Зерттеуді экологиялы-экономикалы талдау

Зерттелініп отыран диверцификациялы даылдарды экономикалы тиімділігін есептегенде біз келесі крсеткіштерді олданды: німділік, кіріс, сатудан тскен пайда (1 га) жне рентабельділік дегейі.Зерттелінген технологиялы тсілдерді баалау наты шатаы айматы баалар мен белгіленген баалар бойынша есептелінді.

Алайда, азот пен фосфорды олайлы тепе – тедігі німділікті жоарылатып, сйкесінше экономикалы крсеткіштерді де жасартты. Е жоары нім N₉₀P₉₀ боланда алынып N₆₀ салыстыранда арпада 16456 теге пайда келді.

21 Кесте- Арпа егісінде тыайтыштарды олдануды экономикалы тиімділігі

Міне, сондытан азіргі кездегі арпаны німіні сатылатын баасы, сондай-а минералды тыайтыштарды ны экономикалы жаынан азотты жне азотты-фосфорлы тыайтыштарды негізгі енгізуді тиімді болатындыын крсетіп отыр. Жне мндайда сімдіті осы екі элементіні тегерімділігіні болуын ескеру керек екендігін крсетті.

Жалпы айтанда, жргізілген зерттеулер жазды арпа німділігіне минералды тыайтыштарды о сер ететіндігін жне топыраты оректік режимін отайландыру жолымен климатты олайсыз жадайын біршама баяулатуа болатындыын крсетті.

азіргі кездегі сімдік орау ауылшаруашылы даылдарыны сіру технологиясына енеді жне оны масаты жекелеген зиянды организмдерді жою ана емес, жалпы егісті фитосанитарлы жадайын оптималды жадайакелтіру.

Оны жзеге асыру шін аулшаруашылы сімдіктеріні жадайын жне зиянды, пайдалы организмдер туралы жан-жаты мліметті ажет етеді. Тек осындай млімет негізінде ана сімдік орау шараларын экологиялы, экономикалы тиімді болатыны сзсіз.

Егіншілікте озы технологияны енгізу ауылшаруашылы німдерін ндіруді кбейтеді. Осындай технологияда е маызды даылды дамуына оптималды жадай жасау сімдік орауды маызы зор.

сімдік орау шараларыны тиімділігі танаптаы белгілібір экологиялы жадайа байланысты, даылды сіруді агротехникалы жадайын дрыс олдану, фитосанитарлы жадайды дер кезінде ткізу, сімдік орау шараларына ажетті препараттар жне аппаратураларды болуы. ылыми сыныстарды олдануда рбір танапты ерекшелігіне, даыл трін, сорттарын, жер пайдалану жадайын жне климатты факторларды ескереді, сонда ана німні жоарылауына жадай жасалады.

Асты даылдарын зиянды организмдерден орау жйесінде тымды дрілеуді болашаы зор, экономикалы тиімді, экологиялы таза жне оршаан ортаа ауіпсіз болып табылады.

Зерттеу жмысында арпа тымын дрілеу колфуго супер Венгрия 1,0 л/т, Сар 1 -3 л/т 10% , Сар 4- 1,0 л/т доксиметилмочевина Сар ЖШС. АПК азастан пайдаланылды. Экономикалы тиімділік аза крішшаруашылыы ылыми-зерттеу институтыны 2006-2008 жылдары жргізілген 042 бадарламасыны негізінде «азастанны Арал ірінде сімдік шаруашылыын ртараптандыру баытында кріш ауыспалы егістігіне енгізілген даылдарды зиянкестері, аурулары жне арамшптермен кресу шаралары таырыбы бойынша жасалан.

Арпа тымын себер алдында дрілеуді экономикалы тиімділігі 22 кестеде крсетілген

22 -кесте. Арпа ауруларына арсы тымды деуді экономикалы тиімділігі

Кестеде крсетілгендей себу алдында арпа тымын дрілеу кезінде Сар -1 препаратында 4,9, Сар -4 препаратында 10,9, Колфуго супер препаратында 13,4 мы теге гектарына таза пайда тсетіні аныталды.

орытынды

1. Зерттеулер минералды тыайтыштарды арпа сорттарыны сімдіктеріні нгіштігіне жне саталыштыын о сері бар екенін крсетті. Сыр Аруы сортыны міршендігі 92,8 %-дан (баылау нса) 99,4 % -а (N₉₀P₉₀₎ дейін ктерілді. Жалпы арпа сорттарыны бл крсеткіш баылау нсасымен салыстыранда 6,0 – 6,6 % пайыз жоары болды;

2. Негізгі тыайтыш ретінде Р60 млшерде фосфор тыайтышын енгізгенде міршендігі жоарлааны байалады. Екінші жне шінші нсадаы міршендігін салыстыранда олар тек фосфор тыайтыштар млшеріне байланысты ажыратылады яни міршендігін жоарлаанын креміз: сем сорты – 2,8 %, Суле сорты - 5,2 % жне Сыр Аруы – 4,4 % -а дейін жоарлауын крсетті. Яни осыдан круге болады дл азіргі кезде кріш жйесінде топыраты фосфор тыайтышына ажеттілігі те жоары;

3. Минералды тыайтыштарды олдану барлы зерттелген сорттарыны сінді кезеіні заруына сер етті жне де белгілі бір згергіштікпен, яни тыайтышты млшесі артан сайын сінді кезеіні затыы 2–3 кнге зара тсті. су кезеіні 6-8 кнге дейін заруы тыайтышсыз аямен салыстыранда N₉₀P₉₀ нсасында байалынды. Бл з кезегімен генеративті мшелерді байлануына жне алыптасуына олайлы сер етті. Міне, сондытан бл нсада арпаны масаыны днденуі жне дн саны е жоары дегейде болды;

4. Астыты (тым) е жоары німі, сімдікті суіне жне дамуына (нгіштік, сімдік саталуына, отайлы саба биіктігі, масаты жне бршааптар мен бршаындарды мол днділігі, сінді кезі заруы ) е олайлы жадай алыптастырды N₉₀P₉₀ нсасында, аталынан белгілерді йлесімділігі соында жоары німділікті алыптасуына ммкіндік жасады;

5. ртрлі млшедегі минералды тыайтыштар арпа сорттарыны рамында ауыз млшерін молайтуа о сер етті, е олайлы жадай N₉₀P₉₀ нсасында болды. Зерттеу жмыстарыны ортындысы бойынша арпа днінде ауыз млшері 15,7 % а дейін ктеріледі, баылау нсасына арсы – 11,5 %;

6. Бірінші рет кріш ауыспалы егісінде арпаны жала егіп сіру жмыстары жасалан. Нтижесі крсеткендей арпаны жала егу технологиясын олданып сіргенде анааттанарлы нім алуа болатынын жне аталан технология бойынша суаруа жмсалатын су 40-50 пайыза кем жмсалатынын, ал тымды дн арпада -80 кг/га немделетінін крсетті;

7. р трлі экологиялы-географиялы жадайа бейімделген арпа сорты Арна (азастан), Марни (Чехия) жне сорт лгісі 88/99-1 (Е жне ШО), арпаны 14-кндік скініні аурулара тзімділігін зертханалы жадайда анытау кезінде жоарыдаы сорттар мен сорт лгілері фузариозды тамыр шірік ауруына тзімділік крсетті;

8. азастанны Арал іріндегі тзды топыраты кріш жйесіндегі арпаны негізгі ауруларына фузариозды тамыр шірік, тозады жне тасты аракйе екені аныталды;

9. Зерттеу жмыстарыны нтижесі крсеткендей арпа тымын себер алдында Сар – 4, , Колфуго супер препараттарымен дрілеу, ауруды дамуын азайтып, тымны нгіштігіне жасы серін тигізді;

10. Тжірибе крсеткендей арпаны кеміргіш жне сорыш зиянкестер заымдайтыны аныталды: олара швед шыбыны, саба бргесі, асты биті, цикада, шегірткелер, бзаубастар, шыртылда оыздар жне саба кбелегі, даылды кктеу кезінде заымдайды, заымдау дрежесі 12,4 – 16 пайыз шамасында болды;

11. Зерттеу нтижесі крсеткендей арпа тымын себер алдында Сар- 4 жне Колфуго супер фунгицидтерімен деу ауруды тмендеуіне жне тымны нгіштік асиетіне сер ететіні аныталды. Сондытан тымды себер алдында деуді діріске сынылады.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі:

1 Система сельскохозяйственного производства Кызылординской области.Рекомендации. Алматы ТОО «Изд-во «Бастау» -2002.с.7-21.

2 Кенбаев Б. Арпа жне тары сіру технологиясыны агроэкологиялы негіздемесі . ызылорда, 2009 3-4 бет

3 Жанзаов М.М. Жазды арпа. сімдік шаруашылыы. ызылорда,» Тмар» 2007. с.51

4 Разработать и внедрить новые более гибкие экологически чистые схемы короткоротационных севооборотов для производства продуктов здорового питания населения экологически бедствующего региона Казахстана: Отчет о НИР (промежуточ.) / Казахский НИИ рисоводства; Руководители К. Шермагамбетов, Л.А. Тохетова – ОНТП 0243; № ГР 0106РК01094. – Кызылорда, 2008. – С.18-22

5 Баймбетов К., Сагимбаев С. Агромелиоративный мониторинг орошаемых земель и перспективы рисосеяния в условиях Приаралья // Вестник с.-х. наук Казахстана. - № 4. – 2005. – С. 12-14

6 Сагимбаев С., Баймбетов К. Годовой отчет Кызылординской гидрогеолого-мелиоративной экспедиции: О гидрогеолого-мелиоративном состоянии орошаемых земель по Кызылординской области. – 2004. – 100 с.

7 Шомантаев А., Зубаиров О. Экологическая оценка влияния сброса сточных и коллекторно-дренажных вод на гидрохимический режим реки Сырдарьи // Поиск. – 2001. - № 6. – С. 89-92

8 Воробьев С.А., Буров Д.И., Туликов А.М. Земледелие. – М.: Колос, 1977. – 480 с.

9 Вильямс В.Р. Основные травопольные системы земледелия //Советская аг­рономия. – 1946. - № 7. – С. 7-15.

10 Масолов В.Т. Сочинение ТСХА. – М.: СельхозГИЗ, 1958. – 536 с.

11 Воробьев С.А. Севообороты интенсивного земледелия. – М.: Колос, 1979. – 386 с.

12 Лысогоров С.Д. Орошаемое земледелие. – М.: Колос, 1971. – 375 с.

13 Егоров Б.В. Из результатов опыта ТСХА с удобрениями, севооборотами и монокультурами // Известия ТСХА. – 1968. - № 6. – С. 17-21.

14 Натальин Н.Б. Рисоводство. – М.: Колос. – 280 с.

15 арлыханов Т.., Бкірлы ., Шермаамбетов К., тышев С. ызылорда облысында кріш ауыспалы егістеріні жаа лгілерін енгізу жайлы сынымдар.-ызылорда,-2000.-22 б.

16 Шермаамбетов К., Жайлыбай К.Н., Сатыбалдиева Г.И., Ералауова Б.А. Кріш алаптарыны сорта топыраын алпына келтіруді агробиологиялы тсілі. Жаршы.-2001.-№ 2.- 48-54 б.

17 мірзаов С.Ы., Бкірлы ., Шермаамбетов К. Т.б. ызылорда облысыны кріш шаруашылыында топыраты минимальды деу дісін жне жала егу технологиясын олдану жніндегі сынымдар. ызылорда, 2009. -30

18 ожабаев Ж.І.уашылы айматардаы жазды арпа сорттарыны німділігі. Жаршы, Алматы Бастау 2008 №6 12-15 б.

19 Жаабаев , СаудабаевТ, Сеитов И. Жазды арпа.сімдік шаруашылыы німдерін ндіру технологиясы.Алматы «айнар».- 1994- 228-231б.

20 Ожанов .С. Батыс азастан облысы жадайында жазды арпа німіне себу млшері мен оректену аясыны сері. Жаршы №6 Алматы «Бастау» 2007,29-30 б.

21 Досжанов М.С. Арпа селекция шін бастапы материалды бліп алу.азастанда жне шет елдерде кріш шаруашылыын дамытуды ылыми-инновациялы негіздері. Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. 78-80б.

22 Тохетова Л.А. Шермаамбетов К. Результаты селекционной работы по ячменю в Казахстанском Приаралье. азастанда жне шет елдерде кріш шаруашылыын дамытуды ылыми-инновациялы негіздері. Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. С. 131-134.

23 Бкірлы .Б.,Кенбаев Б..Демесінова А., Есіркесінызы Б. Кріш ауыспалы егістігіндегі ртараптандыру даылдары –рапс, ытай брша жне арпаны жала сіру технологиясын зірлеу.Жаршы КГУ. ызылорда, 2011 .1-4б.

24 Тохетова Л.А., Сариев Б.С.., Шермаамбетов К., Кожабаев Ж. Диверсификационные культуры в условиях рисовых систем Казахстанского Приаралья. Алматы,2008.

25 мірзаов С.И., Таутенов И.А., Шермаамбетов К., Тохетова Л.А. т.б.Кріш ауыспалы егісі даылдарына минералды тыайтыш олдану жйесін жетілдіру жнінде сынымдар. ызылорда,2012, 19 бет.

26 Бкирулы К., Ертуов К. Изучение гребневого метода возделывания риса //Материалы Х-ой Международной конференции «Проблемы экологии ПАК и охраны окружающей среды». –Кызылорда.-2008.-с. 98-100.

27 Тохетова Л.А. Хозяйственно - биологическая характеристика перспективных сортов ячменя. Селекция ячменя на засоленных почвах Приаралья. Автореферат.Республика Казахстан Алмалыбак,2009. С.36-37

28 Жиенбаев Ж. Арпаны тозады ара кйесі. Днді даылдарды аурулары. Алматы «айнар» 1974. с.38.

29 ойшыбаев М. Болезни ячменя. Болезни зерновых культур. Алматы. «Бастау», 2002 с.77.

30 Шварцман С.Р. Головневые грибы. Флора споровых растений Казахстана. Алма-Ата АН Каз ССр, 1956 431 с.

31 лмратов А. Арпаны ара кйе аурулары. Алматы «айнар» 1975 189 б.

32 Пересыпкин В.П. Болезни зерновых культур. М. «Колос» 1979. 279 с.

33 Турапин В.П. Ржавчинные болезни зерновых культур и меры борьбы с ними Алма-Ата,1991. 48 с.

34 Казенас Л.Д. Болезни ячменя. Болезни сельскохозяйственных растений Казахстана. Алматы «айнар», 1965. 48 с.

35 Науанова А.П. Биология и агроэкология микроскопических грибов возбудителей корневых гнилей и альтернариоза семян зерновых культур и совершенствование способов борьбы с ними. Автореферат. Алматы, 2005.

36 Абилдаева Ж., Тохетова Л.А. Болезни, вредители, сорные растения ячменя и меры борьбы с ними в условиях засоленных почв рисовых систем Казахстанского Приаралья ( рекомендации). Кызылорда, «Тмар» 2007

ОСЫМША

А 1 - Днді асты даылдарын сіру технологиясы. Агротехника дегейін талдау

Жазды арпаны операциялы сіру технологиясы, 2010 ж.

Даыл: Арпа, срып: Асем, Клемі: 100 га

Б 2 – Ескерту

Тыайтышсыз 100 га арпаа кеткен жалпы шыын:

1665853+ 1534117= 3200000 тенге/100га

1 га-а кеткен шыын 3200000 : 100 = 32000 тенге

Б 3 - Тыайтыша кеткен шыын: