Т.бдіклы шыармаларындаы авторлы идеялар

Тлен бдіклы ріптестері сынды дебиет майданына гімелер жинаын алып келді. Жазушыны «Райхан» атты алашы туындыларыны бірі азастан жазушыларыны 1964 жылы шыан «Таы шы» жинаына еніп, жазушы жолын жеіске жетелеген еді. Бл кез жазушыны студенттік кезеіне сйкес болатын. Университет абырасында аза жне лем дебиетінен сусындаан тланы шыармалары да зге болды. р шыармасында шетел дебиетіні элементтері кездесіп жатты.

Жазушы аламынан туындаан танымал болан рі танымал еткен десек те арты емес шыармасы - «О ол» гімесі. «О ол» гімесі - 70-жылдардаы атты сыналан рі оылан шыарма. аза прозасын зерттеп жрген алым Г.Пірлиева: «Жетпісінші жылдарды басы мен орта тсында аза прозасында бір былыс деби жанрда брындары байала оймаан ты кркемдік тсілдер туа бастады. Мселен, роман-монолог «Аызды аыры» - . Кекілбаев, роман-диалог «Аиат пен аыз» - .Нршайыов, гіме-тс кру «О ол» - Т.бдіков, повесть-новелла «А ару-ана» - С.Санбаев жне басалар.Мны брі аза сз неріне зіндіколтабасымен, стильдік ерекшеліктерімен жааша леп келгендей еді», - деген пікірді айтады. Шынында да, Т.бдіклы - жаа леп келген жазушы.

гіме жазу - жгі ауыр те иын дние. 10-15 бетті ішіне мн-маына, неге, трбиені барлыын амту кез келген адамны олынан келе бермес. Бл жерде роман, поэма жазатындарды жмысы оай деуден аулапыз. р жанрды з ктерер жгі бар. Сонда да гімені орны проза шін ерекше. «О ол» гімесінде Алма дейтін кейіпкерді басындаы жадай медицинада бар ым. Медицина тілінде «тланы екіге жарылуы» деп айтады екен. Ал дебиеттануда «адам ішіндегі адам» деген тсілмен крініс табады. аламгер тласыны екіге жарылуын тсі арылы бейнелеген. Ж.Ддебаевты тске атысты пікірі мынандай: «аламгер ай кейіпкеріні бейнесін жасамасын ол сзге сара, авторды ішкі сезімін сездіре бермейтін салынанды. Кейіпкерлері тек з табиатына, дрежесіне тн сздерді сйлеп оларды толайды. Шаын гімеде шашырап жатан ой, оды-солды пайдаланан сз жо. деби шыармада кейіпкер болмысын кесектеп, ішкі жан сырын ашуда айрыша рл атаратын тс ішкі монолог ретінде крініс тапан. гімені серлі етіп, оианы оюлатып отыран тс – авторды лкен табысы» [14,77 б.]. Тс - мифті бір трі. Саналы жаратылыса тн асиет боландытан, тс арылы жазушы аз сзге кп мн сыйдырады. Ж.Ддбаевты айтан пікірі осыны мезесе керек. Сонымен бірге, О.Бкейді де «Жасын» атты гімесін тс тсілі арылы жазуыны сыры осында.

«О ол» гімесіндегі баытсыз ызды ары аталарыны бірі зін-зілтірмекболып, біра идея іске аспай алан. Генетикалы кода жазылан лім гімеде былай берілген: «О ол Алмаа тек алы йы шаына енгенде шабуыл жасайды. Яни зіне анша тсініксіз боланмен, зін-зі лтіру ниеті ызды миында бар деген сз. Біра ол ниет кімні ниеті, айдан келген. Алманы бкіл ткен мірін, мінез-лын, адамдармен арым-атынасын зерттей келіп, мны з басынан туан ниет деуге себеп таба алмадым. Бл алайда анмен, тым уалап келген ниет. Науасты шешесі, и кесі, и кесіні кесі бір кезде зін-зі лтірмек болан. енді олар лдебір пия задылыпен Алманы санасында трып, здерін-здері лтіргілері келеді. Біра оларды здері жо. Санасыны иесі – ыз луге тиісті» [16, 317 б.]. Енді генетикалы апарата енген осы идея пленбай рпатан кейін ыздыжадында жаырып, аыры жзеге асып ызды мерт болуымен аяталады. «О ол» гімесінде автор идеясы – жасылы атаулымен атар жретін злымды іс-рекеттер мен жауыздыты тп-тркіні - ой мен соны іске асыратын ол. Жаман істі ойа келіп, біра іске аспаса да оны зінен кейінгі болашаыны генетикалы кодында саталып, кесел болып жабысатынын автор гіме арылы жеткізіп отыр.

«Бассйек» атты гімені желісі Хамит деген жас мсінші-антропологты мсінді жасау кезіндегі ізденістері мен иыншылытары жайлы рбиді. Хамитті ататы Герасимов сынды алым матап, оны дрежесін сірген болатын. Біра сол Хамит бгін бір мсін жасауда атты иналуда. Жасаан мсінін достары жасы баа бергенімен, халы бл ебекті млдем натпайды. «сіресе, мкіс лаын алалап, тсінсін-тсінбесін олын клегейлеп арап: «айдам, шыраым», - деп тран Маш шалды бейнесі кілге она кетті. Кенет иулана жымиып: - Мынау бізді милиция Оап секілді екен, - деп, болмаса: - Ал былтыр лген кесіне бухгалтер Ермек шекейлеп кмбез орнатты, крді бе?- деп, лдекімдерді сыпырта ботап отыран сахара салып аландай аппа шалды іші-тысы тгел таныландай», «Мсінді ел кзіне – ортаа ойанда ктпеген жадай болды [16, 321-322 б.]. Жиналан халы тас мсінге аз-кем нсіз арап алды да, артынша брі бірауыздан:

- ... Жо, бл Жаубрі емес, Жаубрі мндай болуа тиісті емес, - деп

шу ете алды.

Хамит алашында бан ысыла оймаан. - Мен мны тек антропологиялы лшемдер мен математикалы длдікке сйеніп жасадым, - деп длелдеді ол отыран жрта. – Мен кркемнер мсіншісі емеспін. Мен мсінші-антропологпын. Сондытан Жаубрі образын емес, антропологиялы пішінін ана сатауды масат еттім.

зын бойлы кзілдірікті ары жігіт трегеліп, Хамитке тесіле арады.

-Егер жирафты мойныны зындыын алып тастаса, ол жираф

болар ма еді?- деді кзін аудармай.

-рине, болмайды.

-Ендеше Жаубріні кескініндегі батырлыты алып тастаса, ол даЖаубрі болмайды. Сізде солбырайан ауыз, мрыннан баса тк жо.

-Жо, мен антро...- деп Хамит бірдееге длелдемек болсада, санасыны ткпірінде зіні бірдееге тсініп аланын сезе кетті.

Тіпті айдаы бір студентті:

-Батырды абаы тмен салбырамайды, шаншылып тік труа тиісті,-деген сзіні де біртрлі жаны бар секілді.

-Сізді мынауыыз маска,- деді таы да кзілдірікті жігіт. – Маскада ешандай кескін болмайды. йткені онда маына жо»,- деген жолдар Хамитті жасаан мсініні стсіздігін баяндаан »[16,309 б.]. Хамит стсіздігінен кейін бассйекті апарып орнына ойма боп жргенде, Жаубріні тсінде кріп, бл апарып тастау ойынан айниды. Автор бл гімеде де тс кру тсілін олданады. Белгілі алым, ф..д. К.Сыздыов: «Кейіпкер де авторды зі сияты жоары оу орнын бітіріп, тадаан мамандыынан біршама мол малмат алып, енді сол іштей жиналталан дайындытарымен з бетінше творчествалы ебекке алаш бой бран тсы болуы керек» дей келіп, «згені таныы келсе, з ішіе іл, зіді білгі келсе, басаларды баыла» -деген .Науаи сздерін тілге тиек еткен. Тптеп келгенде, бл зін-зі тану - зін-зі жазу. Яни, мнда автор кейіпкеріні жан дниесін, сезім былыстарын немі іштей кеулеп, адаалап, соны ашып крсетеді» - деген пікір айтады. [15, 150-151 б.]. Авторды айтпа болан ойы К.Сыздыов пікірінде аны крсетілді. «Бассйек» гімесіндегі автор тйіні – р адам згені тану шін зін тануажеттілігі. анша мыты адам болса да зін тани алмаса, мірден бос ткені аны.

Келесі гіме - «онатар» шыармасы. Таырыпты зі символ ретінде алынандытан, онда кптеген ой жатыр. Негізінен, бл гіме кемпір-шалды жалыз лы жайлы рбиді. Абайды «Баламды медресеге біл деп бердім, ызмет ылсын, шен алсын деп бермедім» деген ле жолдарындаыдай жалыз лын оытан, «Адам болам десе, алдымен орыс тілін мегер» дегендей орыс тілін йреткен ата-ананы халдері баяндалан. Жалыз лдарыны орысты ызын алып, немересін ауыла тастамай, орыс мектебіне беремін дегенін естіген арт ата-ананы басындаы мшкіл жадай - азіргі мына заманны ащы шындыы. аламгер идеясы осы ащы шындыа негізделген. Бл шынды гімеде былай крінген: «Ертеіне трысымен Сапабек айтуа жиналды. ке-шешесіне алан базарлытарын, біраз жинаан ашаларын алдырды.

- Осыны брі Томаны жинап жргені. Сіздерге де осы шыбын-шіркей болып жреді. Мен болсам алтама тскен затты сол кні ртам ой, - деп ояды. Осыдан барысымен посылка салатынын айтты. Одан со:

-Ал, енді мына балалары,-деді Жеісті крсетіп, - бір тйір азаша білмейді, - чемоданыны аузын жаба алмаан болып біраз иналды, - таттанып алан ба немене?... Ал енді оу уже басталып алды. Бл арада орыс мектебі жо. Мны алай оытамыз деп отырсыздар? Биыл жетіге келді.

Ереке тмен арап, н-тнсіз за отырды.

-Алып кет зімен бірге, -деді бір кезде даусы арлыып. – Оыт, зідей аыбас етіп шыар.

Сапабек таы да ынжыла клді.

-Ой, кке-ай, мені бір баласырап барады деп ойлайсы ба? Орыс мектебіні жо екенін айтып отырмын ой. йтпесе ...

-Бар, бар, алып кет, - деді Ереке. - Жолдары болсын!» [16, 301-302б.]. Сапабек сынды санасыз рпа жайлы Ш.Айтматов «Боранды бекет» романында сз еткен. Бл жердегі ерекшелік «Боранды бекет» романында Сбитжан шешесін жерлеуге келгенде бейітке емес, темір жол бойына жерлеуді сынан. Ал Сапабек лімге келмесе де, ата-анасын ажалсыз лтіріп кетті. Бл таырып Т.бдіклы заманындаы жазушыларды да таырыбы боланы сзсіз.

«айырсыз жма» гімесі – кресло жайлы туындысы. Бл жерде кресло – синехдоха. Кресло деу арылы біз билік, мансап, ата-даты сз етпекпіз. Бл гіме бен Ілиясовичті бір кнде креслодан айрылып, арапайым адамдар атарына осылуы туралы жазылан. з кшімен жеткен бл орыннан ааларыны жотыынан айрылуы оны жрегін ауыртады. Орнынан айрылан сттен бастап ойа шомып, йіндегі дниеор йелін, нашаор лын ойлап кйзеліске тседі. Кйзелісті соы жрек инфарктісіне келеді. Биліктен тскен бенні ішкі сздері мынадай: «Билік дейді-ау, кімде бар ол билік? Министр тгілі лгі хатшы да жо. Манаы алт-лт етіп алан ойбааровтан оны арты жері айсы? айта хатшыа араанда ойбааровты йысы да, жйкесі де тынышыра шыар. Тіпті сол билік біріншіні зінде бар ма екен? Біреуге кжірейіп, біреуге кішірейген заманда билік туы тігілген жер бізді кзіміз жететін жерде емес. Осыны білсек, кінласуды орнына бір-бірімізді аяйы» [16, 286-287 б.]. Билікте отыран жоарыларды да олында жо билік туралы жазылан бл сздерді астарында біраз маына жатыр. Билікте биікке шыу иын боланымен, одан тсу бір секундты жмысы екен. Сонымен бірге, шенділер билікте жремін деп баласыны да трбиесін, міріні кейбір сттерін жібергенін тсінеді. Бл кініш бенні тла бойын ртеп жатыр.

Билік жайлы, биліктегілер жайлы жазу кп жазушыны аламына негіз болмаан. Ммкін бл таырыпа бой алдыру Т.бдіклыны да билікпен атысты мір кезедерінен крген-тйген ісі шыар. гімені тйіні – билік ол ашанда билік, адам оны лы болып кеткенін одан айрыланда тсінеді. Тсінген стте барлыы з бояуын баса бояумен араластырып, сііп кеткенін ана кріп, «ап!» деп санын соумен аяталады.

Авторды ерен туындысы – «Парасат майданы» повесі. Повесть «Кнделік иесі» мен «Бейтаныс рбы» арасында рбіген диалог бойынша жазылан. «Парасат майданы» шыармасыны ты жаалыы – мифтік ойын, мифтік иллюзия. . Нрпейісов: «Аымнан жарылып айтайын, ткен жылы Т.бдіковті «Парасат майданы» повесін оып шыып ай бойы лде бір сиырлы лемге арбаландай кйде жрдім. «аза дебиеті тіршілігін тотатты деп кім айтты? Жо, ол тірі, мндай ажап туындыны дниеге келген дебиет мір сре береді» деген жрекжарды лебізімді дркін-дркін айталаумен боланым есімде алыпты», - деп, баа беріп ана оймай, аламгерді ерекше стилін тілге тиек еткен [17,34 б.]. Повесть з бойына модернистік рі постмодернистік лгіні, диалог арасындаы интертекстуалды рістегі тартысты, сананы екіге айрылуы, кері оралыс сынды кркемдік ралдарды жинаан. Е бастысы - философиялы шыарма. Сол себепті, оырман бл шыармаа бірнеше рет айтып келеді.

Кнделік иесіні жан ауруымен ауруханаа тсуі оны адамдара аяушылыпен, жаниярлы сезімдерімен кресінен тскен. Бейтаныс рбы – оны Иньні Янды, Янны Иньді толытырып тратын задылыы іспетті. оамдаы сратара срау салып, жауап алып жрген кнделік иесіні ішінде таы бір адамны барын білгенде, ол з-зіне ол жмсайды. йткені, оны ойынша, оны бейтаныс рбысы террористтік ымдарды иесі.

Шыармада «О ол» гімесіндегідей тланы екіге жарылуы, дрігерлер кмегі, палатадаы арпалыс, лім сынды элементтер айталанады. «Парасат майданы» повесіні «О ол» гімесіні кеейтілген нсасы болу ытималдыы жо емес. йткені, оиа желісі, автор идеясы бір-бірін жалаан. йтсе де, «Парасат майданы» повесіні айтар ойы мен идеясы тереірек. "рметтi Бейтаныс рбым! Кiршiксiз тазалыты талап ететiн ымдар бар. Мселен: махаббат, арждан, мрат, дiлдiк, адалды т.с. Сл-пл арамды араласан адалды, сл-пл дiлетсiздiк араласан дiлдiк, сл-пл алаятау махаббат болмайды. Олар и бар, и жо. Мны абсолют десе де, демесе де, негiзгi маынасы осы. Ал iзгiлiк мратыны табиаты туралы ткен хатта з длелдерiмдi толы келтiрген болатынмын. Оны айталап жатпаймын. Айтарым, iзгiлiк мраты кн сайын зiнi орындалуын талап етiп отыратын за емес, ол за секiлдi жадайа арай згерiп, кезе сайын толытырылып отырмайды. Мрат - баратын жердi емес, жретiн баытты крсетушi темiр азы iспеттi рухани жлдыз. Сондытан адамны зiнi кемшiлiгiнен туындайтын жердегi берекесiздiктi кктегi жлдыздан крудi ретi жо.

Жердегi мiрдi жасарту шiн мратты емес, адамды жндеу керек, адамды», «мір – крес. Адамдар алдымен ара кшпен кресетін болды. Одан кейін неше трлі ару-жара ойлап тауып, соыс ашып, халытарды жаппай ырына шыратты. Енді, атері одан кем емес, аыл-парасат майданы шыты. Егер бл майданда ізгілік жеіске жетпесе, адамзатты рухани кйреу дуірі басталды. Одан таратын кш жо. Сіз маан ізгілікке алай сенсеіз, злымдыа да солай сенііз депсіз. рбым-ау, оларды мірде бар екенін мойындау сенім ой. Сенім деген сол екеуіні біреуіні адам шін ымбат екенін, арты екенін мойындау». Достоевский: «Сенім жо жерде – ізгілік те жо»,-дейді. Сонда бл андай сенім? Ізгілікті болмыста бар екеніне ана сену ме? Жо, бл – ізгілікті жеісіне деген сенім. Ізгілікке сенім артпаан адам ешашан да жасай алмайды. Сіз таы да ештееге «жасы», «жаман» деп айдар тауа болмайды депсіз. Адам баласыны хайуандар лемінен жоары труы лгі «жасы» мен «жаманды» айыра алатын парасатыны арасында ана емес пе. Егер біз осы екі ыма лайыты айдар таа алмаса, адамгершілік деп аталатын лы шариат та тумаан болар еді» , - деген жолдардан тйетін нрсе – лемде не болса, адама тікелей байланысты [18,6 б.]. Автор идеясы да жоарыдаы сздерді ішінде жатса керек.

лемді атыстырып жазылан шыармаларды бірі – «Тоза оттары жымыдайды» повесі. Повесть астарында лтты жойылуы, санасызды, дрменсіздік, жауызды жатыр. Эдуард Бейкер сынды мыты хирургты шыан тегін мытып, ал тайпа халыны кн сайын рып келе жатандыы повесте тере сипатталады. Журналистті себепкерлігімен туан еліне сапар шеккен мыты хирургты з тайпасыны соы адамын аман алып алмааны – ойлантарлы жадай. Атаы жер жарса да з тайпасыны адамын лтіріп алуы оны атаыны бес тиын екенін длелдеді. Доктор Бейкерді туан елі, жері туралы мліметтер айтылмайды. йткені, Бейкерді ке-шешесі еліні байлыына станандарды рбаны болып кеткендіктен, ол асыранды бала жне Африкадаы рып бара жатан араку тайпасыны кілі еді. Тіпті, Эдуард Бейкер де оны шын есімі емес. Оны аты – Кияку, ал Эдуард есімін асырап алушысы ойан еді.

«-Брын бл тста анша индеец тран?-деді сигарет стаан саусатары алтырап.

-анша боланын дл айту иын. Осыдан 100 жылдай брын шамамен осы жердегі тайпада 150-200 мыдай адам болан..

-азір анша?

-20 адам.

Доктор аузына сигаретін апара алмады.

-аланы айда? – деді меірейіп, не срап транын зі де тсінбей.

Миссионер доктора таырай арады.

-Індеттен ырылып алды ой» – деген сздерден санаулырпаты індеттен ана емес, соыстан да ырыланын біледі [16, 193].

Доктор Бейкерді з лты жайлы айтылан ойларды автор шыармаа былай тсірген: «Доктор Бейкер миссионерді брыны индеецтер туралы, оларды дет-рпы, ойын-сауытары, кімшілік-басару жйелері туралы айтан гімелерін тыдай алмады. Таы да сол жалызды дерті жанын кйзелтіп, «тым болмаса, басына тскен айы-асіретімді блісетін адам бар ма?» деп ойлады ішінен «Кім бар?! лде ділет жошысы, журналист синьор Палетелли ме? лде рып жатан тайпаларды трмыс-тіршілігін тариха енгізу шін жан аямай ебек етіп жрген жданы биік алымдар ма? лде индеецтерді орау ызметіні негізін салан ататы, мейірбан генерал Кандидо Мариано Родон ба?.. Жо! Синьор Палетелли блісе алмайды! йткені оан араку да, ваура да, бороро да, шаванте де, каражо да брібір. Ол тек дниедегі ділет заыны принциптері бзылмауы шін кресіп жр. Жо! жданы биік алымдар да блісе алмайды. Олар тек тарих пен ылымны аиаттыы шін, шынды шін кресіп жр. Жо! Мейірбан генерал Родон да блісе алмайды. Ол тек з нсілі шін жанын кемірген ар-ятты мірімен ызмет ылды. зін тарих алдында атау шін кресті. Сонда араку тайпасыны рухын оятып, тндер бойы йы крмей, азап кешетін, жаны ауырып, кзіне жас келетін, саынатын, іздейтін кім? Ол – мен. Мен – Эдуард Бейкер. Баса ешкім де емес. Мен! Мен! Мен!..» [16,193-194 б.].

Туан елден айрылуды тозаа тееген Т.бдіклы бір тайпаны ана емес, лемні проблемасын озааны аны. Авторды осы шыармасыны тасада алуыоны зге ел туралы жазаны еді. Жазушыны згені басында жайт арылы зіні лтын сатандыру туралы идеясын шамасы кейбіреулер тсінбеген сияты. 30 жыл ешкім тсінбеген шыарма «Ф.Кафка атындаы алтын жлдыз» сыйлыыны иегері атанды.

орыта келгенде, 1.1, 1.2-кестеге сйкес авторды барлы идеясы - азіргі заманны басты проблемалары. Блай болуы да жай емес. Себебі, оырман оамда бар, заманда бар, тіпті, зінде бар ажеттілікті кітаптан іздейді.

 

1.1-кесте. Т.бдіклы шыармаларындаы авторлы идеялар

Автор идеялары	Шыарма атауы
Жасылы атаулымен атар жретін злымды, жаман іс-рекеттер мен жауыздыты тп-тркіні - ой мен соны іске асыратын ол.	«О ол» гімесі
р адам згені тану шін зін тану ажеттілігі. анша мыты адам болса да зін тани алмаса, мірден бос ткені аны.	«Бассйек» гімесі
рпаты лтты ндылытардан айырылу, зге лта йленген жастарды тадыры жне тілден айырылуы	«онатар» гімесі
Билік ол ашанда билік, адам оны лы болып кеткенін одан айрыланда тсінеді. Тсінген стте барлыы з бояуын баса бояумен араластырып, сііп кеткенін ана кріп, «ап!» деп санын соумен аяталады.	«айырсыз жма» гімесі

1.2-кесте. Т.бдіклы шыармаларындаы авторлы идеялар

Авторлы идеялар	Шыармалары
Адамды жндеуді жолдары, адамны адам болып алу тсілдері ашанда актуалды	«Парасат майданы» повесі
Туан елден рі жерден айрылан елдер жайлы жазу арылы сатандыру	«Тоза оттары жымыдайды» повесі