Негізгі тау жыныстарын раушы минералдар

Жер ыртысыны негізгі тау жыныстарын раушы минералдар: бл дала шпаты (ортоклазбен плагиоклаздар),мйіздек алдаушылар (роговая обманка), авгит, оливин, каолинит, кальций, доломит, оыр темір, пирит, ср колгеган, гипс жне кейбір баса да минералдар.

Дала шпаты. Дала шпатыны тобына химиялы рамы тектес жне физикалы асиеттері жаын кристалды минералдарды кбі кіреді. Дала шпаты лкен атты (Маос шкаласы бойынша) 6 жне те жасы біріккен шыны трізді жалтыра.

Ортоклаздар, калий тзымен бірге алюмин-кремний ышылынан трады. (К₂О Al₂O₃ 6SiO₂). Олар ызыш, от сияты ызыл, сары немесе ср-ызыш тсті жне а немесе ср тсті болады. Оны меншікті салмаы 2,5 – 2,6. Бл бір – бірінен тура брыш бойынша екі баытта біріктілік жатытылыпен блінеді.

Ортоклаз гранит, сиониет жне баса да жыныстарды рамында лкен млшерде жиі шырайды.

Плагиоклаз. Бл натрий, калий тзымен бірге алюминий, кремний ышылынан трады. Мнда натрий мен калийді атынастары ртрлі CaO(Na₂O Al₂O₃ 6÷2SiO₂). Олар клбеу брышпен блінеді, тсі кбінше ара-ср немесе ср: меншікті салмаы 2,6-2,65.

Плагиоклазды трлері демі ккшіл-клгір тске ие.

Мйіздік алдаушы (роговая обманка) жне авгит. Бл екі минерал крделі силиката жатады(кремний ышылыны тзы). Оларды рамында темір, кальций жне магний бар, Маос шкаласы бойынша 5-6 арасында. Меншікті салмаы 2,9-3,5. Тсі ара- жасылдан араа дейін мйізді алдаушы граниттер, сиониттер, диориттер жне баса да тау жыныстарыны бір блегі болып саналады.

Слюда. Бны екі трі бар: бірі биотит – ара слюда, екіншісі мусковит – а слюда. Биотит пен мусковит рамында темір, магний жне калий бар крделі алюминий силикат ышылына жатады. Слюда характерлі айрышылыы, оларды млтіксіз жатыты бірліктілігі, аттылыы. Маос шкаласы бойынша 2-3 тсі шыны немесе інжу трізді, меншікті салмаы 2,7-3,1.

Оливин (перидот). Бл темірлі магний тзы мен ортокремний ышылынан трады(MgFeSiO₂). Бл оликово – жасыл кристалды минерал болып, аттылыы 6-7 аралыында, меншікті салмаы 3,2-3,6. Оливин диабаз жне базальт сияты тау жыныстарыны рамына кіреді. Кейбір жыныстар толы оливиннен ралан. Мсалы: дунит, перидотит.

Хлорит – крделі су силикатынан ралан. Бл екінші дрежелі минерал болып жоары температура жне лкен ысымны серіне слюда, мйізді алдаушы немесе авгитті ажыралуынан пайда болан. Мнда температура минералды балуына жетпейді. Хлорит шін жасыл тс, аттылыы лкен емес(Маос шкаласы бойынша 2-3) жне шыны трізді жалтыра характерлі. Меншікті салмаы 2,6-3,0.

Каолинит (2H₂O Al₂SiO₂) бл дала шпаты жне баса да алюмин силикаттарды мжілуінен пайда болан жер тстес (топыра тстес минерал ). А немесе сарыш тсті ашыл жалтыраты аттылыы 1-1,5 аралыында жататын минерал. Химиялы рамы бойынша – алюминий кремний ышылынан трады. Таза кйінде Каолинит баса сазды топыратар сияты аз жолыады.

Кальцит - бл екінші дрежелі минерал болып карбонаттар класына (тобына) жатады.

Кальций кзге крінетін кристалдан ралып, соыны салдарынан ол біріккен жатытытан блінеді. детте ол кубты диагоналы бойынша блінді. Тсі а, жалтыратыы шыны трізді, біріккен жерінен сынады. Оны меншікті салмаы 2,7, аттылыы – 3. Кальций табии жадайда лкен топталан кйде шырайды, мысалы: мрамор жне басалар. Кальций 10% HCl-да кмір ышылын шыарандытан, оны тез анытау оайа тседі.

CaCO₃+2HCl=CaCl₂+H₂O+CO₂

Кальцийге химиялы рамы бойынша е жаын минерал бл доломит, ол екі тздан, кальций мен магнийден ралан. (CaCO₃MgCO₃). Бл кальцитке араанда біраз аттылау(3,5-4,0) жне 10% HCl-да айнайды.

Кварц – екі тотыты кремнийге (SiO₂) жатады. Кварц тотытар тобына жатады. Табиатта кп шырайтын минерал. Кбінше ол тссіз немесе ашыл тске ие, аттылыы Маос шкаласы бойынша 7, жалтыраты шыны трізді, тртіпсіз сынады, меншікті салмаы 2,6. Таза кйінде кварц баса тау жыныстарыны ішінде кейбір кезде шырайды.

Физикалы жне химиялы жаынан кварц траты згермейтін минералдара жатады. Тыны кйіндегі кристалды кварцтарды хрусталь деп атайды.

Таза(тыны) кварцтан тыс кристалы крінбейтін тны емес кварцтар да шырайды.

ба темір немесе лимонит(2Fe₂O₃ 3H₂O) – топыра тстес адыр-бдырлы минерал. Бл IV топ су тотыты (гидрооксисы) жатады. Тсі ба–сарыш, ызыл-ба, сарыш, аттылыы Маос шкаласы бойынша 1÷5 аралыында, меншікті салмаы 3,4÷3,5.

Бл екінші дрежелі минерал болып магнитті темірді ажыралуынан пайда болан. ба тстес темір табиатта кп таралан минералдарды атарына жатады. Ол таза топталан кйінде немесе тау жыныстарына араласан оспа кйінде жолыады.

Пирит немесе ср колгедан (FeS₂) сарыш алтын трізді тске ие, аттылыы 7, меншікті салмаы 5, металл тріздес жалтыра. Куб сияты кбінше кристалынады. Бл V топа – сульфидтер тобына кіреді.

Ауа мен суды серінен пирит мжіліп, ккірт ышылы пайда болады. Пириттті за пайдалнатын рылыс имараттарына пайдалануа болмайды, ол мжіліп, имаратты пайдалану мерзімін ысартады.

Гипс (CaSO₄2H₂O) бл кристалды минерал болып, кбінше а тсті немесе ср, сарыш, ызыш тсті. аттылыы-2, жалтыратыы шыны трізді немесе інжу трізді. Меншікті салмаы 2,3.

Минералдарды анытау. Минералдарды оптикалы, химиялы жне баса да дістермен аныталады. Минералды анытауда дала жадайында кзбен кру макроскопиялы діс арылы минералдарды физикалы асиеттерін анытау кп олданылады. Минералдарды макроскопиялы діспен анытауда арапайым ралдар мен реактивтер пайдаланылады. Блар бала, алам шыаратын пыша, лупа айна жне 10% тз ышылы.

Осы ралдар бойынша минералдарды тсі, аттылыы, біріктіктігі, жалтыраты жне сынуы аныталады.