Дебиеттану ылымындаы образ категориясы жне мгілік образдарды жанрлы ерекшелігі

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы.«Алла – кркем, сондытан кркемдікті сйеді» [1, 224]. Адам баласы – саяхатшы болса, ал барша оны оршаан лем – оны зерттеп, тануына сынылан трлі-тсті крмелер, нды да кркем кітаптар іспетті. Сонда кркемдік дегеніміз не нрсе? Адамзат з тіршілігінде осы сауалды тірегінде кп ойланып, оан жауап іздеумен келеді. Біреулер кркемдікті шартты нрсе деп са, енді біреулер кркемдікті жалпыадамзатты рі орта алыптасан аидалары бар деп тсінеді. рине, бл екі пікірді де зіндік негіздері бар. Себебі, кркемдік – дниені танудаы ркімге ртрлі дегейде берілетін рухани абілет екені рас, біра кркемдікті жрек алауымен, кіл кзімен жазылатын бейнелі шынды екендігін де жоа шыаруа болмайды. Демек, кркемдік, асылында шынды пен шарттылыты осылуы мен бірттастылыына негізделеді. йткені аиат дегенімізді зі асар тау, аспан сияты кріп, сезіп, аылмен уа келетін немесе келмейтін, яни адам санасынан тыс мір сретін нрселерді сырты бейнесінен блек, оны тпкі мні мен мазмнын білу. Ол кркемдік иялсыз жзеге аспайды. «Кркемдік иял – кркемдік ойлау ерекшелігі, суреткерді дниеде, мірде болатын, болуы ммкін нрселерді, жай-жадайларды иял, трлі образдар арылы елестету абілеті, бейнелеп крсету тсілі» [2, 5].

Негізінде, барлы ылым атаулыны барлыы да у баста осы кркемдік иялды есебінен дниеге келеді. Біра е бастысы, кркемдік иялды нер туындыларына, соны ішінде сз неріне сері.

Кркемділік – нер туындыларыны айталанбас ерекшелігі, эстетикалы слулыы – жаратылысты, болмысты сипаттап, оан жан бітірудегі бейнелілік, суретшілік, семділік. Кркемдік ттастылы жо жерде нер туындысы да мір срмейді. Бір сзбен айтанда, кркемділік – нерді сапа крсеткіші.

Кркемділікті ерекше крінетін тсы – сз нері екендігін жоарыда айтылды. Соан орай, «кркем дебиет», «кркем сз нері» атауларын да олданамыз. А.Байтрсынлы дебиетті «нрсені трін, жайын, кйін, ісін сзбен келістіре білу нері» деп тсінген. Сол шін: «Сз нері – адам санасыны ш негізіне тіреледі: аыла, ияла, кілге. Аыл ісі – одау, яни, нрселерді жайын у, тану, тсіну, аыла салып ойлау, ал кілді ісі – тю, талау» [2, 7].

Кркем ойлау – нер туындысын дниеге келетін, одан эстетикалы уат алатын аыл-ойды ерекше трі. Эмоциялы белсенділік, эстетикалы кемелділік, рухани сергектік, шабыттану сияты асиеттер кркем ойлауды нтижесінде пайда болады. Дниені тану арылы оны жан-жаты жарыратып крсету, трлі уендер мен аны бояулара толы кескінін амту – кркем ойлауды жасампазды асиетін аартады.

Кез келген нрсе кптеген блшектерден транда ана бір бтінге айналады. Сол сияты аза дебиеті де бкіл лем дебиетіні жанды бір блшегі. Сондытан тл дебиетімізі ерекшеліктерін кркемдік сананы жалпыадамзатты дамуыны негізінде арастыру керек.

«Кркемдік ойлауды осы кезге дейін архаикалы немесе мифтік-поэтикалы, дстршіл немесе нормативті, дара шыармашылды немесе тарихи сана секілді ш сатыдан ткендігі млім» [3, 301].

Бл сатыларды рбірі дебиетте зіне сйкес крінісін табады. Дстршіл кезеде сз нерінде жанр мен стиль категориялары стемдік етсе,дара шыармашылдыты кезінде автор категориясы шешуші рл атаран.

Талас жо, «Замандар аысы дебиетте з бедерін салмай трмайды. Халы тарихыны тадыры дебиетті формасы мен мазмнына да із тсіретінін білеміз» [3, 284], – деп белгілі дебиетші А.ыраубаева айтып кеткендей, кркемдік ойлауды ай сатысы да белгілі бір тарихи дуірді мазмнын айатайды жне соан орай крініс табады. Сонымен атар кркемдік сананы трлері ауысан сайын деби кркемдік пішіндер мен категорияларды тарихи дамуыны басты желілері мен баыттары да згеріп отыран. Мысалы, дстршіл дебиетте автор емес, жанр мен стиль категорияларыны бірінші кезекте трандыын атап ттік. «Кркемдік бейнелеуді дстрлілігі оырманды не тыдаушыны керекті арнаа тсіріп отырды. андай да болсын дстрлі формулалар, жанрлар, таырыптар, мотивтер, сюжеттер оырманны белгілі бір кіл-кйін оятуа арналан сигнал ызметін атарды. Стереотип авторды дарынсыздыыны, оны шыармасыны кркемдік жаынан дрменсіздігіні белгісі емес болатын. Ол ортаасырлы дебиетті кркемдік жйесіні табиатына тн нрсе еді» [3, 254-255], – дейді орыс алымы Д.Михачев. Яни, бдан кркемдік ойлау стереотипке емес, алыптасан аидалар кркем ойлауа сер етеді ме деген сра туындайды. Дегенмен, дстршіл дебиетте де, тіпті автор стемдік ететін тарихи сана секілді сатылара баынбайтын, стереотиптен тыс, кейде бкіл лемге орта, кейде орта, біра р елде ртрлі крініс табатын немесе жеке дара шыармашылы олданыса байланысты кркемдік категория бар. Ол – образдылы категориясы.

Образ – рашан негізгі идеядан ке рі жан-жаты болады. Сол шін де мгілік ымымен біте айнасуа жанр, стиль немесе автор категориялары емес, дл осы «образдылы» мтылады. Осыдан келіп, халыты трмыс-тіршілігімен, салт-дсрімен, ырым-нанымымен, дниетанымымен зектес мгілік образдар, мгілік сз-образдар (символдар)дниеге келеді. «Халыты лы, мінезі, ойы заманындаы дебиетінен білінеді» [3, 8], – деген екен Х.Досмхамедлы. Ал француз дебиетшісі Г.Лансон болса осы туралы з ойын былайша жеткізеді: «...Мы изучаем историю человеческого духа и национальной цивилизации в их литературных проявлениях».

сіресе, образдылыты кркемдік санадаы орны аза дебиетінде айын крінеді. Себебі, «аза дебиетіндегі кркемдік сананы даму сипатын даралаан оан тн згеше, зіндік феномен – фольклор мен жаа жазба дебиетті арасында ауызша авторлы дебиетті «делдалды» жоралы жасаандыы» [3, 301-302]. Бл, лбетте, дебиетімізде кркем образдарды крінуіні алуан арналы, сан сипатты болуына септігін тигізді.

«рбір халыты зіне тиесілі еншісі бар» [3, 9], – дейді Гегель. Этностарды осындай даралытары, яни тарихи санасы тлалана тскен сайын «лтты рухты» халыты сын-сипаттары мен идеясын бедерлейтін «образ» арылы айатап, «лтты мінез» ымымен зара (зге де халытар дебиетімен байланысу) натыланады немесе бір сзбен айтанда, мгілік образдара ласады.

Бл жмыста образ категориясыны теориялы тстары мен аза дебиетіндегі мгілік образдар жанрыны ерекшеліктері туралы сз болады. Осы мселелер лем дебиетімен тыыз байланыста аралады. Жмыс барысында тл дебиетімізде алыптасан мгілік образдарды ерекшеліктері топтастырыла отырып, зіндік трлері айындалды. Сондай-а, мгілік образдарды генезисі трысынан кптеген ішкі жне сырты факторларды сері туралы баяндалады. Соны ішінде халы дниетанымы мен лтты идеяа баса назар аударылады. рбір аза мгілік образдарыны жекелеген тобына келтірілген мысалдар тек бір ана дуір дебиетінен емес, сан асырлар бойы алыптасан ртрлі кезедерінен алынды. Ол мысалдар лем дебиетінде танымал лгілермен салыстырылады.

Зерттеу жмысыны зектілігі.Осы уаыта дейін мгілік образдар дегенде Прометей, Гамлет, Дон Кихот сияты лем дебиетіні кейіпкерлерін атап келдік. рине, йткені олар бір ана кейіпкерді емес, жалпыадамзата орта асиеттерді амтиды. Біра мнда лтты идея, лтты сана жне лтты мінез деген ымдар млдем ескерілмейді. Олай дейтініміз, аталмыш мгілік образдарды берілу жолдары мен тсілдері кейбір халыты санасына жат болып шыуы ммкін. Сол себепті мгілік образа негіз болатын мгілік таырыпты, идеяны зек ете отырып, р халы з лтты идеясы мен мінезіне сйкестендіре отырып мгілік образдарды тудыраны дрыс. йткені, «лтты идея дегеніміз – этносты мезгілдік м мекендік факторлар арылы айындалатын тжірибесі, танымы жне таламмен байланысты, бірте-бірте жаырып-жааланып отыратын, біра зіндік ішкі белгілерін жуы арада жоалта оймайтын табии-тарихи рі тылсымды бітім-болмысыны сана-сезіміні, мінезі мен мдениетіні, соан сйкес туындайтын леуметтік мрат-мдделері мен мдениетіні, имыл-озалыыстарыны жалылы та, жалпылы та мнін жинатайтын йытысы» [3, 10-11].

Басаша айтанда, образдар дегенде тек лем дебиетінде з орнын иеленіп ойан Шекспирді, Сервантес пен Толстойды Гамлет, Дон Кихот, Анна Каренина сияты кейіпкерлеріні бейнелері кз алдымыза келетіні рас. Алайда осы уаыта дейін мгілік образдар жекелеген халы дниетанымы трысынан аралмай келеді. Жмыс мгілік образдарды дл осы ырына байланысты жргізілді. Сонымен атар образ категориясы мен мгілік образдарды жанрлы ерекшеліктері, шыу тарихы, яни генезисі жне лем дебиетінде танымал мгілік образдар да назардан тыс алмады. Аталмыш мселелер тек ана теориялы трыдан баяндалмай, мысалдар негізінде жасы талданан. Ал екінші тарауда аза дебиетінде де мгілік образдарды бар екендігі длелденіп, олар «жекелеген», «жиынты», «мгілік сз-символдар» сияты трлерге топтастырылан. рбір тріне наты мысалдар келтіріліп, оларды дебиеттегі р кезеіндегі крінісі баяндалады.

Кркемдік ойлауды ай сатысын алып араса та бізді тл дебиетіміздегі образдар жйесі немі лтты рухпен зектес болып отыран. Сондытан да аза дебиетіні мгілік образдарды трлері мен жйесімен баса лем дебиетімен сылыстыранда анарлым бай. «Б.Л.Пастернакты: «Образ – объективное свойство человеческой культуры. Искусство реалистично тем, что не само выдумало метафору, а нашло ее в природе «свято произвело», – деп атап крсетуінде лкен мн бары аны» [3, 136].

Жмысты зерттелу дегейі.дебиет теориясында «образ» жне «образдылы» ымдарына М.Хасенов, Т.Есембеков, А.Шріп, Т.Ккішев, А.Абуталиева, З.Ахметов, С.асабасов, З.абдолов, Р.лмханова, ж.Ддебаев, М.М.Бахтин, Г.Уэллс, Л.Тимофеев, т.б. зерттеуші-алымдарды ебегінде р ырынан арастырылады.

Зерттеу нысаны.Жмыста оиа желісінде мгілік образдар айын суреттелетін кркем туындылар арастырылды. Бл орайда, халыты жырлардан «озы Крпеш – Баян слу», «ыз Жібек», «обыланды батыр», «Алпамыс батыр», мифтік сюжетке рылан «Крлы» дастандары, халыты псаналар, сюжеті шаын сатиралы гімелер мен аыздар, Жиембет, Доспамбет, Атамберді, Шалкиіз, Мрат, Бар секілді жыраулар мен зар заман аындарыны дидактикалы толаулары, Мажан мен Маали секілді біртуар аындарды ле шуматары, М.уезовті «Абай жолы», .Мсіреповті «лпан», С.Жнісовті «Аан сері», .Жмаділовті «Тадыр» сияты кркем шыармалары арау болды. Сондай-а, азіргі заман дебиетінен Т.Тшенов, Н.Ораз, .Тменбай, Н.Оразалинні ледері мен проза жанрындаы туындылары да назардан тыс алмады.

Зерттеуді теориялы-діснамалы негіздері.Дипломды жмыса нысан болан мселені шешімін іздеуде аза жне шетел дебиеттануыны жетекші кілдеріні, зерттеуші алымдарыны ебектері негізге алынды. Атап айтанда, А.Байтрсынлы, М.уезов, З.Ахметов, Т.Ккішев, Ж.Ддебаев, З.абдолов, С.асабасов, Р.Сызды, М.Хасенов, Т.Есембеков, А.Абуталиева, С.Негимов, А.Ісімаованы ебектеріне сйенсек, лем дебиеттанушыларынан Л.Тимофеев, Г.Лебон, М.М.Бахтин, А.Абдрахманов ебектеріндегі теориялы-діснамалы тжырымдар назара алынды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы.Антропозектік ы. рбір теориялы тжырымдар наты мысалдармен длелденіп отырды. зерттеулер жргізуде, халыты дниетанымы мен болмысын тануда жаа дереккзіні табылуы. лтты дебиетіндегі мгілік образдар жйесі арылы сол халыты зін тануа жаа ммкіндікті тууы. Мгілік образдарды кптеген, бірімен-бірі ріліп жатан образдар жйесінен айнытпай тану да оай іс емес. Сол шін оларды зіндік белгілерін білуді маызы зор. Сонымен, мгілік образдарды шартты трде мынадай белгілерін ажыратып алуа болады:

* мгілік образдар бейнеленген шыарманы міршедігі. міршедікті зі шыарманы мгілік таырыптарды озауымен, халыты рухани-мдени дстріне ара сйеуімен, тіл тазалыымен, слулыымен, кркемдігімен тркіндес;

* образды міршедігі, яни оны тек шыарма клемінде алып оймай, халыты санасына, трмысына, тіпті сздік олданысына да еніп кетуі. Мселен, адам ол туралы шыарманы, аыз-гімелерді оымауы да ммкін, біра Дон-Жуан, ожанасыр, Судырахмет десе,олар туралы санасында тсінік болады: Дон-Жуанны ызмар, сезіміне трасыз екендігі, ожанасыр дегенде аал, аау адамны, ал Судырахмет десе, бірден тірікті судай сапыратын адамны образдары елестейді. Бл – образды оама, адамдарды кнделікті трмысына енуінен болатын былыс;

* образды міндетті трде жалпыадамзатты немесе жалпыхалыты маыза ие бір таырыпты аралауы;

* образды зі немесе оны прототиптік бейнесіні баса да шыармаларда крініс табуы;

* образды баса да елдерді дебиетіндегі мгілік образдарымен сарындас, ндес болып келуі (оларды бір дуірді шыармалары болуы шарт емес);

* образды барынша халыа жаын болуы.

Сонымен атар аза дебиетінде де мгілік образдарды бар екендігі длелденіп, олар «жекелеген», «жиынты», «мгілік сз-символдар» сияты трлерге топтастырылды.

1 ТАРАУ. КРКЕМДІК ККЖИЕГІНДЕГІ ОБРАЗДЫЛЫ

Кркем шыарманы оып, талдау барысында кейіпкер бейнесін танытуды кейбір белгілері – оны сырты келбеті, іс-рекеті, сз сйлеу, ойлау ерекшеліктері, авторды кейіпкерге, оршаан ортаа атысы ашылады.

Кейіпкер, оны характеріні дамуы, сюжеттік желі болмаса, ттас рылым – композиция болмаан болар еді, кркем туынды шыпас еді. Кркем шыарманы образдар жйесін, кейіпкерлер характерін талдау туындыны идеялы-таырыпты мазмнына, композициялы рылымы мен сюжеттік желілеріне мият зер салуды ажет етеді.

рбір деби шыарманы бойындаы кркемдік элементтерді кез келгені зіне тиісті эстетикалы жк ктеріп трады. Оларды ай-айсысы болмасын туындыны идеялы -саяси мніні ашылуына септігін тигізері сзсіз.

Дегенмен, ай кездегі, андай жадайда жазылан, нендей мселе ктерген шыарма болмасын, ондаы тлім-трбиелік ойды жзеге асуында кркем кейіпкерлер атынасыны орны блек екендігі дау туызбаса керек. йткені, адамдар, оларды зара атынасы арылы ана биік адамгершілік идеяларды абылдаймыз, баса ешандай заттар, табиат былыстары мны жеткізе алмаан болар еді.

Бл ежелден келе жатан айын тжырым. В.Г.Белинский Салтыков-Щедрин Кольцов туралы мааласында: «Табиат аншалыты сем боланымен кркем нерде екінші кезектегі мселе, ал ондаы негізгі нрсе – адам болуа тиіс. Адам – дебиет пен нерді кейіпкері» [3, 58], – деп жазады.

Байап отырса, біз кркем шыармалардаы болмысты, мірді кейіпкерлер арылы, оларды бір-бірімен атынасы арылы ана кз алдымыза елестетіп, ондаы кіл ккжиегінен крінер суреттерді кзімізбен кріп, жрегімізбен сезінеміз. Кейіпкерді имыл-рекетіні, ой-сезіміні жасысына сйініп, жаманына кцініп, автормен бірге толанып, толимыз. Соны нтижесінде ішкі жан дниеміз кеейіп, оыан туындымыздан рухани азы, эстетикалы лззат аламыз.

Кркем шыарманы талдау барысында бір ана кейіпкерге рі драмалы, рі комедиялы, рі сатиралы бейне ретінде арауа болады.

Шыармадаы кейіпкерлерді іс-рекеттеріне, мінез-лытарын талдау негізінде оырманны рухани лемін, дниетанымын байытуа, оларды биік адамгершілік асиеттерге трбиелеуге кмек етеді. Оны таырыпты мазмнын, кейіпкерлер жйесін, ой толаныстарын, ішкі рухани дниесін, имыл-озалысын бір-бірімен тыыз бірлікте саралау стінде шыармадаы идеялы-трбиелік масаттар кдеге жарама.

Кркемдік шарттарыны е арапайым, рі е негізгісі – кркемдік шынды. Кркемдік шынды – аламгер санасында екшеліп, деби туындыда кркем суретке айналан мір шындыыны бейнелі крінісі. Кркемдік шынды кркем образ арылы жасалады. Шынайы мірде рбір адам андай маыза ие болса, кркемдік лемінде кркем бейне де, натылай айтканда, деби аарман да сондай рл атарады.

дебиеттану ылымындаы образ категориясы жне мгілік образдарды жанрлы ерекшелігі

дебиетті баса нер трлерінен ерекшелендіріп тратын нрсе – оны мір шындыын кркем жеткізуінде екенін атап ттік. Алайда, бл – кркемдікті сырты формасы ана. Ал оны ішкі жаын тсіну шін кез келген екі шыарманы алайы. Екеуін де кркем дебиет талаптарына сай дегенімізбен, ішкі сапалы жаынан біреуі те жоары, серлі, енді біреуіні ішкі сапалы крсеткіші жаынан млдем тмен болуы ммкін. Оырмандарды жиі «мына шыарманы кркемдігі аса жоары екен» деп баалап жатады. Сонда «туындыны ерекше кркем, тартымды етіп крсетіп тран не нрсе?» деген сра туындайды. Аталмыш ерекшеліктер шыарманы образдылыа аны болуында. Шыармасын образдылыа бай ету – кейбір аын-жазушыларда жасы дамыан, кейбірінде аса дамымаан болуы ммкін. Демек, образдылы дегеніміз – авторды мір шындыын, аиатты барынша шынайы, рі кркемдік бояуын аны, йлесімді етіп жеткізуі.Мысалы, алдымыза ойылан суреттен адам, жабыр, олшатыр сияты ш трлі нрсе кретін болса, онда суретте ш трлі образ бар дей алмаймыз. йткені, шеуі бірігіп, бірттастылыта ана бізге ажетті образды бере алады. Яни, образдылы дегеніміз – жекелеген кішігірім образдарды осылып, жйе тзуі.

В.Г.Белинский: «Аын образбен ойлайды, ол шындыты длелемейді, кзге елестетеді», – дейді. Ал адамзатты дарынды тлаларыны бірі – Антуан де Сент Экзюпери былай деген екен: «Кркемдік дірет шыармаа ештее осуа болмайтын жерде емес, керісінше, одан ештее алып тастауа болмайтын жерден басталады» [4, 36].

Сз нері жайлы барлы пайымдауларды келіп тірелетіні, дебиеттану ылымыны басты рі е зекті мселелеріні бірі – образдылы жне оны нтижесі – образ.

Адам мселесі сонау ерте замандардан бері баршаны ызыушылыы мен назарын зіне аударып, трлі ылым салаларыны зерттеу нысанына айналды. Зерттеулерді кейбірі адам кілін толтыратындай дегейде емес болса, енді бірі – зерттеу нысанын толы рі жан-жаты зерттеген, мазмны тере ебектер. Адам – сезімі мен аылы, тндік жне рухани лемі р ырынан зерттеліп келе жатан аса маызды жаратылыс. Адамны болмысына, абілет-асиеттеріне кіл аударса, бойынан млдем бір-біріне арама-арсы тстары кездесетінін креміз. Мысалы, кей кездері балдай ттті асиеттері айын крініптрса, енді бірде адам жеритіндей кездері болады. Кейде кішіпейілділігімен баршамен оай тіл табысып кетсе, енді бірде бойын рккіректік кернеп, жалыз алады. Кейде обайтын опасыз болса, енді бір кезде бкіл ішкі лемі жарырап, сулесін тгеді. Кейде пайдаор, зімшіл болса, енді бірде асан жомарт болады. Кейде одан ткен жауыз болмаса, енді бірде одан асан мейірімді болмайды. Кейде саналы, парасатты болса, ендібірде аылсыз бір жаратылыса айналады. сіресе осы сратара жауап табу шін аншама алымдар том-том кітаптар жргізді, трлі тжырымдар айтты.

Кез келген шынды алдымен адамны рухында бір негіз ретінде пайда болады. Сосын ол жрек арылы сезіледі. Кейін сзбен немесе аламмен жан бітіп, асылдана тседі. Яни, дебиет баса ылым салаларына араанда адамды жырлауда, оны жасы-жаман асиеттерін крсетуде, лемді тануда, уаыта туелсіздігінде адам болмысына лдеайда жаын трады. Сондытан болар адамны Жаратушысынан кейін рухани кш-уатты сз нерінен алатыны. Ал сз нерін тудырушы аын-жазушылар аиат лемін адама кркем формада жеткізу шін рухани леміне бойлайды. Аын немесе жазушыны рухани лемі дегеніміз – кркем образдар дниесі. «Художественный образ – это истинная связующая нить между жизнью и искусством, бытием и сознанием, одновременно социальное, художественное бытие» [2, 58]. Басаша айтанда, бкіл кркемдік атаулы образдар негізінде дниеге келеді. Образдар жйесіні тереіне бойламас брын «образ» деген ымны теориялы байламдарын тсініп алу керек.

Негізі, образ ымы ке жне тар маынада олданылады. Оны зіндік себептері де жо емес. Мысалы: «атаан а кмістей ке мадайлы» деген жолдаы образдылыты поэтикалы, стильдік трыда арастыруа болады, біра онда бл образды баса мндері назардан тыс алып оюы бек ммкін» [5, 64].

Образ тсінігін ке ауымда арастыранда, оны авторды дниені тану, баалау жне бейнелеуінен туындаан нтиже деп арау керек.

Сонда «образ жасау дегеніміз – шынайы немесе ойдан шыарылан жеке былыстарды жалпы жне жалы асиеттерін таным мен сезім арылы ерекшелендіре кркем белгілеу. Сонымен атар, кркем образ – жазушыны болмыса деген идеялы-эмоциялы кзарасы, дниетанымы мен ой рісі, берер баасы деушілер кп, яни, жалпы айтанда, оны кркем мазмн деп абылдау жиі кездеседі. Образ – мірді шыармашылы трде жинатап орыта крсету ралы деген пікірді де мытпаан жн» [5, 64].

Даралау жне жинатау – авторды кркем образ кмегімен шынайылыты бейнелеудегі тсілі. Біра кркем образ кейде мірлік жадаяттара сйкес бола бермейді, себебі олай етпегенде, абстрактілі ауымдаы образдарды табиатын у иына соатын еді.

Кркем шыарманы идеялы, сюжеттік мазмны образды жйеге байланысты, сол шін кркем мтінні мазмны мен кркем бейнелеуді нысанын шатастыруа болмайды, себебі оларды зерттеу объектілері мен рылысы бір-бірінен ерекшеленеді.

Образ – аиатты тануды тсілі мен формасы, ол сезімдерді біркелкілігімен жне маыналы блшектерді жалпылыымен сипатталады жне з кркемдігін дебиетті ртрлі жанрларында крсететін тарихи трасыз категориялара жатады.

«Кркем образдарды бейнелеуде аналитикалы жне синтетикалы тсілдер жиі олданылады, яни автор талдау, тадау, сараптауды образды жан-жаты ашу олданады. Кне гректерде нерді дайы мы кзді Нерон болан екен, яни автор кркем шындыты таныту шін таным, сана, білім, білік, сезім, кз, ккейкз, иял сияты негіздерді пайдалануы керек деген сз» [2, 65].

Образдарды тадауда, оларды кркем мтінде жан бітіру, дамыту жолында р алам иесіні з діс-тсілдері, станымдары болады. деби шыарманы оу барысында образдар арасындаы ішкі жне сырты зара байланыстар байалады, сйтіп образды рылымны жаа ырлары да айындала бастайды. Образды ерекшеліктеріне арай жіктеуді бірнеше жолдары бар. Олар з кезегінде образ трлерін белгілеуді бірнеше факторларына (дістік, тектік, тсілдік) байланысты блінеді. Мысалы, осы уаыта дейін кркемдік діс трысынан келгенде, образ романтикалы жне реалистік образ; деби тек тарапынан келгенде, образдар эпикалы, лирикалы жне драмалы образдар; ал жалпы жасалу тсілдеріне арай, юморлы, сатиралы, фантастикалы, трагедиялы жне геройлы образдар болып блінеді деп келдік. азіргі тада деби туындыны образдар жйесін жасауды жаа зерттеу жолдары пайда болды. Сол баыттарды бірі кркем шыарма ртрлі образдардан (образ-персонаж, образ-нрсе, пейзажды образ, образ-деталь) трып,олар зара баыныы жне басыы атынаста болатындыын, бірігіп макро мен микрообраздар тзетінін ала тартады. Сондай-а образдарды наты болмыса атыстылыына арай шартты, наты, романтикалы, абстрактілік жне модернистік, ал таырыбы бойынша образ-адам, образ-зат, идея, сезім, бояу, дыбыс деп те бліп жргендер бар.

Образдарды айырмашылытыры мен зара састытарына, жалпы типологиялы белгілеріне арап та жіктеуге болады: «лілер мен тірілер» (Н.Гоголь), «ызыл мен ара» (Флобер), Еламан – Тірберген (.Нрпейісов); кейіпкерлер жасына, жынысына, леуметтік жадайына, оамдаы иеленетін лауазымына арай авторлы позицияа сай жйемен, ретпен, тртіппен орналасуына лкен мн беріп отыру керек. Кркем дебиетте мгілік образдар мен бейнелер де р кезеде зінше баяндалып жне бейнеленіп отырады. Кейбір кездері мифологиялы пен фантастикалы образдарды здіксіз дамуы нтижесінде архетип дегейіне дейін ктерілуі ммкін. Себебі, образ бен символды бейне арасындаы атынас тым крделі. Осы тста С.Аверинцевті: «Кез келген образ белгілі бір дегейдегі символ» [5, 64], – деген пікірге ойлана араан дрыс.

Енді аталмыш образдарды арасында азіргі тада дебиетте жиі кездесетін трлеріне тоталып тейік.

· Образ-эмблема. Г.Н.Поспелов образ-эмблеманы мазмнында баалауышты асиетті басым, сондытан оны кбінесе бейнелеу, мсін нерлеріне тн екендігін айтады. Эмблемалы (гр. «снді шекей») образ траты, біралыпты. Ол кркем шыарма идеясыны пиялылыын арттырады.

· Образ-символ. Образды бл трі тіліні аса кркемділігімен ерекшеленеді. Кез келген образ символа айналанда ол тередей тседі, тіпті кейде образ-символды ашу, оны тсіну иына соады. Образ-символды бастапы негізі трлі зат атаулары, жан-жануарлар, аспан денелері болуы ммкін. Кейде би трлері, ебек ралдары да символ бола алады. Образ-символ, керісінше, немі динамикалы алыпта болады. Символды арапайым заттардан айырмашылыы: заттара адам детте зі арайды, зерттейді, ал символ «зі жмыс істейді», яни ол зі адамдара арап трандай болады. Ницше айтпашы: «Тиыа за уаыт кз тігіп трса, кндерді бір кнінде тиыты зі саан арайтын болады». Шебер жасалан образ-символ рашан ауыспалы маынада,жасырын тееулер трінде кездеседі.

· Образ-миф. Образдарды бл категориясында, аты айтып трандай, ешандай натылы, жанасымдылы болмайды. Ол кбінесе адамзатты «лемді тану» алауынан туындайды.

· Мгілікобраздар. Олара лем дебиетіні кейіпкерлері жатады: Прометей, Эдип, Кассандра, Гамлет, Дон-Жуан, Фауст, Дон Кихот, Лйлі мен Мжнн, Ескендір, т.б. Мгілік образдар з маыздылыын ешашан жоймайды. Олар бойына бір ана аарманны сипаттарын жинамайды, тарихи жне жалпыадамзатты бастаулара негіз болан асиеттерді амтиды.

Кркем образдарды типологиялы жіктелімінде И.Ковалин мен М.Коцюбинскийді мегаобраз, макрообраз жне микрообраздар туралы теориясын да арастыруа болады.

· Мегаобраз (гр. «орасан, зор») шыармаа тікелей атысты болады, детте шыарма мтінні зі ттастай мегаобраз ретінде абылданады. Ол зіндік эстетикалы ндылыымен ерекшеленеді жне дебиеттанушылар оларды блінбейтін бірттастылы деп арастырады.

· Макрообраз (гр. «кішкентай») кркем ойлауды рі арай блшектеуге келмейтін бірлігі. Ол бір ана сзбен (Та. Тн. Жабыр.), сйлеммен немесе абзац арылы берілуі ммкін.

Эпикалы туындылар (мегаобраз) бірнеше макрообраздардан трады. Ал проза жанрында, И.Ковалин мен М.Коцюбинскийді концепциясына сйкес, арапайым жне крделі микрообраздар да кездесе береді.

дебиеттану ылымыны тарихында образды прагматикалы трыдан арастыру да кездеседі. Бл пікірді жатаушылар образды соына дейін тануа жне тсінуге болады деп есептейді. Егер ол ммкін болса, онда Гамлет, Дон Кихот, Эдиптерді ешандай пиялы ырлары алмайтын еді. Прагматиктер «образдар оама, тіпті жеке адамдара да ешандай пайда келтірмейді» дегенді ала тартады. Біра олар образдарды эстетикалы, кркемдік ырларын млдем ескермейді. Сол шін бл пікір кпшілікте аса олдау таба ойан жо.

Кркемдік шарттарыны е арапайым, рі е негізгісі – кркемдік шынды. Кркемдік шынды – аламгер санасында екшеліп, деби туындыда кркем суретке айналан мір шындыыны бейнелі крінісі. Кркемдік шынды кркем образ арылы жасалады. Шынайы мірде рбір адам андай маыза ие болса, кркемдік лемінде кркем бейне де, натылай айтканда, деби аарман да сондай рл атарады.

деби аарман – сз неріндегі адамны жан-жаты кейіпте кріну шарттарыны бірі болып табылатын кркем бейне. «деби аарман» термині екі мнде олданылады:

1) Шыарма кейіпкеріні айрыша жадайын баса крсетеді, яни зге де кейіпкерлермен салыстыранда, ол бас кейіпкер болып есептеледі де, сол себепті ол туындыдаы проблемалы-тематикалы салматы ктереді. осалы кейіпкерлерді бейнелеу барысында кбінесе дстрлі арнада алатын аламгер бас кейіпкер бойына зіні кркемдік-жаашылды ізденіс-талаптарын да жинатап крсетуге мтылады. Сондай-а, кей жадайларда «деби аарман» ымы шыарманы барлы кейіпкерлеріне атысты олданылады.

2) «деби аарман ымы дегенде, адамны бірттас бейнесі, яни, кескін-кейпі, ой-сезімі, рекеті мен рухани лемі жинатала тсіндіріледі. Бл орайда «деби аарман» ымы «характер» терминіне жаын келеді. Егер «деби аарман» ымын тарлау маынада арастырар болса, ол жеке адамны табии болмыс-бітімін, оны ішкі психологиялы кйіні бір блшегін білдіреді.

Кейде оырман кнделікті мірдегі адам мен деби аарманды бірдей ым ретінде абылдайтыны бар. Бл жадай, сіресе, деби аарманны мірдегі прототипі боланда ерекше байалады. Алайда, прототип пен деби аарман бір ым емес. Мселен, М.уезовті «Абай жолы» романындаы нанбайды таза кшірмесі деп тсінуге болмайды. йткені, деби аарманда аламгер концепциясы жинаталады да, соан орай кейіпкер жасалады. деби аарманны бірегей бітімі мен мн-маызы тек ана аталмыш туындыны жалпы жйесінде айындалады. деби аарманны мн-маызы мен ерекшелігі «аарман – аламгер» мсселесі аясында мейлінше толы танылады. дебиет теоретигі М.М.Бахтин пікірі бойынша, кейіпкер мен аламгер ара атынасын екі жадай белгілейді:

1. Авторды з кейіпкеріне атысты станан позициясы. Бл тста авторлы позицияны аны крінуі де, жасырын труы да ммкін болатынын мытпау ажет. Авторлы позицияа байланысты кейіпкер халыты аармана айналуы да, керісінше, келемеж-кекесін нысанасына айналуы да ммкін.

2. Шыарманы жанрлы табиаты кейіпкер сипатына ыпал етеді. Мселен, сатирада авторды з кейіпкеріне кзарасы психологиялы прозадаыдан басаша болары аны.

Сонда деби кейіпкер дегеніміз – мірлік фактілерді негізінде кркемдік бояуымен белгілі бір идеяны мегзейтін адам міріні натылы, жинаталан бейнесі. Кейіпкер дебиеттану ылымында зіні шыармадаы орны мен ызметіне арай кейіпкер (образ, персонаж), бас кейіпкер, осалы кейіпкер сияты терминдермен аталады. Кркем шыармадаы бейнелі суретке атысатын адамдарды брі де кейіпкер болады. Егер кейіпкер шыарма оиаларыны на ортасында жріп, сюжеттік оиалар жйесін дамытатын болса, ондаы шиеленіскен тйінні шешілуінде жетекші ызмет атарып, авторды айтар идеясын аартса, онда ол бас кейіпкер болып саналады. Ал авторды айтар ойыны ашыла тсуіне, оны толытыруа кмек ететін кейіпкерлер осалы кейіпкерлер деп аталады.

Образды ай маынасында алса та, мір шындыын кзге елестету, жайнаы, жанды, тжырымды трде суреттеу арылы жазушылар з пікірін оырмандарына сынады. Адам образын жасау шін жазушы не ткен мірді, не з кезіндегі бір адамды негізге алады да, соны басалардан жекелеп, кзге тсерлік етіп крсетуге тырысады. Ол шін е алдымен керекті жайт – жеке адама тн мінез. деби мінез (литературный характер) – жайшылытаы мінезден анарлым тере, анарлым ке. Кнделікті мірде біз біреуді жеіл мінезді не салматы, ауыр мінезді кісі екен деп жатамыз. Мны негізінде де бір адамды екінші адамнан айыру, жекелеу бары сзсіз. Біра ол толы емес, адам мінезіні тек бір-а жаын крсетеді. Кркем дебиеттегі жеке адама тн мінез: адамны мінез-лын, нанымын, сенімін, ой-пікірін, мірге кзарасын, психологиясын, кйініш-сйінішін, басалара арым-атынасын, сздік орын, тіпті оны олданудаы ерекшеліктеріне шейін амтиды. Осыларды брін бір адамны бойына жинайтын сипат етіп шебер суреттеуді негізінде сол адамны бейнесі, образы, айнаа тскен суледей бізді кз алдымызда трады. Осыны образ не адам образы деп атаймыз. Жазушылар жеке адама тн мінездерді жасаанда, адамны мір жолдарын, іс-рекеттерін баяндайды, сол арылы оны мінезіні алай алыптасандыын елестетеді. Жасы не жаман мінез бір кнні не бір жылды ісі емес, талай жыл, талайы мір сопатарыны нтижесі екендігін аартады. Кркем шыармадаы кейбір деби мінезді алыптасуы мірді, з ортасыны серімен біртіндеп се келе мсінделуі де, кейбірі белгілі айшылытардан кейін ана алыптасуы да ммкін. Шыарманы ой кзімен оыан кісіге мны аару иын емес. Кркем шыармадаы деби мінезді сз еткенде, айрыша кіл аударуды ажет ететін негізгі бір мселе – кейіпкерді толып жатан мінездеріні ішінен ай мінезін жазушы бірінші орына ояды, айсысын жекелеп, ерекше кзге тсерліктей етіп крсетуге кш салады, міне, шыарманы идеясын айындауда болсын, образдарды талдауда болсын, образды бл ерекшелігіні мні зор.

М.уезовті «Абай жолы» романындаы нанбайды алатын болса, жазушы оны мінезіні сан алуан жатарын суреттейді. нанбай – атыгез, бекінгенге берік, ойлаан масатына жетпей оймайтын, бірбеткей; сонымен атар ол – аылды, имылды, істі адамы, сзге шешен, тілге жйрік, олы ашы мырза. ысасы, оны мінезіні сан алуан жатары бар. йтсе де соларды ішінен, е бірінші орындаы, ерекше кзге тсіп, мгілік есте алатын мінездері – аттылы, ел тізгінін з олында стаудаы шеберлік, ккілік, беріктік. Оны мінездеріні баса жатары сол негізгі мінезін толытыра тсетін кмекшілік ана жмыстар атарады. Жазушы Абайды ртрлі мінез-лытарын сипаттай отырып, оны мінездеріні ішінен адамгершілік, жаашылды, отансйгіштік, мейірбанды, ойшылдыты оан тн негізгі мінез, сипаттар деп бірінші орына ояды. Оырмандарды есінде берік саталатын да Абай мінездеріні осы жатары. рине, образдардаы р алуан мінездерді, сіресе жазушыны негізгі деп бірінші орына оятын мінездерді тапжылдырмай тану, білу андай керек десек, сол мінездерді туу себептерін білу де сондай керек. Кркем шыармадаы деби мінездерді басаша емес, дл солай боуыны зінде белгілі бір задылы болатындыын ып, оны сырын аша білсек ана шыарманы идеялы мазмнын аша алуа болады. М.уезовты деби мінезді мгілік образдарды тудыруда тиімді пайдаланан шебер жазушы деп айта аламыз. Себебі, ол трмысы, моральды аидалар негізінде слулы, семдік талаптарына сай келетін тарихи роман тудыру арылы аза дебиетіні дегейін биік лемдік дрежеге ктеріп, жаа эстетикалы игіліктер дарытып, аламгерлік ерлік жасады.

Трт томды эпопеялы клемді роман аза оамыны жарты асырлы леуметтік, трмысты, отбасылы мырын мейлінше дл, айын, адал бейнелейді. Аталар буыны нанбайлар міріні соы кезеі, орта буын Абайлар мірі тгелдей дерлік, жаа буын зімбайлар міріні тал тсі, жас Рахымдар міріні бас – бірімен-бірі жалас, зілмейтін тіршілік кшіні керуені іспеттес, бірін-бірі уалай жосыан дария толындары секілді сабатас, жалас алпында крініс табады. Осы туралы Жана аын да:

Шынар лап, тбінде алды шірік,

Ел йтысы бзылды, мйегі іріп.

Ел тентегін тиятын треміз – сен

з олынан рыа берді ры, –

деп ауымы мен астарында аза оамыны заманалы алыбы тгел амтылан леінде жырлап кетеді.

«Р.Сыздыты жазуынша, мндаы шынар – бірттас аза оамыны образы, шірік – сол еркін елді туелді, отаршылы кйге тскеніні образы, ры – отарлаушы немесе езуші топ кіліні образы, ры – кімшілік, билік тртіптеріні бейнесі» [3, 164]. М.уезов те бл бір мгілік толас таппас жасылы пен жаманды, махаббат пен адауат, ділет пен злымды шайасы ретінде бейнелейді. Образ жасау шеберлігіні айын лгісін крсетті.

Романдаы негізгі соталы оиа, бас майдан тетін орта – тобыты рулары мекендеген Шыыстау аймаы. Кршілес елдер аракесек, уа, керей, матай авторлы баяндау барысында, кейбір тартыс, дау-дамай кезінде ана айтылып отырады. Шыыстауды айналасы, іші-сырты, Хан, Орда, Машан, Доала, Семейтау секілді йгілі биіктер, Шаан, Ащысу, арауыл, Баанас, Ертіс зендері, белгілі кзеу, кктеу, жайлау, ыстаулар, тоып жатан адыр, шоы, бел, асу, тбе, ды, бастау-бла, кл, ши, оры, зират, орым, шатал, сай, аар, тоай, гір, срлеу-сопа жолдар алаана саландай ап-айын кркем суретке айналан. Міне, образдылы дегеніміз – осы.

Жазушы бір рулы ел жайлаан ортаны бейнелеу арылы аза трмысын, ттас аланда кшпелілер мдениетін тгел крсетіп беретін биік дегейге ктереді. Кші-онны бге-шігесіне дейін анытап, шаруашылы орайына байланысты, мал жаю талабына сйкес жер отын тиімді пайдалану шін шаруа азатар олданан ксіби рекеттерді леуметтік тамырлары ашылады, тесіздік, зорлы-зомбылы, тіршілік шін крес сарындары сабатас жреді, осы арнадаы адамдар тадыры бар.

Бір рулы ел жайлаанмен, жалпы клемі отырышы шаын мемлекет сыйып кететін айматы негізгі атынас ралы – ат. Шыарма кейіпкерлерін кп ретте ат стінен креміз. Ат пен адам бір тла іспеттес. Жалыз жолаушы сирек. атал далада топтасып жрмесе болмайды. Кшпелі елді перзенті кбіне ат стінде. Атты жасы, тсі, жрісі, ер-трманы, мінез-машыы, аядау, желу, жорту, жоралау, шабу – осыны брін автор р жадайа орай дп басып, баяндап отырады. Жазушы зіні кейіпкер образдары арылы мірді табии аымын, уаытты ілгері жылжу былысын крсетеді. Абайды он ш жасынан бастап, дние саланына дейінгі ыры алты жылда оны оршаан ортада ткен басты оиалар тізбекті сабатастыта, бірінен-бірі туып, рістеп, тарамданып, асынып, шорт сынып, таы бастау алып, атарласа дамып, лаулап барып шіп, айта жанып, былып, згеріп, осы арнада ондаан, жздеген, мыдаан адамдар тадыры шешіліп жатады: жас шынар гл шашады, крі бйтерек лайды. Жарты асыр уаытты амтитын ке тынысты, сан арналы лы шыарманы барлы тарау, бліімдерінде кшпелі аза трмысына етене крініс, сурет, тартыстармен астарлас жалпы адам баласына тн айшылы крес, асиеттер мол амтылып, ке клемде тере де сенімді бейнеленген.

М.уезовті аламынан туан ру басылары, билер, мансап стаан адамдар кескін-келбеттерімен, мінез-алыптарымен, сйлеген сздерімен ары-бергі замандардаы небір ірі шыармалардаы мгілік образдара айналан басшылардан, патшалардан, корольдерден, хандардан асып тспесе, кем сопайды. Жазушы осындай жалпыадамзатты мн-маынаа ие, ауымдар, мдениеттер ауысуы тсындаы сан алуан отбасылы, улеттік, ру-тайпалы, халыты атыыс, шайас, тартыстар стінде адамды мінез алыптарымен ашылатын исі тркілік, шынайы азаылы исі аыан рі ты, рі ажап кркем мгілік аармандары бар ттас слулы лемін алып келді. Бл жлдызды аспанны а трінде Теміразытай болып, бойына халыны асырларда срыпталып, екшелеген барлы асыл асиеттерін жиан, рі аын, рі айраткер, рі дана, рі ойшыл Абай тласы тр.

мірді небір тамаша нрлы жатары – же мен ананы перзентіне деген шексіз мгілік махаббаты (Зере, лжан – Абай), аа мен іні арасындаы аяусыз мгілік адалды (Абай – Оспан), мгілік махаббат (Абай – Тожан), ле-лгенше сызат тспеген тамаша досты (Абай – Ербол), азамат басын сыйлап жасалан арымтасыз жасылы (Абай – Салтанат), аынды шабытты мгілік ттті сттері (ле туан мезгілдер), биік нмен ауышан мгілік баыт (Біржанны келуі, йгерімні Татьяна нін салуы), туан жерді мгілік ысты шаы (жайлау суреттері) секілді аншама кезедер романда айрыша бейнелі, ке тынысты, рнекті, ыраты бай тілмен, асан зор шабытпен суреттеледі. Суретші-аламгер бір-біріне самайтын ондаан адамны реалистік портреттерін жасады, олар мгілік образдарды ттас крмелерін толтыруа жетіп жатыр. уезов дниеге келген йелдер бейнелері бірінен-бірі ткендей слу, нрлы, сем: Тожан, уанды, Салтанат, йгерім, мітей, Керімбала, Нраным, Маыш, Мкен. Батыр тлалы, азамат-жігіттері андай: Базаралы, Балаоз, Оспан, Дрмен, біш.

Бір адамны, бір шаыраты, бір тайпаны, бір халыты іштей жарылуы, осы іргеден туып рістейтін неше трлі психологиялы кйлер: тілу мен міт, айратсызды пен батырлы, наданды пен мдениет, жасылы пен жаманды, алауызды пен бірлік, е аыры – мір мен лімні соы айасыны сан ырлы трлерін жан-жаты суреттейді. Осы сарын одар мен аманы зорлыпен жасалан анды лімімен, намыстан кйіп кеткен Бжейді кекті лімі, ауыр сыраттан жастайынан иылан бішті лімі, рпаын сіріп болан Зерені разы лімі, тасжрек рубасыларыны рбандыына шалынан кішкентай Кмшатты ащы лімі, кезінде нардай нанбайды шымылды артындаы сопылы, мінжат лімі, е аырында халыны ары мен яты, жаны мен сыры, леі мен ні болан дана Абайды трагедиялы лімімен ласады.

Арада анша уаыт тсе де М.уезовті бл туындысына оралмайтын, оымайтын аза кем де кем шыар. Тіпті, бл – лемні сан алуан алымдары мен зерттеушілерін мойындатан туынды. Мны себебі, жазушыны бір емес, кптеген мгілік образдарды дниеге келуінде.

Сонымен, мгілік образ дегеніміз – талай рпатарды тадырымен екшелген, мгілік маыздылыын жоалтпайтын таырыптарды жгін аралаушы бейнелер. Ол таырыптара, детте, Жасылы пен Жаманды, Елдік пен Ерлік, Ізгілік пен Злымды, ділдік пен дептілік, Жасты пен Крілік, Татулы пен Аразды, Досты пен Дшпанды, Адалды пен Арамды, Тектілік пен Азынды, Ттасты пен Бірлік, Махаббат пен Жеккрушілік сияты мгілік крделі былыстарды зара талас-тартыстары мен біте айнасулары жатады. Мгілік образ – кркемдік ккжиегін кеейткен, ішкі аыс-толындара, нзік иірімдерге бай, сздік-образды тоылысты крделі трі. Оларды баса да образдардан басты ерекшелігі – здеріні «тума» асиеттерімен табии кйінде рпатар игілігіне, сан асырлар мен дуірлерді рухани ажеттіліктеріне жарауында. Мгілік образдар ят, ар, намыс, мінез, уайым-айы, ділет, бірлік, имандылы, аыл, айрат, ылым, матан, уаныш, жбаныш, еске сатау, табиат пиясы, Жаратушы сыры, наданды, еріншектік, залымды, махаббат, сезім жне таы баса этикалы-философиялы ымдара ой тастап, зіндік талдауларын жасайды. Осыларды барлыы халыты рухпен, асан адамгершілікпен, мдениетпен, мірге, трмыса, дниеге, болмыса деген лтты кзарастармен штасып жатады.рине, аталан ішкі сырлар халыты санасында срыпталса, аын немесе жазушыны ынаптан шыан анжардай суырылып жарылдайтын сз шеберлігі, кркемдік танымы, тжірибесі арылы сырта шыады. «Сз неріні бл табиатын халыты рухани мрасыны білікті жинаушысы, білімді зерттеушісі Мшр Жсіп былайша тсіндіреді:

- Сз нері зі не нрсе?

- Сз – адам нері. – «нер алды – ызыл тіл» - деген. Адамны азизлігі сзбен болады. Кіл – бір жатан кенні дариясы. Сонан шыан сз – жауар. Тіл – бір болаттан жасалан ткір анжар. Оны майдалап, уатап жасап шыарып жатаныны брі інжу. Кп адамны бір жерге бас осаны – бау-баша жасалан сияты. Соны ішінде сз жеміс сыылды. Бл дние бір араылытай нрсе. Оны жанды ылатын – аиат сз. Сз ліп алан кілді тірілтеді. Сзді ізетінен адамны жаны раат алар...» - дейді. Осындай сз бен кілді тйісуінен мгілік образдар дниеге келеді. Мгілік образдарды кптеген, бірімен-бірі ріліп жатан образдар жйесінен айнытпай тану да оай іс емес. Сол шін оларды зіндік белгілерін білуді маызы зор. Сонымен, мгілік образдарды шартты трде мынадай белгілерін ажыратып алуа болады:

* мгілік образдар бейнеленген шыарманы міршедігі. міршедікті зі шыарманы мгілік таырыптарды озауымен, халыты рухани-мдени дстріне ара сйеуімен, тіл тазалыымен, слулыымен, кркемдігімен тркіндес;