Т.бдіков прозасындаы баяндау тсілі мен стилі
Кркем мтін – автор санасыны, шыармашылы ойлауыны, танымыны негізінде бейнеленген дниені модельденген трі. Диалогты, коммуникативті, адресатты боландытан абылдаушы санасына кркем апаратты жеткізеді. Автор з танымын, сезіміні жемісін трлі операциялар (мтін рылымы, философиясы, хронотоп, диалогтілік) арылы мтінге айналдыраннан бастап, шыарманы екінші белесі абылдау, тсіну процесі арылы жзеге асады.
Т.бдіковті шыармаларыны кркемдік ерекшеліктері, кейіпкер психологиясын ашу, сз саптауы, сюжеті, былайша айтанда, стилі бгінгі дебиет оамыны мселелеріні біріне айналды. Стильді зерттеу де ХІХ асырда А.Потебня, А.Веселевский, ХХ асырда В.Жирмунский, А.Гофман, В.Виноградов, М.Бахтин, В.Ковалев сынды алымдардан бастау алан. «Стиль» сзіні тегі ары замандарда жатыр. «Стиль» сзі грек тілінде «stylos» деп атаан. Ал «stylos» сзіні маынасы - балауызбен сырлаан татаа сз жазу шін жмсалан ааш алаша. Кейіннен маынасы кеейіп таза, демі сйлеу ымын иеленген. Жйелей келгенде стильге берілетін анытама мынандай: «Стиль - жазушыны шеберлігін, талантын длелдейтін лкен крсеткішті бірі» [19, 112 б.]. Стильді тереірек зерттеген В.В.Виноградов болатын. алымны «Проблемы авторства и теория стилей» ебегінде стильді кпмаыналыын, баса да ылым салаларымен атысын зерттеген. Бл арада аза алымдарыны да стильге берген анытамалары жо емес. М.уезов: «дебиеттегі лтты тр мселесіні бір іргелі лкен мні - стиль. Тееу тілі, р алуан кркемдік шеберлікпен келетін сз кестесі тгел келіп жазу стилін алыптайды. дебиетті лтты ерекшеліктер жайын анытаанда, тіл бл стильді зі емес, ралы, оры ана. Екінші бір стиль – сздік, аынды тееу кесте маынасынан баса екінші маынаны жне тудырады. Ол – лтты мінез, бейне жасауды стилі», - деген [20,230 б.]. Ал, .Жмалиев: «Стиль ымына жазушыны тілі, сйлем рылысы, мнері, шыарманы композициясы, оиа дамыту дістері, таырып талдаулары, жанрлы ерекшеліктері, таы да баса компоненттері кіреді. Е орталы мселе – идеялы мазмн», - деп тжырымдаан [21,13 б.]. Екі алымды да ортатастыратын нрсе - стильді жазушыа тн ерекшелігін крсететін крсеткіш екендігі. р жазушыны зіндік ерекшелігі, яни стилі болады. Ерекшелік жайында С.Асылбеклы: «... Айталы, азата тірегін кктемгі жойын селдей бзып-жарып, арнасымен шпілдей толып-тасып аатын тіл болса, бл – біштікі, кктемгі самал желдей, май айыны жпарындай аыан тіл болса, бл – Сайындікі, стамды, ойшыл, барынша мерген тіл болса, бл – Мхтар (Маауин) мен ажымали, Тлендікі, рі алжыой, рі ткір, тиген жерін дыз еткізетін тіл болса, Бекслтан мен Жасылытікі - осылай кете береді, кете береді» , - деген пікірі ерекшелікті бар асиетін натылап берген сынды [22,33 б.].
аламгерді стилін зерттеуді зіндік масаты бар. Зерттеуші стильді арастыру арылы жазушыны тілдік ммкіндігінбіліп оймай, тілдік ерекшелігін кешенді зерттей алады. Кешенді зерттеу барысында аламгерге тн айрыша белгілер крінеді. Айрыша белгілерді ашылуы аламгер арымын анытайды. Стильге кешенді зерттеу жргізген алымдар деп .Жмалиев, З.Ахметов, .оыратбаев, С.Негимов, .Жсіпті айтамыз.
Стиль аламгерді дара асиеті дегеніміздей Т.бдіклына тн асиеттерді тереірек ашатын боламыз. Тлен жазушыа тн даралыты біріншісі – шыармаларына психология, лирикамен бірге философияны да дндерін егетіндігі. Яни, шыармаларында плсапалы ой кезіп жреді. Мселен, «Тоза оттары жымыдайды» повесіндегі Эдуард Бейкерді мына сзіне мн берсек: «Шындыында белгілі бір былысты бір ана себебі болуы ммкін емес. Тарихи себеп, леуметтік себеп, биологиялы себеп, физикалы себеп... м-м-м, философиялы себеп, таы сол сияты дегендей, толып жатыр ой. Ал творчество адамын биікке шырататын діретті кштер - білім, ебек, ерік кші жне интуиция. лы жаалытарда осыны е соысы басым болады... Ал маан келетін болса, мені творчестволы методымда бір ана згешелік бар. Ол - шектелу. Яни ... алай деп айтсам екен... з бойындаы барлы кш-уатыды бір нктеге адау. Медицинада мыдаан нкте бар. Мен медицинаны кейбір арапайым мселелерінен тк сезбеймін. И, и, бір тірігі жо. Есесіне, мен маызды нктелерді жасы айырамын» [16,145 б.]. Жетістікке жеткен адамдарды шыа шыу кезеіндегі тйген тсініктерін автор кейіпкер тіліне салан. Аны крінбесе де, кзі ашы, кілі ояу оырман осы сздерден ой тйетіні аны. Негізінде, аламгерді р шыармасы плсапаа толы. Плсапа мен дебиет «Парасат майданы» повесінде тоысан. Кнделік жанрындажазылан бл повесть диалог тсілі бойынша ралуыны зінде лкен мн жатыр. йткені, кптеген ой сра-жауап кезінде аны крінеді. Негізі адам табиатында сра ою арылы лемді таниды. Оны баланы р нрсені срап, мазалауынан-а крсек болады.
аламгерді екінші бір ерекшелігі - баяндау тсілі. Кркем мтінні сырты мен ішкі бірлігінде гімелеуді, суреттеуді, баяндауды ызметі маызды. Автор баяндауа атысы ртрлі. 3-диаграммаа сйкес Б.Шалабаев прозалы шыармада баяндаушыны композициялы негізгі 3 типін анытайды. Олар: шінші жа («ол»формасында) гімелеуші автор, «арнайы» гімелеуші (бл не шыарманы кейіпкері, не белгілі бір ата ие гімелеуші адам болуы ммкін) жне бірінші жатаы («мен») гімелеуші [23,3 б.].
3-диаграмма. Прозалы шыарманы баяндауды композициялы негізі
Ал Ж.Женетт, К.Долинин сияты зерттеушілер баяндауды трлерін гетередиогетикалы жне гомодиогетикалы деп жіктеген (4-диаграммаа сйкес).
4-диаграмма. Баяндау трлері
Гетередиогетикалы баяндау олданылан кркем мтінде автор оиаа млдем араласпайды, кейде тіпті оны мтінге атысы жо сияты болып кетеді. Ал гомдиогетикалы сипаттаы баяндаушы екі трлі мндегі ызметтер атарады: 1) «мен-кугер», «мен-кейіпкер». Екінші мндегі баяндаушыны ызметін кбінесе автодиогетикалы деп атау кездеседі [24, 65-66 б.].
шінші жатан гімелеуші шыармадан тыс жатады. Біра та аламгер шыармаа зіні дниетанымы мен сезімін енгізеді. Шыарманы обьективті жргізсе де ара-арасында тсінік беріп кетіп отырады. з ойын білдірер кезде шыармаа ену жолын арастырып, еніп кетеді. Автор кбінесе шыармаа авторлы шегініс арылы енеді. шінші жатан баяндалан Т.бдіклыны шыармаларына «Бір кндік ашу», «Бассйек», «онатар» гімелері мен «Аиат» повесі жатады (2-кестеге сйкес).
2-кесте. шінші жатан баяндау трі
| Баяндау трі | Шыарманы аты |
| шінші жатан гімелеуші | «Бір кндік ашу», «Бассйек», «онатар» гімелері мен «Аиат» повесі |
Мысалы, «Бассйек» гімесінде: «Мсінші-антрополог Хамит кешкі астан со жмыс блмесіне беймезгіл кірді.
Лаборатория деп аталуа тиісті зынша блмені іші лы толы кітап боландытан, жазушыны кабинетіне кбірек сайтын»,- деген [16, 303 б.]. «онатар» гімесінде де: «Курорттан айтып бара жатан сапарларында жолай йге сопа болан балаларын ктіп, Ерабыл шал тн ортасы ауанда жатса да, ертеіне кн шыпай оянды. Алагеуімде ндемей жріп киініп алды. Мсісін де, шлауын да сраан жо», - деген сздерден баяндауды шінші жатан боланын креміз.
Бірінші жатан гімелеу («мен») формасыны ерекшелігі – баяндауды субъективтілігі мен шындыа жаын болып крінуі. Бірінші жата гімелеу кезінде жеке адам ерекше сезіледі. Баяндаушы шыарманы бір блігі ретінде кірігіп, бірігіп кетеді. р оиаа, кезеге зіні де ойларын теліп, осып отырады. Автор кркем мтінде «Мен» деген сз арылы крінетіндіктен, кбінесе автобиографиялы романда бірінші жа баяндау олданылады. Бірінші жатан баяндауды ерекшелігі – белгілі бір кіл-кйді жне ішкі сезімді бейнелеуі. Т.бдіклыны «О ол», «Жат перзент» гімелері мен «Парасат майданы» повесі, «ке» романы бірінші жатан бейнеленген (3-кестеге сйкес).
3-кесте. Бірінші жатан баяндау трі
| Бірінші жатан гімелеуші | «О ол», «Жат перзент» гімелері мен «Парасат майданы», «Оралу» повесі, «ке» романы |
Мселен, «О ол» гімесінде: «Мен оларды жанымдай жасы кремін. И, и, жасы кремін.
Оларды ешкімге ешандай зиян жо. Егер дниедегі бар зиянкесті тексерер болса, соларды брін брін жындылар емес, сау адамдар жасаан ой», - деп, дрігер сзімен басталанымен, авторды да ойы жатыр [16, 315 б.].
Ал «Жат перзент» гімесін автор былай аятаан: «Мен мірімні зын ырасына кз жібердім. Бл мірде атеміз айсы, дрысымыз айсы – адам біліп болан ба? Осыдан біраз жыл брын Зурешпен арамыздаы жастыты желігінен туан бра жрісті таразыны бір басына, алан мырымды екінші басына шыарып, жаластырым келеді. Анытауа зрдем жетпейді. Бар білгенім – Зурешті шын кіліммен натыппын» [16, 345 б.]. Бл сздер кейіпкерді ішкі кйзелісін бейнелеген. Бірінші жатан баяндаудаы кіл-кйді жеткізу ерекшелігі осы жерде з длелін тапты.
гімелеушіні шінші трінде авторды орнын гімелеуші-кейіпкер басады. Жазушы бірінші сатыдаы гімелеуші болса, гімелеуші-кейіпкер екінші сатыдаы гілеуші болып бекітіледі. Жазушыны шыармаа екі гімелеушіні сенімділік шін арнайы осады. Авторды ызметін бл баяндау трінде кейіпкер атарады. Яни, шындыты кейіпкер ашады, одан кейін автор сол шындыты тередетіп аша тседі. Т.бдіклыны бл баяндау трінде жазылан шыармасы - «Тоза оттары жымыдайды» повесі (4-кестеге сйкес).
4-кесте. Арнайы гімелеуші баяндау трі
| Арнайы гімелеуші | «Тоза оттары жымыдайды», «ыз Бтіш пен Ерсейіт» повесі, «айырсыз жма» гімесі |
Бл повесте аламгерді айтысы келген сздерін, білгісі келген сратарын журналист арылы срап отыран. Мселен, доктор Эдуард жайлы автор суреттемей, журналистті хатшыа ойан сратары арылы докторды бейнесін жасап шыан. Ол повесте былай крінеді: «- Докторды бала-шаасы бар шыар?- деді шетелдік кісі оны сзін бліп.
-Баласы жо, йелі де жо. Неге екенін бір тірім білсін. ылыма
беріліп кеткеннен деп те атайды. Кім білген? .. зііз де медицина жаынан шыарсыз?
-Жо, журналистпін.
-А-а-а, солай ма еді? Сіз маан мынаны айтыызшы, журналист мырза, доктор Бейкер адам жасын зартатын дрі жасап жатан крінеді. Сонда біз айда барамыз? Ауру лмейді, крі лмейді. Жер бетіне алай сиямыз, а? – Адамдарды жер бетіне сыймай алатыны швейцара біртрлі ызы боп крінді де, жтелген секілді булыа кліп, кзіні астымен журналистке сыырая арады.
-Доктор келе жатыр, ортадаысы доктор Бейкер... Оны о жаында академик Клейтман... Сол ша шеттегі доктор Холл.
Жалпа, кгірт кзілдірік киген, зын бойлы, ерекше тіп-тік доктор Бейкер бейтаныс онаа жаындап келіп:
-Сіз мені ктіп трсыз ба? – деді ткаппарлытан туатын батыл нмен» [16, 143 б.]. Басты кейіпкерді мінезі мен сырт келбеті оны сйлеген сзінен, хатшыны сипаттауынан байалып тр. Автор диалогтан блек, зіні сипаттауын да осан. Бл зіндіде баяндау екіжаты жрген. Яни, кейіпкер жне автор арылы.
А.Пекуровскаяны 2004 жылы жарыа шыан монографиясында Ф.Достоевскийді шыармашылыын сз еткен. алымны есептеуі бойынша Ф.Достоевскийді 34 аяталан шыармасыны 24-і бірінші жатан баяндалан екен. Ал алан жеті шыармасын «біз» арылы баяндаан. Осыдан шыатын орытынды баяндауды да бір нрсеге сер ететінін байаймыз.
Баяндауды ш трі де Т.бдіклы шыармаларында кездескен. Бл - авторды шеберлігімен атар ерекшелігі.
Т.бдіклыны шінші бір ерекшелігі – эпиграф. Эпиграф – кзге тсетін элементтерді бірі. Алашыда эпиграф деп грек ескерткіштердегі сздерді айтан. Эпиграф ыса рі нса болады. Шыармада эпиграф басында немесе барлы жерде де кездесе береді. Сонымен бірге, эпиграфты таырыпа, стильге, маынаа атысты айыра білу керек. Авторлар кейде эпиграфты шыармасына арама-арсы маынада алады, ал кейбірі шыармадаы ойды ыса эпиграфа сыйдырады. Бл аламгерді зіндік стиліне байланысты. аза дебиетінде эпиграфты кп олданатын жазушы – О.Бкей. Жазушы шыармаларына эпиграф алу арылы шыармада кездесетін ауыр оиаларды, мтіндерді ашу кілттерін оырмана аырын ана тастап кетеді. Яни, шыарма оылуа жеілдейді.
Тлен бдіклы «Аиат», «Тоза оттары жымыдайды», «Парасат майданы» повестерінде эпиграфты пайдаланан. «ркім жрмекені зіні тапан затына арап баалайды» деген эпиграфты «Аиат» повесінде олданан. Бл повесте Роберт сынды адамды профессорларды бір істі ашуа байланысты инауы баяндалады. ылмысты ашу шін Робертті пайдаланады, иналан Роберт аыры асылып леді. Профессорлар Робертті иналанын сезбей, зіне керек апаратты алуа тырысты. Бл эпиграфты повеске тікелей атысыны барын кресіз.
«Всякая власть – от Бога, это я признаю; но и всякая болезнь от Него же» деген Жан-Жак Руссоны сзін алан «Тоза оттары жымыдайды» повесі мыты дрігерді з тайпасыны соы адамын тара алмауы жайлы рбиді. Шынында да, мірді беретін Аллах болса, оны алатын да Аллах. Бл жерде анша білікті болса да, адамны олынан ештее келмейтінін длелдеді. Эпиграфты оырман шыарманы негізгі блімінде тсінбегенімен, повесть соына арай эпиграф з маынасын ашады.
«айда жатыр мселе - и мір, и лім.
Десе де, лайы па кндігу тлкегіне тадырды
арсы трып немесе шан-теіз нубатты,
Кзін жойан дрыс па?
Жан алысып, жан беріскен рыста?!
Содан кейін баилыа кз жму
Тнек ылып жарыты, бар дниеден безініп,
Жан мен тнді кйзелдірген сан мы ауыртпалыты
Жаластыран, байластыран шынжырларды осылай
згеніді жрегімен сезініп»,- деген У.Шекспир мен Роберт Пенн Уореннні «Сен жасылыты жамандытан жасауы керек, йткені оны жасайтын баса ештее жо»,- деген сздер - «Парасат майданы» повесіні эпиграфтары. «Парасат майданы» повесті кнделік иесі мен бейтаныс рбы арасындаы психология, философия, мір жайлы сра-жауаптардан раландытан, эпиграфтары да шым-шытыры мір жайлы. Бл жерде эпиграф шыарманы ашып тран жо, керісінше жаластырып тр. Шыарма соыны жауабы эпиграфта тран сияты.
Тлен бдіклыны тртінші ерекшелігі - арнау. аламгер шыармасында арнауды болуы - оны кіл-кйін жеткізуді бір тсілі. дебиеттануда И.Чернышевскийді «Не істеу керек?» деген романын зерттей келе оны йеліне арналанын анытаан. Оны анытауа негіз болан себеп - Кольцовты ледері. Чернышевскийді йелі оан Кольцовты ледер жинаын сыйлаан. Ал автор оан деген ыыласы мен сйіспеншілігі ретінде оан «Не істеу керек?» романында Кольцовты ледерін арнау ретінде олданан екен. Арнауды да шыармадаы асиеті осында болса керек.
Тлен бдіклы зіні бір шыармасында ана арнауды олданан екен. Ол шыармасы - «Парасат майданы» повесі. Арнау повесіні соында былай берілген екен:
«Ойым бар мені
Ойым бар мені ерекше
Жасылы жауып,
Дниені мынау сел етсе,
Жауыздытарды, жамандытарды барлыын
Крге алып кетем керексе.
Адамны бкіл айыбын
Аралап алып,
Азабын зім крер ем.
Жаманды басан денемен,
Жандырып жатан.
Тондырып жатан тама
Жамандыыммен тнер ем.
Бкіл дние жамандытарын
Артыдар маан, ктерем!
арызым болсын теген,
Жауызды біткен менімен ана бірге лсе,
Бгін-а ліп кетер ем.
Армансыз барып,
Крімні аузын жапасын,
Дниедегі тірілер
Жаманды іздеп бапасын!
Жауызды жатан,
Арамды жатан крімні
апасын келіп апасын!». Бл ле - аиы аын Маалиды «Ойым бар мені» леі. Авторды бл леді тадауыны зіндік себептері де жо емес. Біріншіден, Маали аын ледері сезімі мен кіл-кйіні жеткізуші, екіншіден, ле мен басты кейіпкер масаты бір ой жетегінде жазылан. Арнауды шыармаа берер сері осындай екен. Арнауды аза жазушыларынан .Мсірепов пен С.Манов олданан. Біра та ол з зерттеуін таппаан.
аламгерді бесінші бір ерекшелігі – прозалы шыармаларынан кркем пейзаж, ткір образ бейнені кптеп кездеспеуі. Автор кркем пейзажды орнына ащы шынды, ткір образды орнына кейіпкерді ішкі жан дниесіне, ішкі лемін суреттеуді масат етсе керек. Мны мнісін Т.бдіклы былайша тсіндіреді: «- Меніше кп жадайда тсілді таырыпты зі анытайды. Мселен, философиялы шыармаларда оиа, рекет кп болмайды, сондытан ішкі ой мен сзімні зінен драма жасауа тура келеді. Ал шынында ойды драмасы деген ажап нрсе» [26].
Келесі алтыншы ерекшелігі ретінде аз сзге кп маына беруін айтса болады. Бл жайлы алым Г.Пірлиеваны мына пікірі длел бола алады: «Таы бір тоталар жай – Т.бдіковті тілі. Оны ай туындысын алмасаыз, арты-ауыз гімеге, жалан сезім, жылтырауы тееуге кездеспейсіз. Немесе, ділмарсыан кейіпкер, не автор жо. Ммкіндігінше аз сзге кп маына сыйдыруа жне р сзіні йтеуір бір роль атаруына аса жауапкершілікпен арайтындыы – аламгерді зіндік олтабасы, зіндік діс-тсілі» [25,78 б.]. Сонымен бірге, шбыртпалы рмалас сйлемдерді орнына ыса жай сйлемдерді кптеп олданан. Тлен бдіклы оиа барысына орай рмалас сйлемдерді де олдана білген. Мселен, «онатар»гімесінде Ерекені мір туралы ойларынан зіндіден авторды сйлемдерді растыру ерекшелігін байаймыз: «Заманымызда біз де шалыды. Сайрандап баты. Біра ештее бітірмеппіз. Е, шіркін, баяыны кісілері-ай! Осы кнгіні адамдары сатап кетті ой. йнекібайлар тізерлеп отыранда трегеп тран адаммен бірдей еді. Пай-пай, жарытытар-ай! Біз кзектеміз сонда... Атты казактар стімізден тіп, адамдарды атып, ауылды тонап, жылы алып кетіп жатты. Сонда йнекібай екеуміз ауыл адамдарын жиып, ол бастап, йытап жатан орыстарды байлап тастап едік» [16, 295 б.].
Жоарыда автора тн 6 ерекшелікті айтып шыты (5-диаграммаа сйкес). Автор шыармашылыына тн стильдік сипаттар деп ішкі психологизм, философиялы ой, мір шындыын суреттеуді айтамыз. Сонымен атар кейіпкерді ішкі лемі мен жан дниесіне кп ілуі арылы млдір сезім, лирикалы тон мен ршіл пафосты аза прозасына жаа леп етіп келді. Тлен бдіклыны шыармаларындаы ерекшелік з кезегіндежаласа бермек. Себебі, адам кн сайын ескі пікірлерді ліп, жаа пікірлерді тууымен та атырады.
5-диаграмма. Т.бдіклына тн ерекшеліктер
