Б) "Ержрек батыр" образы

Ержрек аарманны образы басаларына араанда едуір ерте халы санасына сіген. «йткені жауынгершілік психология стем болан ол дуірдегі кшпелі елде соыс – мір сруді бір ажетті ралы ретінде болы да, ал бл соыстарды жырлау, мадатау салта айналды» [16, 92].

Батырлыты жырлау дстрі сонау ежелгі «Клтегін», «Тоныкк» жырларында кездессе, кейінірек ХІ-ХІ асырларда М.ашариды сздігінде де батырлы-аарманды жыр шуматары шырасады. Ал фольклор лгілеріне кз салса, онда мифтік элементтерді басымдыын байаймыз.

Ал жыраулар поэзиясында батыр – ертегі мен эпостардаыдай «ота салса – жанбайтын, суа салса – батпайтын, мылтыпен атса да – оы тпейтін, ылышпен шапса – жзі кеспейтін» кейіпкер емес, арапайым екі ол, екі аяты, кеудесінде жаны бар адам ретінде суреттеледі. Біра батырлыа, ержректілікке деген кзарас згермеген. Мысалы, «Шалкиіз жырауды толауынша, жорыа шыан жауынгерге ш нрсе игі, олар: астындаы тлпары («Жебелей жебе жгірген, // Ерлерді арыматан игі малы болар ма»), стіндегі сауыты («Жааласса жыртылмас, // Ерлерді жесізден игі тоны болар ма»), олындаы аруы («Дулыалы бас кескен, // Ерлерді алдаспаннан игі олы болар ма») [3, 90].

азтуан жырау да з жырларында батырлыты, ерлікті, елдікті дріптейді. Оны жырындаы:

Балдаы алтын рыш болат,

Ашылып шапсам деп тартар,

Сусыным ана анар деп,

Азамат ерді баласы

Жабыанын білдірмес,

Жамандар маза ылар деп [17, 123], –

деген жолдардан мны байау иын емес. Жырауды зі де орамсаын «сары жнге толтыран» батыр болан. Негізі, бл заманда аынды пен жыраулыты атар алып жрген еліні біртуар азаматтары кп алан. Міне, осылар здеріні крсеткен жанкешті ерліктерімен, жалынды жырларымен «азаты наыз ержрек батырыны» образын жасап шыарды. Шалкиіз жырау да талай жорытара зі атысан. Оны жырларынан да ерлік сарыны айын сезіледі. Ол «дулыамны тбесі туан айдай болмаса, батыршылы срмен-ді», «дулыалы бас кескен, ерлерді алдаспаннан игі олы болар ма!» деп, батырлыты ерекше баалаан. Елін жауынан, дшпанынан тек «жалааш барып жауа тиер» ер ана орай алады деген тйінге келеді. «Батыр жігіт ол бастар» деп, ерлікті, асан батырлыты жырларына ту еткен.

Ал «хана арсы трамын деп» елінен уылан батыр Жиембет те:

айырылып адам басара,

Кн болар ма екен мен сора,

зен, Арал жерлерім?

иядан олды крсеткен,

Тбее шыар кн бар ма?

Жотасы биік Дендерім?! [17, 127], –

деп мын шаады, туан елін бір круді арман етеді. Демек, Жиембетті де бойында елі, жері шін емірене жырын тккен, еліні бтіндігі мен амандыы жолында жырымен де, ерлік істерімен де адал ызмет еткен батырды мгі образы болан.

Тарихымызда ерлік туралы сз озаланда, 1836-1837 жылдардаы лт-азатты ктерілісті йымдастыран ержрек Исатай мен Махамбет тлаларын атап тпеске болмас. Махамбетті жоры кезінде, ат стінде крсеткен ерліктері, осы сттерде туан толауларыны тілі дл зіні семсеріндей ткір еді. Махамбет дегенде рашан кз алдымыза ршіл, рухы аса образ келетіні даусыз. Бл жеттікке толы рухани лемі немі жыр шуматарынан крініп те отыратын:

«Жауды крсе жапырар,

дей соан дауылдай»

("Атадан туан ардаты ер")

Тебінгісін тесе атан,

Тізгінінен кесе атан...

("Соыс")

абырасын сксе де,

анын судай тксе де,

айыспас ара нарды деп,

Мадайынан кн тіп,

Жауырынынан жел тіп...("Мінкен ер") [2, 23-24], –

деген ле жолдарынан наыз ршіл рухты батырды образы р ырынан ашылады. Тіпті, андай ержі азаа керектігін де шегелеп айтып кеткен: "ас лектен туан атепті, ара нар керек бізді бл іске, абырасын аусатып, бірін-біріндеп сксе де абаын шытпас ер керек, бізді бйткен бл іске!» [2, 26].

Жыраулар заманындаыдай аза лдарыны естен кетпес ерліктер жасап, аармандыты лгісін крсетіп, батырлы сарынны жанданып, айта жаыран кезеі – лы Отан соысы еді. Батырлы дріптелген .Бекхожинні «аза лына», «ол бастаан батыра», «Батыр досыма», .Ормановты «Полковник», .Тжібаевты «Жас аза» ледері дниеге келді. Жігітті сыналар шаы, ел басына кн туан заман келген еді. аза лдары бл сынатан да тті. йткені оларды алдында лгі ттар аа рпаты ержрек, батыр образдары бар болатын.

Кейін осы шпес аза батырыны образы 1986 жылы ктеріліс кезінде де зіні л-ыздарыны асынан еш ажырамады. Нтижесінде, рпатан рпаа, асырдан асыра ата-бабаларымызды бар арман-мымен бірге аманат етіп отыран ержрек лыны мгілік образы кптен кткен туелсіздігін де алып берді.

«Шамасы, рулы-тайпалы оамны стындары шын мнінде шайалып, жауынгерлік осындар стемдік ете бастаан скери демократия кезеінде «батырлы тадыр», сарбазды ауіп-атер мен ажалдан тайсалмайтындыы туралы аарманды эпосты «орта сарыны», лейтмотиві пайда болса керек. Батырды жне оны жан серігі-тлпарыны сйегі рыс даласында алуы шарт. Бір уыс топыра, бірер тамшы арты тгілген ан – міне, наыз ер жары жаланмен осылай сыраудан луден асан масара жо... Батырды е басты міндеті – Отанын, длірек айтанда, з халын орау» [3, 92], – деп жазады алым Р.С.Липец. Яни, ай дуірде болмасын, бейнесі андай формада берілмесін, «ержрек батырды» мгілік образы халы санасында ешашан шпейді. Жне бл образды аралаан ршіл рухы рен лдарына беріле бермек.

2.3 Мгілік сз-символдар (сз-образдар)

«Символ дегеніміз – балама бейне. Оан негізгі ойды, айталы отыран нрсені, былысты сол балама бейне, сурет арылы тспалдап крсету тн.

Символ кбінше адамны трпат-тласын, кескін-кейпін, сымбатын ттас алып сипаттайды, егер бір белгі-сипатын ана алса, оны бтінге балап, ттас бейне орнына алады» [14, 30]. Шынайы кркем рі маыналы символдар дерексіз мір шындыын баса бір сипаттар арылы, тспал бейнелер арылы дімелеп жеткізіп, адам бойындаы сезімдеріне сер ете алады. Осыан байланысты йгілі дебиет зерттеушісі З.абдолов «сзбен сомдалан тланы», яни «образды» екі маынада арастыру керектігін айтан. Біреуі – кркем бейне ретіндегі образ болса, енді бірі – суретті сз ретіндегі образдар. Басаша символ-образдар деп айтуымыза болады.

Мысалы, М.Маатаевты ледерін алар болса, ол оларды тнып тран сз-образдар деп айта аламыз.

Шешем мені – иілген срау белгі,

Дауылдар майыстыран мына белді, –

Деген жолдарында аын суретті образ жасайды. Образа барар алашы баспалда – суретті сз. Маали шыармаларында р метафоралар брыны дстрлі дегейдегі сз ауыстырулара, символды мні бар метафоралара, яни сз-символдара ласады. Символ – лтты мдениетті крсеткіші. Мселен, сты, жан-жануарларды атаулары – халымызды брыннан келе жатан символдары. Маали тілінде стар символикасыны орны ерекше. сіресе, ау – демілілікті, тектілікті, махаббата адалдыты, азаы мдениетті символы ретінде бейнеленеді. Оан длел – аынны «Аулар йытаанда» поэмасындаы ау образы.

...Аулар...

Ау мойын, смбе анат,

Аласыз тарануда кнге арап.

Айдынны еркелері, білмей трмын,

Етермін тадырыды кімге аманат?!

Жаны слу а еркем, ары слу!

Сондай-а, сандуаш, тотыс, жапала, бркіт, торай атауларына аза халыны ым тсінігін, табиат бейнесін, санасында жаымды, жаымсыз образдарды алыптастыран. Маали бркітті адал достыы мен тектілік, батылды асиетін, сбегілік салтыны бір блшегін «еркіндік» символына айналдыран. Бгінде елімізді туында еркін шарытап шан ыранны бейнеленгені – оны осы мгілік образа айналаныны крінісі.

азата трт тлікке байланысты да сз-символдар жетерлік. Мысалы, длдл, тарлан, арыма, тлпар деген сздерді адамны шешендік, тапырлы, алырлы, аылдылы секілді асиеттерін танытатын кркем балама етіп пайдалану нтижесінде символды мнге ие болып кеткен.

Тйе стаан аза еліні мірінде нар, атан, інген, бота образдарыны да алатын орны ерекше. Мысалы:

аратауды басынан кш келеді,

Кшкен сайын бір тайла бос келеді.

Аайыннан айрылан жаман екен,

Екі кзге млдіреп жас келеді[14, 44], –

Жолдарындаы аншама адам рбан боланын, ата-анасыны аайын-туысынан айырылып, жетімсіреп аланын танытатын тамаша кркем символ болып табылады. Кшке ілесіп келе жатан тайла – ел басына тскен ауыр айы-азаны айтады. Ботасынан айрылан бозінгенні кіреніп боздауы – азата аналы мейірім мен махаббатты символы болып саналады. Мнымен оса, нар ерлікті, атан ірілікті символы болса, аыздан туан желмая жйріктікті символы болып крінеді. Осы сияты:

Жасы адам елді басшы серкесіндей,

Жымды болар елге еркесіндей, –

деген жолдарда жасы адамды елді серкесіне балап тр.