Радионуклидтерді оршаан ортаа тсу адам азасына сері.

Радиоакгивті заттар, тек адамдар шін ана емес, сімдіктер, жан-жануарлар шін де зиянды. Тулігіне 2-5 радка дейін сэулелер шашыраанда, сімдіктерді суі крт баяулап, жануарлар трі ысара бастаан. Невада, Теннесси шлдеріне, Отстік Каролинадаы Ривер даласына кобальт-60 пен цезий-137, жылдамдыы 10000 кюриден асатын гамма сэулелер шашылан болатын. Бл маайда, кдзір ешандай жануарлар мен екпелі сімдіктер спейтінін тэжірибелер крсетіп отыр.

Радиоактивті заттарды атом электр станцияларында, сгуір айытарда отын ретінде пайдалану клемі скен сайын, оларды алдытарын кму жмыстары ке етек алады. Сйтіп, оршаан ортаны, тіпті биосфераны радионуклидтерден орау лкен проблемаа айналып отыр. Отстік азастан облысындаы Соза даласында бірнеше I уран ндіру кен орындары бар. Мдаы казып алынан уран кені, тасымалауа арналан темір жол торабына жеткенше жк машиналарымен ондаан километр жол жріп, радиоакгивті сулелерді жолай кездескен талай елді мекендерге таратады. Бгінгі атом электр станцияларында олданыльш жрген ядролык ашы отын жйесі мынадый:

- Уран кенін азып алу;

- гидрометаллургиялы заводтарда уранды, кеннен ажыратып алу;

- алынан уранды байытып, ³⁸П жэне ^23зП изотоитарын блуге зірлеу;

- уранны остотыын алу шін нтатау, таблеткаа айналдыру шін кйдіру;

- ядролы отывды салатын ТВЭЛ-дарды (жылу тарататын элемент-байытылан уран гранулалары салынан зын болат ттікшелер) даярлау;

- ТВЭЛ-ды заводтан, атсш электр станциясына тасымаддау;

- отын Жанып біткен со, алдыгарын реактордан алып, атты тйіршіктерге айналдырып, жасы бітелген арнаулы ыдыстара салу;

- аддыгарды дрыстап кму.

Сондыган, уранды азудан бастап, алдытарыи кмуге дейінгі за жолда те абай болып, иондык сулелерді оршаан ортаа шашырамауын баылау кажет. азір, АЭС-терді жабы оттын жйесіне кшіру, алдыгарды айта деуден ткізіп, отын ретінде пайдалану, сйтіп кмуге жататын млшерін азайту, оршаан ортаа зиянын тигізбеу міндеті тр. Радиоактивті алдыктарды кметін орынны крылысы крделі: бетоннан салынан, араларына су тпейтін атпарлары бар кмбені ішін бірнеше яа бліп, радиоактивті алдыы бар ттіктерді орасыннан жасалан контейнерге салады. стіне бетон йып, бос уыс алдырмай жауып тастайды. АШ-та сйы радиоактивті алдытарды жинаи, 5-10 жылдан кейін кальцинациялау, ртеу, кйдіру эдісімен атты ттіктерге айналдырып, бетоннан жасалынан, ішін тот баспайтын рышпен апталан кмбелерге салып сатайды. Мндай кмбелер, 300-500 жыл бойы бзылмай бтін алпында трады. Ресей, сйы радиоактивті алдытарды уелі тот баспайтын рыштан жасалан ыдыста сатап, біраз уаыт ткен со шыныа немесс кірпішке айналдырып, хром мен никель осындысынан жасалан, суда, топырата, бетода мжілмейтін контейнерге салып бетондап тастайды. Мншама мехнаттан ашып, кей еддерде, алды салынан контейнерлерді тнделетіп теіз суына тастау фактілері де жиі кездеседі. Радиоактйвті алдытарды арыш кеістігіне шыарып тастау

болжамдары да жо емес.

Атом бомбаларын сынау, атом электр станцяларын пайдалану кбейген сайын, радиоактивті калдыгар саны да арта тусуде.

Бір элементтін ауыр ядросы ыдырау нтижесінде, баса элементтерді екі жеіл ядросын тзуі ядролы реащиянынегізін райды. Екі жеілдеу ядро осылып, баса элементті бір ауыр ядросын тзуін ядролы синтез деп атайды. Екі жадайда да, реакция німдері массаларыны осындысы бастапы материалдар массасынан аз. "Жоалан" масса, А.Эйнштейн ашан Е=тс² атынасы аркылы аныкгалатын фундаментальды зандылыка сйкес энергияа айналады. Ядролы реакция кезінде блініп шыкан энергия млшері орасан лкен. 1 кг затты ядроларыны лезде ыдыраан немесе осылан эффектісі атом бомбасыны жарылысы шамасындай болады. АЭС-терде жретін негізгі процесс — басару арылы жргізілетін ыдырату; бл кезде энергия біртіндеп жылу трінде блініп шыады да, суды буландыруа жмсалады, ал ол з кезегіце турбогенераторларды озалыса келтіріп, электр энергиясы алуа ммкіндік береді.

Радиоактивті суле шашатын элементтердщ изотоптары (атом ядроларында протон саны бірдей, нейтрон саны бірдей емес химиялы заттар) радиоактивті изотоп немесе радионуклид Д⁶¹¹ аталады. Радиоактивті сулелерді млшерін лшеу шін Кюри (Ки) олданылады. Радиоактивті заттан секунтына 3,7 10¹⁰ атом немесе минут сайын 2,2 10¹² атом ажырайтын болса, ол шама 1 кюриболады. Мысал шін, 1 грамм радийді атомдары ыдырауы 1 кюриге те. Радиоактивтілікті, денеге сіген сулелерді млшерін лшеу арьшы немесе радиоактивті затта болатын ажырау санын лшеу арылы анытайды. 1 кюри жоары жылдамды болып саналады, совдыган практикада одан кішірек шамалар: милликюри (мКи), микрокюри (мкКи), пикокюри (пКи) кодданылады. Аталан лшемдер, атомдарды ыдырау жыддамдыын ана крсетеді де, радиоактивті сулені организмге ткен млшерін лшемейді. Сондытан, кбінесе Раднемесе Рентгенлшемдері кеірек одданылады. Иоды сулені серінен организмге келетін зиянды лшеу шін, Рад орнына Бэр (биологический эквивалент рада) олданылады.

Атом электр станциясында ызмет жасайтындар - 1,75 бэр шамасында, алан трындар 0,1 бэрден арты суле алмауы тиіс. Сонда ана, АЭС-те жмыс істейтіндер организмінде, мір бойы 19-25 бэр, баса трындар 10 бэр иовды суле жинайды. Халыаралы норма бойынша, радиоактивті сулелермен жмыс жасайтын мамандар шін, жылына 5 бэрден, алан тргындар шін 0,5 бэрден аспауы кзделген. кінішке орай, кейде денесінде 100 бэрге дейін сулесі бар науастар да кездеседі.

оршаан ортаны радиоактивті затгармен ластануы, сіресе осы уаыта дейін, жарылыс жасайтын полигондардаы радионуклидтер есебінен болып келді. Бір ана Семей полигонында - 260-тай ауада, 300-ден аса жер астында жарылыстар жасалды. Бл лкеде 1949 жылдан бері сутегі бомбалары, р трлі скери арулар шін жарылыс-сынагар пия трде жргізіліп келді. Мнан баса да - Батыс азастанда, Атырауда, Маыстауда, Агбе, Отстік азастан облыстарында лкенді-кішілі 20-дан аса жарылыстар болды. Тіпті, жер астынан газ сагайтын оймалар жасау шін де жарылыстар жргізілді. Жергілікті халы, кп уаыта дейін ешнрседен бейхабар кйде уланан, сулеленген ауаны жтып мір срді. Семей облысыны - арауыл, Сарыжар, Кайнар елді мекендеріндегі трындарды бойындаы ионды сулелер млшері - 150-ден 200 бэрге дейін жиналандыы млім болды. Осы облысты 3 ауданындаы, 100 мынан астам трындары Радиоактивті сулелер ауруына шалдыып, кбі ліп, аландары ^аРьімжа, мгедек болып алды. аза халыны генетикалы оры осындай зиянкестікке шырап, рпагар оны зардабын ондаан жылдар, асырлар бойы кретін болып отыр.

Сына полигондары, уран казатын кен кздері, радиоактивті алдыгар тгілген орындар,азастан жерінде жеткілікті. Олар -Нарын мен Тайсойан кмывда, стірт жоныца, Атбе, ызылорда, Тараз, Отстік Кдзастан, Алматы, Талдыоран, Семей т.б. облыстарда толып жатыр. аддыгар тгілген жердегі, шектеулі рсат етілген суле млшері 25 микрорентгенн-нен аспауы шарт. Ал жоарыдаы айтылан орындардардаы радиоактивті-лікті дозиметр аспаптары 2000 микрорентгенге дейін крсетіп отыр.

Радиоакгивті заттар, тек адамдар шін ана емес, сімдіктер, жан-жануарлар шін де зиянды. Тулігіне 2-5 радка дейін сулелер шашыраанда, сімдіктерді суі крт баяулап, жануарлар трі ысара бастаан. Невада, Теннесси шлдеріне, Отстік Каролинадаы Ривер даласына кобальт-60 пен цезий-137, жылдамдыы 10000 кюриден асатын гамма сулелер шашылан болатын. Бл маайда, кдзір ешандай жануарлар мен екпелі сімдіктер спейтінін тжірибелер крсетіп отыр.

Радиоактивті заттарды атом электр станцияларында, сгуір айыгарда отын ретінде пайдалану клемі скен сайын, оларды алдытарын кму жмыстары ке етек алады. Сйтіп, оршаан ортаны, тіпті биосфераны радионуклидтерден орау лкен проблемаа айналып отыр.

Отстік азастан облысындаы Соза даласында бірнеше I уран ндіру кен орындары бар. Мдаы азып алынан уран кені, тасымалауа арналан темір жол торабьша жеткенше, жк машиналарымен ондаан километр жол жріп, радиоакгивті сулелерді жолай кездескен талай елді мекендерге таратады.1 Бгінгі атом электр станцияларында олданыльш жрген ядролык ашы отын жйесі мынадый:

- Уран кенін азып алу;

- гидрометаллургиялы заводтарда уранды, кеннен ажыратып алу;

- алынан уранды байытып, ²³⁸ІІ жне ^23зІІ изотоитарын блуге зірлеу; - уранны остотыын алу шін нтатау, таблеткаа айналдыру шін куйдіру;

- ядролы отынды салатын ТВЭЛ-дарды (жылу тарататын элемент-байытылан уран гранулалары салынан зын болат ттікшелер) даярлау;

- ТВЭЛ-ды заводтан, атсш электр станциясына тасымаддау;

- отын жанып біткен со, алдытарын реактордан алып, атты тйіршіктерге айналдырып, жасы бітелген арнаулы ыдыстара салу;

- аддыгарды дрыстап кму.

Сондыган, уранды азудан бастап, алдытарьш кмуге дейінгі за жолда те абай болып, иондык сулелерді оршаан ортаа шашырамауын баылау кажет. азір, АЭС-терді жабы отын жйесіне кшіру, алдытарды айта деуден ткізіп, отын ретінде пайдалану, сйтіп кмуге жататын млшерін азайту, оршаан ортаа зиянын тигізбеу міндеті тр.

Радиоактивті алдыктарды кметін орынны крылысы крделі: бетоннан салынан, араларына су тпейтін атпарлары бар кмбені ішін бірнеше яа бліп, радиоактивті алдыы бар ттіктерді орасыннан жасалан контейнерге салады. стіне бетон йып, бос уыс алдырмай жауып тастайды. АШ-та сйы радиоактивті алдытарды жинаи, 5-10 жылдан кейін -кальцинациялау, ртеу, кйдіру дісімен атты ттіктерге айналдырып, бетоннан жасалынан, ішін тот баспайтын рышпен апталан кмбелерге салып сагайды. Мндай кмбелер, 300-500 жыл бойы бзылмай бтін алпында трады. Ресей, сйы радиоактивті алдытарды уелі тот баспайтын рыштан жасалан ыдыста сатап, біраз уаыт ткен со шыныа немесс кірпішке айналдырып, хром мен никель осындысынан жасалан, суда, топырата, бетода мжілмейтін контейнерге салып бетондап тастайды. Мншама мехнаттан ашып, кей еддерде, алды салынан контейнерлерді тнделетіп теіз суына тастау фактілері де жиі кездеседі. Радиоактйвті алдытарды арыш кеістігіне шыарып тастау болжамдары да ^: жо емес.

Ракеталы-космосты техниканы алдыгары, ракеталы ару —жарагарды пайдалану мерзімі біткен со жою, ораныс министрлігіне арасты аруларды, баллистикалык ракеталарды жою, оларды алдытарын залалсыздандыру да бгінгі кнні ткір экологиялык проблемаларыны бірі.

 

Лекция № 10