Механикалы жйенi толы импульсi жйеге кiретiн жеке денелердi импульстарыны векторлы осындысына те.
Тйы жйедегi денелердi зара серлесуінен пайда болатын iшкi кштерiнi осындысы нольге те.
Тйы жйенi толы импульсi траты болады.
