Аза халыны шешендік дискурсына тн ерекшеліктер

Тіл мдениетіні биік шыы, е жетілген трі – шешендік нер болып табылады. азіргі шешендік сз лгілеріні ерекшеліктерін ескере отырып, алым М.Сералиев бес трлі шартын атап крсетеді: шешендік – тілге, сзге тікелей атысты былыс; ешбір сз масатсыз олданылмайды; хабар жеткізу трізді масат арабайыр ана орындалмай, ол міндетті трде сезімге сер етуі арылы эмоциялы ызмет атарады; белгілі бір ойды аиаттыын длелдейді;тыдармандарды немесе оырманды лдебір рекетке е болмаанда жауап беруге, тіпті талас айтуа жетелейді [46, 4 б.].

Адам сйлеген кезде зіне керекті апаратты толыымен айтадан бастап баяндамайды. Тыдаушы шін де, зі шін де брыннан таныс нрсені мейлінше азайтып, кп болса екі-ш сзбен жеткізуге тырысады. Сондытан ышам, ыса сйлеу арылы коммуниканттар ауызша сзге тн бірінші шарт немдеу заын орындап отырады. Мны бастауы, негізі аза шешендік сздерінде жатыр. Осындай шешендік сздер ерекше сипата ие.

белгілі бір кеістікті амтиды

белсенді рекетке рылады

интерактивтік атысым болады

апарат беруге негізделеді

Шешендік сйлеушіні тыдаушыа, тыдаушыны сйлеушіге

ыпалы басым

дискурс эмоционалды мазмн басым

н, ыра, интонацияа да атысты болады

бейвербалды былыстар да кездеседі

салыстыру асиеті крсетіледі

сйлеуді еркінділігі басым

сйлеуді жылдамдыы айрыша крінеді

айталамалар жиі олданылады

 

Шешендік сздерді олданылу сипатына арай да былайша топтап крсетуге болады:

– шешендік сз – эгоцентристік сз. арым-атынас жадайында шешен (сйлеуші) з сзін немі тыдаушысыны білім орын, абілетін ескере отырып рады.

– шешендік сз – леуметтік мнділігіне шектеу жасалмайтын, жалпыхалыа тсінікті сз.

– шешендік сз – алдын-ала дайындалмаан арнайы сз.

Шешендік дискурс міндетті трде ситуацияа, бізді оршаан лемде не немен алай байланысатындыын білдіретін білімдер рылымына сйену арылы жзеге асады. Бірнеше кезедерді амтиды:

 

1-кезе : берілген сра, хабарды срыптау

2-кезе : аялы білім, олданылатын амал-тсілді тадау

3-кезе : келесі ммкіндік

4-кезе : айтарылан жауап

Жоарыда берілгендей, шешендік сздер дискурсында оиа трт кезе арылы жзеге асырылады.

Бірінші кезе берілген сраты шешенні санасында срыпталып, сырта шыана дейінгі аралыын амтиды(берілген сра, хабарды срыптау); екінші кезе оианы жзеге асырылуына орай олданылатын амал-тсілдер (аялы білім, олданылатын амал-тсілді тадау); шінші кезе келесі ммкіндік; тртінші кезе айтарылан жауап.

Шешендік сздермен атар олданылатын классикалы риториканы инвенция, диспозиция, элокуция сынды блімдері жайлы да ерекше айтып туге болады. Бл блімдерде е алдымен шешендік ойды жарыа шыана дейінгі кезеі ерекше назарда болады. Шешенні санасында айтылатын ойды алайша берілуі, оны дрыс шешімге ие болуы сынды мселелер жреді. Шешенні санасында ойлану-толану нтижесінде бірттас дние, мтін жарыа шыады. Тыдаушы шешенні берген сратарына толы, анааттанарлы жауап бергенде, мселе шешімін тапанда ана арым-атынас стті аяталады.

Ендігі ретте жоарыда айтылан инвенция, диспозиция, элокуция блімдеріне жеке-жеке тоталып, оны сызба арылы былайша крсете кетейік:

 

ЫМ диспозиция

ЗАТ инвенция СЗ элокуция

 

Инвенция – болашата жзеге асатын коммуникацияны, берілетін апаратты ойда срыпталуы, сипатталуы.

Диспозиция – шешендік сзді сйлеуге дейінгі аралыын амтиды.

Элокуция – шешендік сзді санада орытылан жиынтыы нтижесінде сзге айналып, сипаттау, баяндау, пайымдау сынды тсілдер арылы коммуникативтік процесс екіжаты диалог трінде жзеге асып аяталады. Крсетілген осы ш кезені шешендік дискурста берілуіне наты мысалдар арылы тоталайы:

Блтірік ауылыны бір кісісі рлыа тсуді артайанша оймапты. йіне шешен келіп отыран кнні кешінде лгі шал рлы жолына зірлене бастайды. Блтірікті ола тсіп аласыз ой дегеніне шал:

– Бгінгі тн шырттай араы болады, кім кре ояды дейсі,– дейді.

– Аппа саал араыда айдай боп крінеді, - депті сонда шешен.

Саал намысына батан ария сол кні райынан айтан екен.,–дейді халы

[ 40, 120 б. ].

Берілген шешендік дискурсты инвенция блімі ретінде Блтірік ауылыны бір кісісіні рлыа баруды алдын-ала ойластыруын крсетуге болады.

Шалды рлы жолына зірлене бастауы, Блтірікпен тікелей гімеге араласана дейінгі кезеі диспозиция болып есептеледі.

Шалды іс-рекетіні жиынтыы сзге айналып, Блтірікпен екеуіні арасында коммуникативтік процесс екіжаты диалог трінде іске асырылады. Бл кезе элокуция деп аталады.

Сйлеуші мен тыдаушыны зара тіл табысуын (стратегия деп атап) сз стратегиясын алым Н.Улиев ынтыматы, ынтымасыз деп бліп арастырады [ 2 , 290 б. ]. Ынтымасыз стратегияа жанжал (конфликті), рыс-керіс, орыту-ркіту, алдау, тірікке бару, тура жауаптан ашатау т.б. жат ылытар, ал ынтыматы стратегияны негізіне сенім, ынталылы, шынайылы, айырымдылы т.б. трізді жаымды былыстарды жатызады.

Шешендік сздер кбіне диалог трінде крініс тауып, сйлеуші мен тыдаушыны зара тіл табысуын масат етеді. Мнда дау-дамай, трлі жанжалдар негізінен жер мен мал, жесір дауына атысты болып, соында ынтымапен аяталады. Демек мнда алым Н.Улиев атап крсеткен ынтыматы стратегия кеінен крініс береді. Осыан орай мына бір шешендік сзден мысал келтіре кетейік:

лы жзді жігітіне атастырып ойан Орта жзді бір ызы з еліні бір жігітімен ашып кетеді. Соан байланысты лы жз жаыны жігіттері Орта жз ауылдарынан барымталап жылы айдап алады. Аыры лы жзді биі Тле мен Орта жзді биі азыбек айтысады.

Аа болып алдымен туасы,

Алдымен жылымды неге уасы?–

дейді аз дауысты азыбек.

Артымнан ерген еркемсі,

Ааны кзі тірісінде

« Жегеді неге ерітесі?» – дейді Тле би ашуланып. Сонда екі жаыны да сзін тыдап отыран йтеке би былай депті:

– Сабыр етідер, билер! Ашу бар жерде аыл трмайды.

Ашу деген аын су,

Алдын ашса арырар,

Аыл деген дария,

Алдын тосса тоырар.

Кісі бірге туыспау керек,

Туысан со сз уыспау керек.

Сз уан плеге жолыады,

Жол уан олжаа жолыады.

Тле, сен жылыны айыр,

азыбек сен жесірін айыр!

йтекені шешімін екі жаы да абылдап , ауысан адамын, малдарын бір-біріне айырып, ел арасы тыныс болыпты деседі [ 40,, 92 б.].

Берілген шешендік сзде дау-дамаймен басталан оиа соында

ынтымапен аяталып, дрыс шешімін табады.