Таырып. Халыаралы ыты айнар кздері
1. Халыаралы шарт халыаралы ыты негізгі айнар кзі ретінде.
2. Халыаралы дет-рып.
3. ыты жалпы аидалары туралы мселелер.
4. Халыаралы ыты жйелеу (кодификациялау).
«ыты айнар кздері» деген термин материалды жне ресми (зады) екі аспектіде олданылады.
Халыаралы ыты атериалды айнар кздері ретінде халыаралы ебек блінісі нтижесінде дамитын жне халыаралы ы нормаларын тзетін бкіллемдік экономикалы атынастарды айтамыз.
Сйтіп, халыаралы ыты айнар кздеріні - заи маынасы - бл, оны субьектілеріні келісілген еркін білдіретін халыаралы ы нормаларына айналан нысандар.
айнар кздеріні жйесі негізгі жне кмекші боып екіге блінеді. Негізгіге мыналар жатады:
Халыаралы шарт;
Халыаралы дстр;
Халыаралы ыты кмекші айнар кздеріне мыналар жатады:
- Халыаралы йымдарды шешімдері, арарлары;
Халыаралы Сотты жне Трелік соттты шешімдері;
Мемлекетшілік задар, лтты сотты шешімдері;
Халыаралы ытаы алымдар доктринасы;
«ркениетті лттар таныан ыты жалпы аидалары».
Халыаралы шарт шарттасушы тараптар шін ытар міндеттер тзеді, блар оны за нормаларында бекітіледі. Осы айнар кз халыаралы ыты негізгі аидаларына сйкес келетін за нормаларын жасайды. Халыаралы ы нормалар жасайтын мемлекетерді келісілетін еріктер аяталан нысандар боланда шарт жасалады. Соы жадайда біз мемлекетер арасында жасалатын келісімдерді де айта аламыз. Ол шін ереже бойынша жазбаша бекітілген немесе ауызша айтылатын белгілі бір мтін болуы керек. Халыаралы ы доктринасы халыаралы шарттарды ыа сай болуыны басты белгісі ретінде оларды жасау басындаы еріктілікті айтады. Сондай-а, шарт тиісті мемлекетерді те ылы ерік білдіруі болып табылан жадайда ыты айнар кзі болып саналуы ммкін. Халыаралы шартта кп мрте олдануа есептелген жалпы нормалар немесе бір ана жадайда олданылатын жеке нормалар да болуы ммкін. Халыаралы шартты ыты табиатына, жасалыс сатылары “Халыаралы шарттар ыы” деген тарауда кеінен тоталатын боламыз.
Халыаралы дстр шарттан кейін екінші орына ие, брындары ол басым дрежеге ие болатын. детегі деген нормалар за мерзімде тжербиені нтижесін, ы субъектілерін ондай норма заи міндетті сипатын мойындаанан кейін пайда болады. шартты жне деттегі нормалар халыаралы ыты жалпы жйесін райды, олар бір-біріне анша келмейде, керісінше, халыаралы ы нормаларын тиімді олданылды амтамасыз етеді.
Халыаралы дстр дегеніміз халыаралы тжербиеде алыптасан тртіп ережесі, халыаралы ы субъектілерін оны заи міндеті сипатын мойындайды. Дстді шартты нормадан айырмашлыы тиісті ережелерді наты крсететін зады жат еместігінде. Дстр барлы немесе бірнеше мемлекетерді халыаралы рекеттіні састытарыны кіші бойынша жинаталады. Ол за мерзім бойында олданылады жне ыты зады міндетілігіне сенім сипатында болады. Сонымен, мемлекет тжербиелеріні затыы салыстармалы сипатта. Бгінгі тадаы халыаралы атынастарды детейдегі нормаларды ыса мерзімде да кездеседі, мысалы, арыш ыында, теіз ыында.
Сйтіп, халыаралы дстрлер мыналардан тн:
олданылу мерзіміні затыы.
Мойындалуын жапылыы.
Зады міндеттілігін сенімділігі.
Халыаралы дстрді пайда болуы шін айталанба тжерибе керек. Халыаралы -ыты дебиеттерінде кез келген айталануды деттегі нормалары жасалмайтыны жогінде аз айтылып жрген жо. андай да бір рекетерді айталануы тртіп нормасын жасауа келмеуі де ммкін, ол жай детке айналып кетеді. Халыаралы дет деп мемлекетерді зады міндеттілігі бар деп есептелінбейтін жалпы тжірибелерін айтады.
Халыаралы атынастарды, сіресе депломатиялы атынастар мен теіс кеме атынасында кп уаыттан бері рекет етіп келе жатан, дегенмен халыаралы ы нормасы болып табылмайтын нормалар аз емес. Мселен, дипломатарды жктерін кеден баылауынан тексермен ткезуге, шінші мемлекеті аумаында дипломаттарды кейбір артышылытарыны болуына, детте кптеген мемлекетер рсат етеді. Алайда 1961 жылы дипломатиялы атынастар туралы Вена конвенциясы з кшіне енгенге дейін мндай нормалар халыаралы ыты деп емес, халыаралы сыпайыгершілік нормалары деп есептелетін.
Халыаралы дстр мен халыаралы шарт ыты негізгі айнар кздері жне жалпы халыаралы ы нормаларын жасауды екі трлі тсілі болып табылады. Сйтіп, халыаралы ыты деттегі нормаларын шартты жолмен згертуге кп кездесетін, сіресе халыаралы ыты жйеленуде кездесетінін баса айтан жн. Ал шартты нормаларды деттегі нормалара ауыстыру жадайлары сирек кездеседі,яни шартты тжірибе детте оларды згерту ережелерін немесе кшін жоюды арастырады.
Халыаралы йымдарды шешімдері, арарлары. Халыаралы ыты аталмыш айнар кзіні маызы халыаралы ы субъектісі ретіндегі халыаралы йымдарды рлімен бірге арта тседі. Аталан айнар кз з бетінше халыаралы ы нормаларын жасай алмайды. Халыаралы йымдарды аулылары е бірінші Бас Ассамблея мен ауіпсіздік Кеесіні аралары норма жасау процесіне атысады.
Халыаралы Сотты жне трелік сотты сот шешімдері.
Халыаралы Сот пен трелік сот олданыстаы ытарды олданады, талдайды, алайда ы нормаларын шыармайды. Халыаралы Сот Статутыны 38 – бабы, д тармаында оларды шешімдерін “ыты нормаларды анытау шін кмекші ралдар ” ретінде бейнелейді. Сот шешімдеріні маызды ролі мемлекеттерді соттаы тжірибелерін крсетуінен шыып отыр.
“ыты жалпы аидалары” проблемасын лттар Лигасы озаан болатын, алашыда халыаралы діл сотты Траты Палатасы Статутыны 38-бабында, кейін Б-ны Халыаралы Сот Статутында орын алды. “ыты жалпы аидалары” деген ым “ ыты негізгі аидалары” деген ымнан згешелеу. Мселен, “ыты жалпы аидаларына” лтты ы жйелернде, сондай- а халыаралы ыта да олданылады тсіндіру жне олдану процесіндегі зады тсініктер, за локикасыны, техникасыны ережелері жатады.
Халыаралы жария ыты айнар кздеріні жйесіне сйкес, дебиетерде “ ата ы” жне “ жмса ы” деген ымдар олданылады.
“ата ы” санатына халыаралы шарттарды жне кіметаралы йымдарды міндеттейтін шешімдерін жатызса, “жмса ыа” – сынысты арарларды жатызады.