Ара» тсіні образы
Адам санасына бірден сер етіп, тікелей образ тудыратын трткі- сигналдарды бірі – тр-тс бейнелері. рине, алыптасан тстерге жалпыадамзатты бейнелілік те тн. Мселен, а – пктікті, сары – саыныш пен уайымны, кк – бейбітшілікті нышаны екені адамзат санасында бден орныан. Мнда р халыты жеке танымды ерекшеліктері деген мселе де бар. Сондай-а, ара тсті де уанышты белгісі деп абылдамайды. Алайда, жоарыда атап кеткендей, халыты дниетанымды ескерер болса, осы ара тсті бізді танымымыздаы орны згеше екендігін білеміз. Еуропа халытарында алыптасандай «траур»-ды нышаны боланымен, азата ара тсті баса да сипаттары бар. Сонымен атар олар халы санасына бден сіісіп, белгілі бір зіндік образдарды да тудырады. Атап айтар болса, ара – «арапайымдылы», «даралы», «ірілік» образдарына да енген. Бл сипаттар асырдан асыра тіп, мгілік образ дегейіне де ктеріле алды. дебиет – халы санасыны кркем трде танылуы боландытан, осы тс атауыны аын-жазушылар шыармаларында крініс табуына назар аударайы:
діл туан хандары
ара берен батыра
Беремін деп бермейді,
тірік сзден лмейді,
Бл сыылды хандары
Бл сыылды батырды
Жалан сзбен ысар ма?
Хан мен ара келген со,
Сіз сыылды батыра
Ашуын бермей кетсе, сар ма? [4, 80] –
деп келетін "Ер Тарын" жырыны зіндісінде "ара" сзі екі бірдей образа еніп отыр. Бірі – ірі тлалы батыр бейнесін елестетсе, екіншісі – арапайым халы, ел-жрт деген образды алдымыза алып келеді. Демек, бл тс атауы баса да сипаттара ерте кезден бастап иеленіп келе жатыр деп айтуымыза болады.
Ал Махамбетті «Толарсатан саз кешіп» леіндегі «ара» сзіне мн берсек, бл зіндіде де ірілікті, асан батырлыты образына еніп транын аарамыз:
Толарсатан саз кешіп,
Тотамай тартып шыара,
ас лектен туан ктепті
ара нар керек бізді бл іске[4, 170] .
Адамзат ерді баласы,
Айдарына малы жо,
Топ крерге зар болды.
аракісі хан болды,
оспатан туан ортыша
атара шыып, нар болды, [4, 183] –
деп жырлаан Мрат аын да «ара» деп арапайым адамны образын келтіріп траны тсінікті.
Немесе Абайды ара сздері мен Маалиді ара ледерін алатын болса та, зіні тікелей сздік маынасынан баса тереірек образдылыа ие екенін креміз.
азіргі тада «ара» тсіні зге де образды сипаттары халы санасында саталып-саталмаандыын білу шін бізді заманымызды Т.Тшенов сияты аындарыны ледеріне жгінейік. Аынны кптеген ледеріні таырыптарыны зі «ара»-мен байланысты екенін круге болады. Мысалы, «арашаыра», «арабла жазы», «айран, араблаым!», т.б. Осындай «ара ааш» деп аталатын леінде ара ааш арылы ерекше тзімді адамны образын ашады:
Тередіктен болар, блкім, тамыры,
ара аашты ерекше ой сабыры.
Терек сынды трмаанмен жиі н сап,
араайдай трмаанмен би асап,
Болмаанмен айы сынды ялша,
оыр кймен тратын елеусіз
Сол ара ааш жрді оыр иял сап [9, 111].
Демек, «ара» тсіні сан ырлы образдылыы лі де саталан. Ал ол, з кезегінде аза халыны мгілік образына айналандыын білдіреді.
б)Халы дниетанымында осындай жалпыдан жалылыа енетін, яни синекдохалы тсілдермен жасалан кптеген сз-ымдар, сз-образдар, сз-символдар ( «Алаш», «от», «рт», «ой», "у ", "лім ", "арыстан ", т.б.) бар.
«Айталы, Мажанны «Ертегі» поэмасындаы «от», «рт» сзіне атысты сйлемдерді тізбектейік:
1. Бгін жаным ртке оранан жана сап,
Бгін жаным тым асады от ша.
2. Аспана рлеп заулап жанан рт екен.
3. Есіл Кене заулап жанан рт екен.
4. Зулаан рт, ойнаан от. Кн еді.
5. Тап сол кезде ер жрегі от екен...
6. Ерте кнде ерлер екпінді рт екен.
«Дерт» сзіне байланысты тоылан ой-толаныстар:
1. Алты Алашты жрегінде дерт екен.
2. Сызды ерді жрегі шер, дерт екен...
3. Алты Алашты жрегінде дерт пе екен?!
4. Ертегі айтады, дертті бала Жжеке» [2, 86].
Мндай сз-символдар мен сз-образдарды мгілік образдара айналу есебінен танымды аясы айтыланнан да ке болуы ммкін. Себебі, «от», «рт» сияты сз-символдар тек азата ана, баса да кптеген халытарда ысты сезім, ысты айрат деген ымдарды береді. Ал «алты Алаш» тек азаа ана тн мгілік образ тудырушы сз. йткені ол тек азаа ана ыныты тсінік. Біра ол асырдан асыра, рпатан рпаа беріліп келе жатан ым боландытан, мгілік образ, яни мгілік сз-символа айналан.
Мысалы, М.Маатаевты ледерін алар болса, ол оларды тнып тран сз-образдар деп айта аламыз.
Шешем мені – иілген срау белгі,
Дауылдар майыстыран мына белді, –
Деген жолдарында аын суретті образ жасайды. Образа барар алашы баспалда – суретті сз. Маали шыармаларында р метафоралар брыны дстрлі дегейдегі сз ауыстырулара, символды мні бар метафоралара, яни сз-символдара ласады. Символ – лтты мдениетті крсеткіші. Мселен, сты, жан-жануарларды атаулары – халымызды брыннан келе жатан символдары. Маали тілінде стар символикасыны орны ерекше. сіресе, ау – демілілікті, тектілікті, махаббата адалдыты, азаы мдениетті символы ретінде бейнеленеді. Оан длел – аынны «Аулар йытаанда» поэмасындаы ау образы.
...Аулар...
Ау мойын, смбе анат,
Аласыз тарануда кнге арап.
Айдынны еркелері, білмей трмын,
Етермін тадырыды кімге аманат?!
Жаны слу а еркем, ары слу!
Сондай-а, сандуаш, тотыс, жапала, бркіт, торай атауларына аза халыны ым тсінігін, табиат бейнесін, санасында жаымды, жаымсыз образдарды алыптастыран. Маали бркітті адал достыы мен тектілік, батылды асиетін, сбегілік салтыны бір блшегін «еркіндік» символына айналдыран. Бгінде елімізді туында еркін шарытап шан ыранны бейнеленгені – оны осы мгілік образа айналаныны крінісі.