В) Шыыстау жне аратау образдары
Сонымен атар белгілі бір сз-образды баса кейіпке еніп, мгілік образа айналатын кездері де кездеседі. Мселен, «жалызды» – сз-символды тпкі маынасы болып табылады. Кейін ол «Шыыстау», «аратау» сияты жер-су атауларыны бейнесіне ене отырып, мгілік образа айналан. Олар тіпті тірі кейіпкер бейнелерін иеленіп кетуі ммкін. Оан Абайдан кейінгі аза дебиетінде бірінші рет адам таумен тілдескен Шкрімні «діл-Мрия» шыармасын жатызуымыза болады. Романда Шыыстау тірі кейіпкер сияты. лем дебиетінде осыан дейін адамны табиат-анамен тілдесуін Пруст пен Джойс жазан екен. Пруст «жазушыны мірге кзарасы» деген бір ана таырыпа трлі романдар жазуды бестікке теейді. Паскаль кезінде осы мселеге байланысты: «Адам мен дайды арасындаы хикаяты ана мнді, ал аланы осы басты таырыптан ауыту ана. Роман жазылып жатса дниедегі е соы, жалыз роман кйінде жазыла берсін», – деген екен.
Шкрім де романын осылай жазан. діл мен Мрияны тарихын ана жазан жо, сонымен атар зіні мір туралы ойларын, тйгендерін жеткізіп отыр. Оырмана жеткізгісі келген ойлары да адамзата ашан да ызыты болан мгілік таырыптарды аясында рбиді. з тжырымдарын бір Шыыстауды бойына жинатап, мгілік образдара айналдыра білген.
«Кркем ойды діреттілігімен еуропалы дебиетті білмей, табиатпен тікелей байланыстаы даланы адамы керемет шыарма жазан. Табиатпен тілдесу ХІХ асырда тек Л.Н.Толстойда ке орын алды. Шкрімні Толстойды оуы ммкін. рине, білді. Шыыстау – Абайды тауы, кейін Шкрім, одан со уезов жазды. Ол ммкін бір тбешік шыар. Енді келіп кркем кейіпкер болып кетті. Соан араанда, сол кездегі бізді кркемдік ой жасы дамыан» [3, 366].
Романны басы: «Крі Шыыстау! Адам жерге ие боланнан бері арай сені крмегені жо. Шыыс, Темір сияты талай-талай сайыпырандарды олынан жнелтті. Сенде талай адамны мары анып, уананы да болды. Талай-талай талпынан жанып, суаланы да болды»[10, 94], – деп басталса, мынадай Шкрімні з ой-тжырымымен аяталады: «Бізше, адам мірін тзеуге, барлы адамдар тату труа негізгісі-адал ебек, а жрек, арлы аыл болуа керек. Дниеде бл шеуі стем болмай, адам баласына тынышты мір сруге ммкіндік жо. Мейірімділік, махаббат, айырымдылы, адалды а жректен шыады. Ал, арлы, аылды адам иянатты, зорлыты, зімшілдікті, матанды білмейді жне істемейді»[10, 184].
Кріп отыранымыздай, Абай бастап салып беріп кеткен «ысты айрат, нрлы аыл, жылы жрек» образдары Шкрім шыармасында одан рі з жаласын тауып отыр. Ал бл образдар тек аза дебиетінде ана емес, бкіл адамзата орта мгілік образдара айналан.
аратау жайында да дл осыларды айтуа болады. Оны образы арада анша уаыт тсе де еш згермегенін байаймыз. Сонау асырда орыт ата з кітабында: «Замана-ай, сол ерлерден де тті-ау мір! аратауды басына шыар болсадар, анаттары талмасын, зен суы ана толса, одан да жзіп те білідер» [4, 49], – деп жазып кетсе, 1723 жылы йгілі «Атабан шбырынды» кезінде туан «Елім-ай» нінде де:
аратауды басынан кш келеді,
Кшкен сайын бір тайла бос келеді.
Аайыннан айрылан жаман екен,
Екі кзге млдіреп жас келеді[27, 44], –
деген ле жолдары кездеседі. Яни, сонау орыт пен білайырды заманы анша алыс болса да, аратау – халыты боздатарын жоалтанда мын шаушысы, ащы зарыны кугері болып аланын креміз. Ал бізді заманымызда .Тменбай сынды жазушылар да аратауды тілдеріне тиек етеді: «Алты адым жердегі аса Алатау тл перзенті мен кірме онаыны кездесуін кре алмай алы жауан а арды астында жанары кіреуленіп жатыр. Алыстаы арт аратауды да тасы мжіліп, маайы майдаланып барады дейді».азіргі аламгерлерді де аратауды шыармаларына осуыны зі оны мгі образдылыын длелдейді.
Г) «лагер» образы
Жеті азынаны біріне кіретін жылыны аза ерекше адір ттып, тіпті ерді анатына балаан. Сондай тлпарларды ішінде бгіндері аты аыза айналан, нерлі Аан серіні серігі болан, кптеген аын-жазушылар тіліне тиек еткен – лагерді алар орны ерекше. Кздеген мресіне жете алмай, артында алан еліні ккірегінде кініш пен м болып ялаан лагерді образы халы жадында мгі саталып келе жатыр.
Расында, лагер – аза даласындаы бостанды пен екіндікті, тектілік пен табандылыты, слулы пен асан жйріктікті зіндік символына айналды. Оны халы санасында мгілік образа айналуына тікелей сер еткен Аан серіні зі. йткені лагерді лімі Аан міріндегі лкен трагедияларды біріне айналады.
лагер, айналайын, тлпарым-ай,
Бір крмей тра алмаймын сарым-ай.
Даыа бкіл адам ашы болып,
Бір крсек деп тратын ікрім-ай.
араым айналайын, ркеккерім,
Шыпаан анша шапша ащы тері,
Бір сені жолыда боп жртты кзі,
Тілегіді тілеуші ед жрты сені [6, 163], –
деп, лагерді жаратылысын ерекше дріптей суреттейді. Сйтіп, сйікті серісіні трагедиясы бкіл еліні орта мына айналады. Кейін бірте-бірте бл символды трагедияа ласып кетеді. Себебі, Аан серіні ащы зары рбір азаты ккейінде бар еді, біра здері шыара алмаандытан, Аанны кмегімен з мдарын айтып жатандай сезінетін. Кейін баса да аындарымыз лагерді з шыармаларына оса бастады. Мысалы, І.Жансгіровті нер таырыбына жазан шотыы биік туындыларыны бірі – «лагер» поэмасы.
Ілияс та Аан сері трагедиясын арау етеді. «лагер» поэмасы бір араанда, Аанны тлпарыны мерт болуына байланысты жазыландай крінеді. Себебі, Ілияс зі де:
гіме Аан емес, лагер ой,
Осыдан бастамашы ек сзді басын [30, 279], –
деп, поэманы басты таырыбы лагер оиасы дегендей крсетеді. рине, осылай жазуыны зіндік себебі де бар еді. Брімізге белгілі, ол кезеде елімізді де, дебиетімізді де стемшіл тоталитаризм биліп тран еді. Кптеген нер мралары, соны ішінде Аанны да шыармалары еленбей келді. Осындай жадайлара байланысты Ілияс поэманы «лагер» деп атап, сюжетті соны оиасына рып, з айтпа негізгі ойын астарлап жеткізген:
згеге ындырмас зі бзбай,
Сыншыдан сата дай сорта тздай.
Шатасан шалдуардан жиіркенем,
Елімні серісіне сз айызбай [30, 279].
Ілияс жаны жмба Аан серіні мірі шытырман оиалара толы екенін тсініп, Аан трагедияларыны ішінен дл лагерге байланысты оианы тадап алады. Сйтіп ол лагерді арау ете отырып, Саынай асы стіндегі аза тіршілігін, сол заманны ащы шындыын, салттары мен дет-рыптарын, жалпы леуметтік міріні ерсі ылытарын келістіре крсеткен.
Соында атал замана Аанны жанындай жасы крген серігі – тлпары лагерінен айырып, саын сындырады. Олкінеді, егіледі. Дниегешерлі«лагер»нікеледі.
лагер айысы – аын айысы, барша ел айысы. Бкіл аза сахарасы «лагер» німен кіренгендей болады:
Зарлатты, аыратты, жоралатты,
Кйік н ккке серпіп соралатты.
Азалы ащы дауыс зарлаанда,
Жрт бірге жотап жатты лген атты...
Кре тн, ке даланы кірентіп,
Бай-байлап «лагерге» бара жатты.
Тау мен тас жотаандай Керла атты,
Бар бла клге суын бауырымдатты.
Кірсіз жер, кінсіз жел жылы шырап,
ланы азасына кіл айтты...[30, 281].
Аын бкіл даланы Аан айысына азаландырып, оны айы-асіретін тередете тскен. Поэма Аанны жалыз, шйке шал болып артайан кезін суреттеумен аяталады.
аза халы шін лагер образы те маызды. лагер – бкіл халы айысы мен мын з бойына жинатай білген мгілік образ. Аан сері, І.Жансгіровті арасында ататы тлпар даланы символына айналды. азірді зінде лагер бейнесі халымен бірге мір сруде. Жаында тіпті «Астана – Ккшетау» автобан жолы бойындалагерге ескерткіш те орнатылды. Бл да лагер бейнесі аза шін мгілік образа айналанын длелдей тседі.
Г) «кк брі» образы
«азатарды байыры таным-тсінігінде асырды алатын орны екі жаты: – біріншіден, ол – тотем, яни этникалы ататек. ытай жылнамалары арылы жеткен мифологиялы сюжеттерге сйенсек, тркі тектес халытарды бабалары болып табылатын тайпаларды кбі здерін ана асырды бауырынан таратан;
– екіншіден, ол – магиялы малат. Сол себепті аза арасында «андыауыз жыртышты» атын тікелей айту – орадаы мала ауіп деген наным бекіп, блесінен сатану шін оны «ара ла», «лыма», «серек ла», «теріс азу», «ит-с» секілді жанама есімдермен жбатып, жуасытуды ырымы жасалан» [11, 114].
Брі – кне тркілер дуіріндегі псаналы оиаларда жиі крініс табатын тсініктерді бірі, кейде ер, кейде йел жынысты, тіпті кейде адам кейіптенген трде кездеседі. Бріні рмет тту жігерлі рухты тпнегізін раушы емес, дйекті жаластырушы аралы буыны, заманны шынайы ажеттіліктерінен туындаан лтжасампаздыты аиаты, рі нанымды-сенімдік сипат алатын образдылы, ишаралы крініс деп пайымдаймыз. Осыан орай: «Кк брі – тркі-монолдарды жер мен жайылыма орышы болатын батырлы пен билік туралы ымын бейнелейтін е кшті тотемдеріні бірі» [11, 114], – деген екен .Марлан.Яни, брі мен лтты рухты арасындаы байланысты былайша анытауа болатын сияты: брі жалыз жортатын, з шеберлігін даралы пен ошаулыта шыдайтын хайуан. Сондытан ол тркі даласындаы ошауланан мірі арылызіне сенімділікті образды трдегі жалы кілі. Сйтіп, халы тіршіліктік болмысын сатан да, «зінен – бріні, бріден – зін» кре білуді бейнесін растыран. Сондытан асырды азатарда брі, итс, рт, т.б. деген бірнеше тыйым салушылы балама атаулары пайда болан.
Жігерлі, айбынды халы рухы бріні психикасымен ндескен. Осы ндестікті арасында кшпенділік ркениет пен тркі халыны асырлар бойы лемге стемдік жргізгенін, жарты лемді билей аландыын кре аламыз. «Брі идеясы» халымызды сонау дуірлерден бергі алыптасан тсінігі трінде ауыз дебиетінде, сіресе, ертегілерде, жазба дебиетімізде де ерекше орын алып келгені белгілі. Оны бір айын крінісі – М.уезовті «Кксерегі». Оны осы брілік таным трысынан былай талдауа да болады: «Брі – шынайы генофоны саталан аза», ал кейіпкерлері – орыстанан, лтты болмысы блыыр тартып бара жатан «шала аза», сондытан шынайы тркілік болмыс рухы орыстанан азаа разы еместігін крсетеді. Бл шыармадаы крі ананы: «асырдан орыпа, асырдан бетер адам бар, содан са бол!» деген елеусіз ана айтылан сзінен де байалады. Оианы соында брі балаа шабуыл жасайды. Яни, брі мен кейіпкер арасында айшылы алыптасады.
Ал «Оызнама» мен «орыт ата кітабында» асыр адам кейпіндегі жаымды бейне. Басаша айтанда, ол ислам дініне дейінгі сенім. «Итті иесі болса, бріні Тірісі бар» деген сздер сол заманны длелі.
«Брі» ымы ХІХ асырда аын С.Аронлыны «Брілі мені байраым» атты леі бойынша мынадай мотивтер негізінде алыптасан:
1. ранды мн: «Брі басы – раным, // Брілі мені байраым. // Брілі байра ктерсе, // озып кетер айдаым!»;
2. Жолаушылы мн: «Брілі байра астында // Бгеліп крген жан емен! // Брідей жортып кеткенде, // Блініп алан жан емен!»;
3. Батырлы мн: «Брілі найза стаса, // Тйремей кеткен жан емен!» [11].
Ал азіргі замана дейін келіп жеткен, тотемдік сенімдерді бір шыны – асырды аяын нрестені бесігіне байлап ою. рине, бл – кне ырым. оамда «баланы орыпауы шін» деп тсіндіріледі. Бл – бріні рухтандырушылы асиеті трізді. Сонымен бірге, ау сын астерлейтін – слулы, киікті адірлейтін – этика, ыранды рметтейтін – асаты, жыланды астерлейтін – даналы, жылыны баалайтын – мірмнділік тжірибелік-имылды, т.б. хайуанаттарды тотемдік лгілерін елестетеді.
Тіпті, «обыланды батыр» жырындаы ртаны есімі башрт тілінде «рт» деген блігі «брі» деген маынаны білдіреді екен. Мны да жай кездейсоты еместігі аны.
Ойымызды трік алымы Ибрагим афесолуды осы жайында айтан пікірімен тйіндесек: «Ертегілер мен аыз – гімелерде рі ата, рі тарушы ретінде сипатталатын кк брі бкіл тркілер шін асиетті саналып кеткен жне тркілерді лтты символына айналуа дейін ктерілген» [11, 114].
ОРЫТЫНДЫ
дебиетті е басты лшемі – кркемдік. дебиеттегі мір аламгерді ой сзгісінен екшеліп шыан кркемдік лемі, дебиеттегі адам – кейіпкер.
Кез келген кркем прозада кейіпкерсіз шыарманы баянсыздыы баяыдан белгілі жайт. Брын оыан кркем прозаны атауын естігенде оны авторынан брын кейіпкерлер лемі еске тсетіні сзсіз. Ондаы кейіпкерлерді еске аланда оны лезде жаымды кейіпкер немесе жаымсыз кейіпкер деп бліп ала жнелетініміз дстрлі жадай. Кейіпкерлер лемі оырманын зіне баулып, оны жетекке алып ертіп отыратыны аны. Шыарма сонысымен шыарма, сонысымен нды болма. Тіпті шыарманы кейде з тілімен жатталып, кейде кейіпкер арылы жатталып, кейіпкер арылы есте алатыны млім. Сонымен кркем прозаны оырмана танылуы болсын, ары арай шешімін табу жолы болсын кейіпкер арылы жзеге асады. Олай болса, дебиеттегі кейіпкер ымына ысаша тотала кеткеніміз жн.
Аиат мірде адамны жан-дниесіндегі згерістер, белгілі бір сттегі кіл ауаны, білім дегейі, кзарасы, ысасы бкіл болмысы оны сзі, рекеті арылы танылатынын білеміз. Демек, сз – адам жаныны айнасы. Кркем шыармадаы кейіпкерлер сзі де осындай маыз иеленеді.
Жалпы, азіргі тада, деби талдауда кейіпкерді аарман деби аарман деген терминмен олданып жрміз. Кейіпкер мазмн мен идесны зегі болып табылады. Себебі, автор бкіл шыарманы рылымын кейіпкер арылы оырмана жеткізеді. Бл трыдан аланда кейіпкерге шыарманы тілдік лемі де маыналы лемі де баынышты болып келеді. Кейіпкер оианы жне сол оиалы рылымны басты ралы болып табылады. Сезім, кіл-кйге, яни лирикалы шегіністерге рылан туындыларда кейіпкер ролі аса байала бермейді. Бдан біз лирикалы шыармаларда кейіпкер млде жо деуге болмайды, рине. Бл жерде кейіпкерді нзік символикалы, философиялы белгілері іске осылады. Кейіпкер тсінігі – эпикалы жне драмалы шыармаларды талдаанда байалады. йткені бл жанрдаы шыармалар негізін кейіпкерлер іс - рекеті райды.
Кейіпкер – кркем шыармада суреттелетін оиаа атысушы адам. дебиетте адамны кркем бейнесін жасаанда, жазушы оны кескін-тласын, іс-реекетін, мінезін сол ортаны, дуірді згешеліктерін танытатын типтік сипаттарымен бірге зіні басына ана тн ерекшеліктерді де аны байалатындай етіп суреттейді. Кркем бейнені типтік згешелігі оамды мірді ішкі сырын, мнін ашып беру шін андай ажет болса, оны даралы, жекелік сипат-белгілері адам тласын, іс-рекетін, мінез-лын кзге айын елестету шін, натылы алпында кріп-білу шін сондайлы ажет. Кркем бейнеге тн типтік жне даралы сипат ерекшеліктер – ттас ым. Кейіпкерді іс-рекетіндегі, мінезіндегі кптеген жекелік сипат –белгілер зіні даралы, натылы алпын сатай отырып типтік маынаа да ие бола алады. Кейіпкерді типтік бейнесін суреттеу шін оамды мірді жан-жаты, тере зерттеп, білу шарт. йткені, кркем бейнені типтік асиет-сипаты нерлым жоары болансайын, оны танымды кші де сорлым арта тседі. здіксіз кшкен уаыт толыны дебиет леміне зіндік ерекшеліктер, ты жаалытар, заман талабына сай ойларын келуде. Бгінгі тада дебиетті зегі кейіпкер ымыны дегейі алай деген сраа жауап іздеп крейік.
аза дебиетіні тарихына зер салар болса,р дуір, р кезе зіндік сарынымен, кейіпкерлер жйесіні ртрлілігімен ерекшеленеді. Заманына арай адамы болса, шыармасына арай кейіпкері алыптасады. Сонау А.Байтрсынлы, .Бкейханов, содан со М.уезов сынды замана суреткерлеріні шыармаларындаы кейіпкер бейнесі аартушылы негізде дамыды. Ал соыс жылдарындаы кейіпкерлер негізінен ебек жйесіне негізделіп сомдалды. Б.Майлин, С.Торайыров сияты лт жазушыларыны сомдаан кейіпкерлері йел тесіздігіне атысты болды. Ал азіргі тада оырман жазушыдан мндай кейіпкерлерді срамайды. Былайша айтанда талап етпейді. азіргі оырман жан дниесіне жаын лирикалы кейіпкерді, сезімге негізделген кейіпкерлерді алайды. Кркем шыармадан ылыми техниканы дамыанына байланысты болды ма, жаа талапа сай кейіпкерді кездесуі азіргі кезде басым деуге болады. Жоарыда айтандай, заманына арай адамны азіргі кезде жан дниесінде рухани лдырау процесі жріп жатыр. Сондытан бізді дуірді, бізді асырды адамдары зын шбар, шытырман оиалы шыарманы, басынан проблемасы арылмаан кейіпкерді іздемейді. азіргі кркем шыармалар клеміні шаындыымен, тіліні жеілдігімен, кейіпкеріні айын да аны суреттелуімен ерекшеленбек. Оырманны алауы да осы.
Дстрлі шыармалар салматы, сюжеті мен кейіпкерлер кптігі, крделі рылымы мен тымды тжырымымен ерекшеленсе, бгінгі тада беле алан постмодернистік дебиет баыты автор аламынан шаын клемді, алайда наты оам ажеттілігінен туан кейіпкерлер бейнесін жасауды талап етеді.
дебиеттегі кейіпкер мселесі, оны жасалу ерекшеліктері мен шыарманы кркемдік дрежесі – дебиет зерттеушілері мен сыншыларыны басты назарында болып келе жатан мзекті мселе. Уаыт талабына орай адамны мірге деген кзарасы, ой-санасы згеріп, сіп, дамып отырады. Олай болса, кркем дебиеттегі кейіпкер бейнесі немі даму стінде.
Кейіпкерді мірдегі орны оны іс-рекетімен, характерімен, мірлік позициясымен айындалатыны белгілі. мір сырлары аншалыты крделі болса, прозалы шыармадаы кркем характер де зіні бар шындыымен суреттеледі. Яни, кркем характер мір шындыына негізделіп, адам образына байланысты туындайды. Адам е алдымен жеке тла, оны мірге деген зіндік кзарасы бар, ішкі рухани лемі алыптасан. Кейіпкерді іс-рекеті, жан дние толаныстары, сондай-а ойлары мен сздері кп жайды аартады. Кейіпкер характеріні алыптасуы мір жадайларына, уаыта атысты крделі процесс стінде крінеді. Бл ретте оан трлі ситуациялар сер етуі ммкін. Жазушылар кейіпкеріні мінез-лын суреттеуде, оны тарихи леуметтік, рухани-мдени жадайларда алып крсетеді. Адам мен оам, адам мен табиатты ара атынасы, соан орай трлі иыншылытар мінез ашудаы елеулі факторлар болма.
мір ткеліндегі озаушы кш, тіршілік тірегі адам, ал кркемдікпен тередік астасан дебиет леміндегі кемелдік иесі кейіпкер. мірді адамдарды кейіпкерсіз елестетуге болмайтыны секілді дебиетті кейіпкерсіз елестету ммкін емес. Проза мен поэзия, тіпті драма да дараланатын мгілік образдылыты аралаан кейіпкер – дебиетті басты азынасы.