Дріс. «Ксіби психология» пні жне міндеттері, мамандарды дайындауда атаратын рлі жне маызы
азіргі заманы ылымда ксіби психология бірнеше психологиялы білімні тарматарымен тыыз байланысты:
– Жалпы психология;
– леуметтік психология;
– Педагогикалы психология;
– Жас ерекшелік психология жне т.б.
Сонымен атар ебек психологиясыны келесі олданбалы салалармен де зара байланысы бар:
– Ебек физиологиясы – ебек пен адам денсаулыыны зара байланысын, адам организміні физиологиялы дамуын зертейтін пн;
– леуметтану – ебек поцесіндегі леуметтік байланыстарды зерттейтін ылым;
– Ебек ыы – ебек атынастары рісіндегі ыты реттеу мселелерін арастырады;
– Ебекті орау – ебек процесіндегі адамны физикалы жне психологиялы денсаулыын сатау жне ауіпсіздік мселелерін арастырады.
Психология адамны зі тсінетін не тсінбейтін субъективтік былыстарыны, процестеріні жне кйлеріні, сонымен атар оны мінез-лыны ішкі мазмнын арастырады, ол психиканы объективті задылытары мен кріністерін зерттейді.
Психология – психикалы былыстарды пайда болу, даму жне алыптасу задылытары туралы ылым.
леуметтік психология – адамдарды леуметтік топтара осылуынан туындаан мінез-лы жне арекет задылытарын, сондай-а осы топтарды здеріні психологиялы сипаттамаларын зертейтін ылым. леуметтік – психологиялы зерттеулер жмысшы бригадаларындаы психологиялы ахуалды зерттеу шін, тлалар арасындаы атынастарды жетілдіру, ебек мотивациясын арттыру шін нерксіп ндірісі саласында, сондай-а спортта, саудада, «отбасы ызметінде» жне т.б. жргізіледі.
Педагогикалы психология – адамды оыту мен трбиелеу барысында оны болмысыны даму задылытарын зерттейтін, танымды ызметі мен оамды асиеттерін жйелейтін психология саласы. Психологиялы-педагогикалы зерттеу нтижелері білім беру дістері мен мазмнын растыру кезінде, оу ралдарын жасауда, диагностика ралдары мен психикалы дамуды тексеруде олданылады.
Жас ерекшелік психологиясы – рилы психикалы процестерді табии негізі мен немі дамып отыратын азаматты асиеттерін, психологиялы салаларын зерттейтін бл сала мынадай тарматардан ралады: балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы, ересектер психологиясы, арт адамдар психологиясы. Бл сала оыту мен аыл-ойды дамуын жне оларды зара байланысы мен іргелі мселелерін зерттеп, оыту ісіндегі адамны аыл-ойын, сана сезімін жетілдіруді тиімді жолдарын нендей дістер арылы рістетуге болады деген мселелерді іздестіреді.
Ебек психологиясы – адамны ебек іс-рекетіні психологиялы ерекшеліктерін, ебек дадыларыны даму задылытарын, ебекті ылыми негізге сйене отырып йымдастыру мселелерін арастырады.
Психологиялы ылымны бл саласы ебекті рекет деп арастырып, ебек атаратын адамды ебек субъектісі ретінде зерттейді. Психиканы ебек кезінде крінуі мен дамуын анытап, ебек процесі мен нтижесіні сйкестігін, адамны ебек талаптарына жарамдылыын айындайды. Оны сыртында, ебек психологиясы ксіптік бадарлану, ксіптік іріктеу, ебек сатау, ксіптік оыту, маманны дамуын жобалау, ксіпке бейімделу, ксіптік баылаумен жне т.б. мселелермен айналысады. Ебек психологиясыны зерттеу пні ндылытар жасау процесіне атысушы адамны зі болып табылады. Дегенмен, ебек рекетіндегі адам баса да леуметтік, биологиялы ылымдармен зерттелінеді: ебек процесіні физиологиясы, ебек гигиенасы, ксіби сыраттар терапиясы мен
профилактикасы, экономика, ебек ыы, ебек сатау, этика, леуметтану, ебекке трбиелеу теориясы.
Ебек психологиясы алдында тратын негізгі міндеттеріне ебек гуманизациясы мен ебек тиімділігін жоарылату мселелері жатады.Ебек гуманизациясы – ызметкерлерді жалыу, ажу, шаршауыны, ксіптік сыраттарды алдын алу, ндірістік заымдану мен тланы ксіби бзылуын болдырмау, ебек тиімділігін жоарылату. Осы міндеттерді орындау шін ртрлі техникалы, технологиялы, санитарлы-гигиеналы шаралар олданылады. Мысалы, арапайым станоктар орнына жоары технологиялы рал-жабдытарды пайдалану ндіріс тиімділігін ктереді, ал жмыс орындарыны жадайларын жасарту жмысшылар денсаулыын сатайды. Психология ебек гуманизациясы мселесін арнайы дістермен шешеді. Адам ресурстарын тиімді, толы олдану, жмыс кезінде адам кйін жоары дегейге жеткізу ксіптік психологиялы іріктеу, ксіптік дайындау мен оытуды жасарту, жмысшыны психологиялы ерекшеліктеріне сйкес леуметтік жне физикалы жадайларды ркендету сияты практикалы шаралар арылы жзеге асады. Осы шараларды барлыы ебекті ылыми йымдастыру рылымына жатады. Ебек психологиясыны алдында тран міндеттерін орындау шін психологияны баса салаларыны нтижелері пайдаланып, оларды дістері алынады. Мысалы, рекетті баалау мен талдау дістері, абілеттерді диагностикалау жне жобалау, жым ішіндегі леуметтік климатты, леуметтік рылымын анытау, адам кйін баалау дістері.
Іс жзіндегі міндеттерді шешу шін мынадай теориялы сратар арастырылуы керек:
1. Адам мен оны ксібі арасындаы йлестікті зерттеу, «ебек субъектісі – ксіптік орта» жйесіні динамикалы задылытарын анытау;
2. Ксіпке маызды асиеттер рылымы мен динамикасын, адамны
ксіптік ркендеуін анытау;
3. Оптимальды жне ттенше жадайда ажет болатын икемділік, абілеттерді зерттеп, осы факторлер тратылыы мен згеруін айындау;
4. Ебек мотивациясы мен тартылыстарды анытау, ебекке ынталандыру мселелерін шешу жолдарын іздестіру;
5. Жмыс атаратын адам кйлерін баалап, оларды алыптасу мен згеру сратарын шешу;
6. Тла асиеттері мен психикалы ерекшелерді жмыс ауіпсіздігіне тигізетін серін талылау.
Осы міндеттеріні барлыы азіргі кездегі ебек психологиясыны алдында тр.
Ебек психологиясы – ебек процесіндегі адамны психикалы іс-рекетіні алыптасуы мен кріну задылытарын зерттейтін психологияны негізгі салаларыны бірі. Сондытан да ттыну ндылытарын жасау процесінде атысатын жне сол ебекті атаратын адам ебек психологиясыны зерттеу объектісі болып табылады. Ебек психологиясыны пнін райтын психологиялы задылытар, психологиялы процестер, ндірістік іс-рекетпен зара байланысты тла асиеттері жатады.
Е.А. Климовты пікірінше, ебек психологиясы дегеніміз – іс-рекет ретіндегі ебекті аясындаы психологиялы білімдер жйесі жне оны негізгі зерттеу рісі адамны ебек субъектісі ретіндегі рлі. Е.А. Иванов бойынша, ебек тек ана ксіби іс-рекет контекстінде ана арастырылады. Адамны жетекші жне негізгі іс-рекеті болып леуметтік шартталан, саналы трде сезілетін жне масата баытталан белсенділігі – бл ебек жне оны негізгі сипаттамасы ксіби іс-рекетінде крінеді.
Ал Н.С. Пряжниковты айтуынша, ебек психологиясыны пні ретінде сол ебекті атаратын субъектіні зі, яни адам болып табылады. Осы субъект затты-практикалы іс-рекетті жне танымны басты иеленушісі, яни жзеге асырушы болып табылады. Осы кзарас бойынша ебек объектісіне нормативті трде арастырылатын наты ебек процесі жатады.
Жалпылаанда ебекті келесі жатарын бліп шыаруа болады:
1) Іс-рекет немесе ебек;
2) Ебек пні;
3) Ебек ралы;
4) Ебек нтижесі.
Адамны іс-рекетіні негізгі жне жетекші трі – ебек, ал оны негізгі сипаттамасы ксіби іс-рекетте белгіленеді. Ол ебекті келесі психологиялы белгілеріне сйкес болуы тиіс:
1. Ебек нтижесіні мн-маыналылыын саналы трде сезіну.
Осыны бірнеше крсеткіштері бар:
а) Ебек атарушысы ебек нтижесіне ойылатын талаптара сай
білімдерді сезінуі тиіс;
) Ебек нтижесін адама жне оама келетін пайдалылыын
сезіну, білу.
б) Ебек рекетіні барысындаы ебек етуші адамны эмоциялы
кріністері жне функционалды кйлер белгілері (шаршап-шалдыу, ажу,
жандану, стрестік алыптар, т.б.).8
2. Таайындалан нормалара сйкес ебек рекетін атару ажетті-
лігін саналы трде сезіну:
а) Ебекті белгілі аида бойынша атаруды саналы трде сезіну;
) Ебек субъектісі зіні эмоциялы алпын жне оны сана
дегейіне сйкес емес екенін сезіну.
3. Ксіби мамандыа жне ебекті масатына сйкес ралдарды
жне діс-тсілдерін саналы трде аара алу:
а) Ебек ету шін адамны ажетті білгірлік дегейі болуы тиіс
(заттар мен ебек ралдары, ебек субъектілері арасындаы трлі байла-
ныстар туралы хабардар болуы);
) Ксіби дадылар мен іскерліктерді алыптасу дегейі;
б) Ебек субъектісіні ксіби дайындыына сай эмоциялы крсет-
кіштеріні сйкес болуы.
4. Тларалы арым-атынастарды сезіне алу (баса мамандарды,
зге адамдара сері бар екенін білу).
Ебек психологиясыны міндеттері:
– шаршап-шалдыудан жне ажудан сатандыру;
– ксіби аурулардан сатандыру;
– ндірістік жарааттардан сатандыру;
– тланы ксіби деформацияларын алдын ала болжау;
– ебек німділігін жасарту жне арттыру;
– жмысшыны жан-жаты дамуына жадай туызу.
азіргі уаытта ебек психологиясы белсенді трде дамып келеді. Себебі ебек психологиясында жаа баыттар арастырылып, одан дербес пндер де блініп шыуда: психология, рекеттегі субъектіні дамуы, ксіпкерлік психология, ебектегі адамны дамуы, ебектегі стресс жадайлары, ксіби стресс, ксіби, оыту, ксіби жарамдылыты анытау діснамасы мен дістері жне теориялы, апаратты технологиялар мен компьютер жйесіндегі адами факторлар.
Ебек психологиясыны негізгі блшегін арастыруа болады:
- Инженерлік психология
- Эргономика
- йымдастырушылы психология
- Ксіи бадарлану
- Ксіби оыту
Ебек психологиясы белгілі бір компонентті басым болуы, субъектіні ебек табыстылыы, оны іс-рекетіні тиімділігі мен сенімділігі жатары арылы аныталады. Мысалы: егер біз адам іс-рекетіне сырты физикалы факторларды серінен арастырымыз келсе, онда біз эргономикаа жгінуіміз ажет. Ебек психологиясы адамны субъект, индивид ретінде атаратын іс-рекетіні алыптасуы
мен даму задылытарын зерттейді. Ебек психологиясын арастыратын субъектіні ебек процесі негізінде туындайтын феномендер динамикасы мен крсеткіштерін зіні ылыми мселелері, діснама жне ымды апараттары арылы талдайды.
Инженерлік психология адам жне техника арасындаы апаратты зара байланыс процестеріні объективті задылытарды зерттейді. Ебек субъектісі-«оператор»-адам, апараттты процестер арылы крделі техникамен зара араатынаса тседі. Инженерлік психология крделі жйені басару функцияларын орындайтын оператор ебегін зерттеп ана оймай, сонымен атар оны згертіп отырады. Сондытан ол техника жйесімен, процестер технологиясы мен тыыз байланысты болып келеді.
Инженерлік психологиядан авиациялы психология жне космосты психология тарматары блініп шыты. Соы кездері инженерлік психология те арынды дамып, жетілу барысында. Ю.К. Стрелковты пікірінше, осы ылыми проблемаларын теориялы трыда арастыру шін келесі кестені олданан жн «субъект-рекет-объект оршаан орта».
Эргономикатермині (грек тілінен – ебек жне за, «жмыс заы»)
1857 жылы Войтех Ястшембовский сынды. Эргономика табиат задылытарын зерттеуге баытталан ылым болып табылады. 1960 жылдары дамыан эргономика ылымы «адам - техника - орта» деген жйесін зерттеп, бекітті. Эргономика «адам - техника - орта» жйесіндегі тиімділік, ауіпсіздік жне сйкестік жадайларды тудыру масатында адамны ебек іс-рекетін зерттейді. Эргономиканы негізгі масаты – ебек ауіпсіздігі болып табылады. 1970-1980 жылдары ндірісте кездесетін жарааттарды субъективті себептерінен грі, объективтісі басымыра
болады. Ал, эргономиканы екінші масаты адам – техника - орта жйесіндегі тиімділікті жоарылату, сонымен атар, ебек процесіндегі ебек етуші тланы дамуына ажетті жадайларды амтамасыз ету. Оан жмысшыны ксіби жне жалпы дайынды сапасын жоарылату жатады.
Эргономиканы келесі ылыми міндеттерін крсетуге болады:
– Техникалы жйе жне орта ерекшеліктерін ескеріп, адам
операторды іс-рекетін жобалау негізін теориялы дегейде деу.
– Адамны техникалы жйе жне оршаан ортамен зара рекет
жасау задылытарын зерттеу.
– «адам - техника - орта» жйесін растыру.
– «адам - техника - орта» жйесіндегі ебек атаратын адамны
даму жетістіктерін болжамдау.
– «адам - техника - орта» жйесін жобалау жне зерттеу дістерін
растыру.
– Эргономиканы арнайы ылыми категорияларын алыптастыру.
– Адам ебегіні сапасы фактілерін іздестіру жне айындау.
йымдастырушылы психологиясы 1960 жылдан бастап ебек
психологиясыны жаа дербес тармаы болып саналады. йымдастырушылы психологиясы ебекті жаымды жадайын туызу жне йымдастыру тиімділігін арттыру масатында мекемедегі адамдарды іс-рекеті мен леуметтік белсенділігіні негізгі аспектілерін зерттейтін психологияны олданбалы саласы болып табылады. йымдастырушылы психологиясыны зерттеу пні болып ндірістік мекемедегі адамдарды леуметтік белсенділігі жне ртрлі дегейде арастырылады: жалпы мекеме дегейіндегі, жмыс топтарында жне блімдерде, жеке ызметкерлерде жне т.б.
йымдастырушылы психология саласында ткізілетін зерттеулерде келесі зара байланысты жадайлар арастырылады:
1) Жеке жмысшыны ксіби белсенділігі оны индивидуалды ерекшеліктерімен сипатталынып ана оймай, сонымен оса оршаан орта, мекемені зінідік ерекшеліктеріне де туелді болады;
2) ндірістік мекеме тиімділігі ызметкерлерді іс-рекетімен аныталады;
3) Мекеме алдында кездесетін мселелерді табысты шешу шін ылыми баыт пайдалы болады.
Ксіби бадарлану – ебек психологиясыны негізгі блшектеріні бірі. Бл ылыми пнні алыптасуы 1908 жылы Бостонда, дрігер Ф. Парсонс ашан жастара маманды тадау кезінде кеес беретін бюро ашылумен байланысты болады. Ксіби бадарлану ылымыны дамуындаы негізгі тенденциялар: психодиагностикалы крнекілік ралдары, мамандыты суреттеуді белсенді олдану. Ксіби кеес берушілер жмысыны техникасы мен арнайы процедураларыны ртрлі баыттарыны даму жне алыптасуы аныталады. Психотерапияны ткізілетін топты жне индивидуалды формадаы технологиялары ртрлі жастаы адамдарды ксіби бадарлану мселелерін шешу кезінде тиімді жне тез арада олдану ммкін.
Негізгі дебиеттер: 1, 2, 3, 7.
осымша дебиеттер: 4, 5.
І блім