Сабатан тыс уаытта жне кнделікті мірде грамматикалы нормада дрыс сйлеуге йрету дістемесі.

Оу-трбие жмысы топтарда жргізілетін грамматикалы рылымдар 3-4 сздерден рылатын сйлемдерді райтын сз тіркестерінен трады. Кез-келген сз тіркесіне тірек болатын зат есім трт трлі тлада – кптелуі, жіктелуі, туелденуі, септелуі арылы крінетіні белгілі. Балабаша жасындаы балалара лайыты таырыптар тірегінде осы тлаларды бірнеше трі ана мегертіледі. олар:

1.Кптік жалаулар/ бала-балалар, жеміс- жемістер, кше- кшелер/

2.Жіктік жалаулар / Мен Олямын. Мен Айдоспын. Мені добым.Мені ойыншыым./

3.Туелдік жалаулары / Мені атым Айым. Мынау мені Барбиім./

4.Септік жалаулары. / Аулада нелер бар? Аулада ит, мысы бар. Терезені аш. Еданді жу./

Балаларды аза тіліне сйлеуге баулу шін жиі олданатын ажетті, еске стауа жеіл мынадай сз тіркестерін іріктеп беру керек:

Сан есім мен сан ,сімнен жасалатын сз тіркестері. / екі алма, бір бала, ш йрек./

Сын есім мен зат есімнен жасалатын сз тіркестері / демі уырша, лкен й, кішкентай бала/

стеу мен бйры райды етістіктен жасалан тіркестері / тез жгір, дрыс айт, демі жаз/

стеу мен жіктік жалау етістіктен жасалан тіркестер / мен айттым, тез келдік, кеше барды/

Ілік септігіндегі зат есім сздер мен ІІІ жатаы туелді стеулерден жасалатын тіркестер / йді іші.Ваняны анасы/

Септік жалауындаы сз тіркестерін мегерту - те крделі процесс. Бл шін балалара бірнеше ойыншытарды, киім-кешек, уыршатарды таратып, «Кімні кйлегі бар?», «Кімні добы бар?», деп сра ойып ілік септігін бекітеміз. Балаларды топтара жарыстыру- балаларды белгілі бір формаларды бірнеше рет айталатып, бекітуді тымды жолы. 2-3 сзден тратын тіркестерді мазмны сас егіз суреттерді олдана отырып растыру тиімді. Мысалы, Мнда бір алма, мнда ш алма, мынау лкен й, мынау кішкентай й. Осындай жолмен сйлем рылымдарын да бекітуге болады. Олар:

Бар, жо сздерімен рылатын сйлемдар. Мысалы, «Небар?», «Кім жо?», «Не жетіспейді?» сратарына жауап бергізу.

а/ йде кім бар? , Кім жо?. Бата не бар?, Не жо?, Бата алма бар.

б/ йде кім бар? Кім жо? Маратта шар бар, Оляда шар жо.

1.Аз, кп сз. здеріні атысымен жасалатын сйлем рылымдары Менде арындаш аз, сендерде арындаш кп.

1. Отыр, тр, жатыр, жр етістіктеріні атысымен жасалатын сйлем рылымдары: уырша отыр, аю жатыр, оян секірді.

2. Жо, и,.емес сздеріні атысымен жасалатын сйлем рылымдары: ке йде ме? И, йде. Жо, йде емес, жмыста. Мынау сенікі ме? Жо менікі емес. И, менікі.

3. ш- трт жне одан да кп сздерден тратын жайылма сйлем рылымдары: Болат глге су йды. Салтанат кітапты среге ойды.

4. арапайым рмалас сйлем рылымдары: стел биік, орынды аласа. Миша сурет салды.Маратта сурет салды.

5. Біріай мшелер атысатын сйлем рылымдары.: Алма, алмрт, рік – жемістер. й жануарлары – ой, ешкі, ит, мысы, сиыр, жылы.

Балаларды сздік орын дамыту, грамматикалы дадыларды алыптастыру, дыбыстарды дрыс айта білуге абілеттерін дамыту – осыларды барлыы байланыстырып сйлеуге йретуді алышарттары болып табылады. Бадарламада крсетілгендей негізгі масат- балаларды з бетінше байланыстырып сйлеу боландытан, бл кезеде мектепке даярлы тобындаы балаларды з бетінше гімелесе алуа, ш-трт сйлемнен сипаттама гімелер растыруды йрене бастайды. Балаларды здігінен байланыстырып сйлеуі оларды аза тіліне деген ызыушылыын арттырады. Бала бастапы кезде бір-екі сз арылы з ойларын жеткізбек болады. Ым-ишаратпен, бет лпетін згерту, олымен р-трлі озалыстар жасау оларды белгілі бір тсініктерді жеткізу шаралары іспетте болады. Академик Л.В.Щербаны анытауы бойынша, балаларды екі сзді басын рап ойын білдіруі бастапы байланыстырып сйлеу абілеті трінде крінеді. Ондай сйлемдер синтагмалар деп аталады. Жекелеген грамматикалы дадылар алыптасаннан кейін балалар р-трлі ситуативті жадайлар туралы ыса сипаттама гімелер растыра бастайды. аза тіліне оытуды соы кезеінде мектепке даярлы тобына балалар мынадай сйлем дадыларын игеру тиіс:

1. здеріне аратыла айтылан сзді толы тсіну.

2. Бір немес бірнеше адамдара толы зіні сынысын айта білу.

3. тініш, алыс айтуды сыпайы трлерін олдана білу.

4. Жекелеген заттара сипаттама беру.

5. з рекеттерін немесе жолдастарыны жасап отыран жмыс туралы сипаттау.

6. зі жне жанясы туралы гімелей білу.

7. Жыл мезгілдерін сипаттай білу.

 

Балалара берілетін барлы тілдік материалдарды орыта келіп тмендегідей гімелерді трлерін сынуа болады.

1. Балабаша туралы сурет бойынша арастыралатын гімелер:

Мынау балабаша. Балабашада балалар кп. Балабаша лкен жне демі.

Мынау сре. Среде ойыншытар бар. Мынау доп. Мынау – онжы, мынау оян т.б.

Біз башаа келдік. Анам екеуіміз сбіз ектік. Болат ааштара су йды.

Мынау аула. Аулада балалар келе жатыр. Глнр уырша келе жатыр. Маратта машина бар. Машинада онжы отыр.

2. Балаларды ойындары, режимдік сттерге байланысты рекеттері бейнеленген суреттер бойынша гіме рату:

Балалар сурет салды. Болат й салды. Глнр ызыл, кк, сары шарлар салды. Бл хайуанаттар паркі. Онда кп адар бар. Мынау асыр. Мынау аю т.б.

Мынау бала. Ол саат жетіде трды. Тама ішті. Саат сегізде балабашаа келді т.б.

1. Анытауыш мшелер мен аныталушы сздерді /заттарды санын, сынын, тр-тсінбілдіретін сздер / арасында грамматикалы байланыс болмайды.,олар орын тртібіне атысты байланыста болады./бір ыз,бір л, жасы оушы/

2. «Бар», «жо», «емес» формасында берілетін болымды, болымсыз етістік сияты барлы бйры райды етістіктер сйлемні соында олданылады. /оян бар. онжы жо.сем отыр. Татаа бар. /

3. «Кім?», «Не?», «андай?», «анша?» сраулы шылаулар сйлемні соында олданылса, оан берілетін жауап та сйлем соында келіп, баяндауышты ызметін атарады. Мынау кім?-Ол бала. Бала андай? – Бала демі. Саат неше?- Саат бес.

4. «Кім?», «Не?», «андай?», «анша?» сраулы шылаулар сйлемні басында имыл етістіктерімен олданылса, бастауыш ызметін атарады да, оан берілетін жауап та сз басында, кейін , келесі етістікпен жаласып олданылады.

5. «Кім?», «Кімде?» сраулы шылаулары адама жне адам кейіпіндегі ойыншытара ойылады. «Не?», «Нелер?» сратары жансыз дниеге, жан-жануарлар, стара байланысты ойылады. Ескерту: ертегі персонаждарында жан-жануар , жндіктерге «кім?» сраы ойыла береді.

6. «андай?», «Нешеу?» сраулы шылаулары сйлем соында ойылса, оан берілетін жауап та сйлем соында келіп, -ау, -еу, -у жрнаы арылы топтау сан есім формасында айтылады. /Алма нешеу?, Алма бесеу. Дптері анша?Дптерім екеу/

7. «айда?» «Неде?» сраулы шылаулар сйлемні ай тсында ойылса, оан берілетін есім сздерге –да,-де, -та, -те жалаулары жаланып, пысытауыш ызметін атарады. /Бала айда? Бала балабашада. Кітап айда жатыр? – Кітап среде жатыр./

Байланыстырып сйлеуге тселу жоарыда берілген ережелерді балаларды, йретуші педагогты естеріне стаумен ана шектелмейді. Мектеп жасына дейіенгі баса лт балаларына тілді мегере бастауы леуметтік ортада, оыту процесінде жайлы жадайлар тудырылуына, сол тілді олдану ажеттілігіні пайда болуына, сонымен атар баланы абілетіне тіл белсенділігіне, сабаа, ортадаы гімеге з бетінше талданып, ызыа араласуына байланысты.

 

Дріс №15

Таырып:Мектеп жасына дейінгі балаларды сздік орын дамыту дістемесі

Масаты: Баланы сздік орын дамытуды мазмнымен таныстыру, оларды мегерту. Баланы сздік орыны дамуыны міндеттеріні баыттарын айындау.

Мазмны:

· Баланы сздік орын дамытуды мазмны.

· Бала тіліндегі актив жне пассив сздер.

1. Шолу дріс. Балабашадаы сздік жмысы балалара жаа сздер йрету арылы оларды активті сздік орын толытыру деген сз. рине, балаларды сздік орын дамыту оларды айнала оршаан ортамен таныстырумен атар жреді.

Сз — ымды, тсінікті білдіретін негізгі лексикалы единица. рбір сзді зіндік маынасы, дыбысты табасы жне морфологиялы рылысы болады. Мектеп жасына дейінгі балаларды сздік орын дамытуда сзді осындай ерекшеліктері ескерілуі тиіс. йткені, жасы скен сайын балада заттар, былыстар туралы ымы кеейіп, тілі мен ойлауы крделене тседі, жеке сздерді, сз тіркестерін сйлемдерді атесіз айта бастайды.

Сйтіп, бала тіліндегі сздер актив жне пассив сздер болып, топа блінеді. Актив сздерге бала тсінетін жне сйлегенде олданатын сздер жатады. Актив сздерінен бала тіліні байлыы байалады.

Бала тіліні активті орына оны тран жеріні ерекшелігі, ата – анасыны ксібі де сер етуі ммкін. Мысалы, шопан ауылында тратын баланы сздік орына мал шаруашылыына байланысты сздер жиі кездеседі. Сндытан трбиеші з тобындаы балаларды сздік орларын дамытуда бала айналасындаыларды тіл ерекшеліктеріне кіл блуі тиіс.

Ал пассив сздерге бала маынасын тсінетін, біра з бетімен сйлегенде пайдаланбайтын сздері жатады. Зерттеулерді крсетуінше, бала тіліндегі пассив сздер актив сздерге араанда саны жаынан кп болады. Бала тіліндегі пассив сздері кнделікті тілдік арым-атынаста пайдалануа дадыландыру оай жмыс емес, йткені бала сздеріні маынасын ажыратуда, айтуда иналуы ммкін. Сондытан трбиеші сздік жмысын жргізгенде тмендегі принциптерді басшылыа алады:

а) жаа сздер балаа айнала оршаан ортамен таныстыру барысында йретілуі керек.

) сздік орды молайту психикалы процестер мен адамгершілік абілеттідамытуа да сер етеді.

б) сздік жмыстары жйелі, бірізділікпен жргізілсе ана нтижелі болады.

Студенттерге берілетін тапсырма:

· «Сз», «Сздік ор» ымдарына тсінік

· Бала тіліндегі сздерді тобы.

· Трбиеші басшылыа алатын принциптер.

ІІ. Студенттер мен оытушыларды бірлесіп атаратын жмыстары:

1.Тапсырма сратары бойынша оытушы мен студенттер пікір алысады.

Сз __________________________________________

2. Актив сздер ……………….

3. Пассив сздер ……………..

4. Сздік жмысын жргізгенде басшылыа алынатын принциптер: