БЛІМ. ЛОГОПЕДИЯ ЫЛЫМЫ

Логопедияны масаты мен міндеттері

Логопедия дегеніміз - сйлеу тіліні кемістіктерін, оны бзылу себептерін, болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістіктерді ртрлі жолдармен тзетіп жоюды тсілдерін зерттейтін арнайы педагогикалы ылым.

«Логопедия»-logos (сз) жне paideia (трбиелеймін, йретемін) деген грек сзіні тбірінен алынан. Логопедия арнайы педагогиканы (дефектологияны) бір блігі болып есептеледі.

Сйлеу тілі бзылуыны трлері жне оан крсететін кмек жайында баршамызга ежелден белгілі. Сйлеу тіліні бзылуы жнінде алашы мліметтерді ежелгі Греция, ндістан ескерткіштерінен (папирустер, аюрветтер) кездестіруге болады.

Мысалы, Ресейде логопедия жеке педагогикалы ылым ретінде бірден алыптасан жо. Алашыда (17.) логопедия сурдопедагогика рамында болан. 19 асырдан бастап логопедия жеке дара ылым боп блінген, біра ол медициналы баытта болды. Тек 20 –ші асырды 30-ші жылдарында Дефектология ылыми Зерттеу Институтыны рылуына байланысты логопедия педагогикалы ылым болып танылды.

Казіргі логопедия мектеп жасына дейінгі, мектептегі логопедия жне жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген блімдерден трады.

Логопедия пні сйлеу тіліні бзылуы жне сйлеу тіл кемістігі бар тлаларды оыту жне трбиелеу рдісі болып табылады.

Логопедияны зерттеу нысаны- сйлеу тіліні бзылуынан зардап шеккен адам.

Сйлеу тіл бзылыстарын физиологтар, невропатологтар, психологтар, лингвистер жне т.б. зерттеп, арастырады. Бл ретте олар сйлеу тіл кемістігін з ылымдарыны масатына байланысты арастырады. Логопедия болса сйлеу тіл кемістігін арнайы йымдастырылан ралдар,тсілдер арылы алдын алу жне тзету трысынан арастырады, сондытан ол арнайы педагогикаа жатады.

Логопедияны негізгі масаты сйлеу тілі бзылан адамды оытуды, трбиелеуді жне айта трбиелеуді, сонымен бірге сйлеу тілі кемістіктеріні алдын алу жолдарын ылыми негізде жете зерттеу болып табылады.

Логопедияны ылым ретіндегі анытамасына байланысты тмендегідей міндеттердібелгілеуге болады:

-сйлеу тілі бзылуыны таралуын, оны симптоматикалы белгілерін анытау;

- аза тілді алыпты дамыан жне р трлі тіл бзылыстары бар балаларды сйлеу іс-рекетіні онтогенезін зерттеу;

- дамуында р трлі ауытуы бар аза тілді балаларды (зияты, естуі, круі, тірек-имылы бзылан) сйлеу тіліні алыптасу ерекшеліктерін анытау;

-сйлеу тілі бзылан баланы сйлеу абілетіні здігінеy белгілі бір баытпен дамуын, сйлеу кемістіктеріні адамны жеке басыны алыптасуына, психикасыны дамуына тигізетін серін анытау;

-сйлеу тіліні бзылу себептерін, белгілерін, механизмдерін анытау;

-сйлеу тіл бзылыстарыны педагогикалы диагностикасыны дістерін деу, растыру;

- отанды жне шетелдік логопедиялы теориясы мен тжірибесіндегі жетістктерді талдау;

- сйлеу тіл кемістіктерін жйелеу;

- аза тіліні фонетикалы – грамматикалы ерекшеліктерін ескере отырып сйлеу тіліні кемістіктерін тзету, жою, дістерін жетілдіру;

- сйлеу тілі кемістіктеріні алдын алу тсілдерін толы жетілдіру;

- азастанда логопедиялы кмек беруді йымдастыру мселесін зерттеу, жетілдіру;

- логопедиялы оу рдісіне жаа технологиялар мен компьютерлік техниканы егізу, олдану.

Крсетілген міндеттерден логопедияны теориялы жне практикалы баыттылыы аныталады. Теориялы аспектісі – сйлеу тіл кемістіктерін зерттеу, оларды анытау, жою жне тіл кемістігін алдын алуды ылыми трыдан длелденген дістерін зерттеу. Практикалы аспектісі-тіл кемістіктерін алдын алу, анытау жне тзету. Теориялы жне практикалы міндеттер бір-бірімен тыыз байланысты.

Алдыа ойылан міндеттерді шешу шін:

-пнаралы байланысты пайдалану, сйлеу тілі жне оны бзылыстары бойынша зерттеу жмысына атысты кптеген мамандарды (психолог, нейропсихолог, нейрофизиолог, лингвист, педагог, р трлі профильдегі дрігерлер, т.б.) ызметтестікке тарту;

-теория мен практиканы зара байланысын, ылымны заманауи жетістіктерін практикаа егізу масатымен ылыми жне практикалы мекемелерді байланысын амтамасыз ету;

-сйлеу тілі бзылыстарын ерте анытау жне оларды жою, тзету принципін жзеге асыру;

-сйлеу тілі бзылыстарын алдын алу масатымен халы арасында

логопедиялы білімді насихаттау.

Логопедиялы жмысты барысы бл міндеттерді шешуді белгілейді.

Логопедиялы ыпалды негізгі баыты сйлеу тілін дамыту, тзету жне алдын алу болып табылады. Логопедиялы жмыс рдісінде сенсорлы функцияларын дамыту; моторикасын, сіресе сйлеу моторикасын дамыту; танымды процестерін, алдымен ес, зейін, ойлау процестерін дамыту; бала тласын, леуметтік атынасын реттеу жне тзетуімен атар алыптастыру; леуметтік ортаа ыпал ету ескеріледі (амтылады).

Логопедиялы ыпал сйлеу тілі бзылыстарын шарттайтын ішкі жне сырты орта факторларына баытталан болуы тиіс. Ол сйлеу тілі бзылыстарын тзету жне орнын басуына баытталан крделі педагогикалы рдіс болып табылады.

Логопедияны принциптері жне дістері

Логопедияны негізгі принциптеріне: жйелік, кешендік, жанжатылы, онтогенетикалы, сйлеу тілі бзылыстарыны этиологиясы мен механизмін ескеру (этиопатогенетикалы принцип), бзылысты симтоматикасын, сйлеу тілі ааулыыны рылымын ескеру принципы, дамытушылы, т.б. жатады.

Логопедияда жалпы педагогиканы принциптері мен тсілдері кеінен пайдаланылады. Кейбір принциптерді арастырайы.

Жйелік принципі.Сйлеу тілі крделі функционалды жйе, оны рылу компоненттері бір бірімен тыыз байланысты. Сондытан, сйлеу тілін жне оны дамуын зерттеу, тзету сйлеу тіліні барлы компонеттеріне ыпал етуді болжайды.

Жанжатылы принципі. Логопедиялы жмыс логопатты ттас тласына ыпал ету арылы жргізілуі керек. Оны айта трбиелетін жаымсыз жаы жне компенсация процесінде пайдаланатын жаымды жаын ескеру ажет (бзылан анализатор орнына сатаулы анализаторды олдану).

Кешенді принципі.Логопедиялы орытынды жасау, сйлеу тіліні бзылуын сас формаларынан ажырату шін сйлеу жне сзсіз симптомдарына, медициналы, психологиялы жне логопедиялы тексеру нтижелеріне талдау жасау керек. Сонымен атар баланы сйлеу тіліні даму денгейі мен танымды рекеттеріні даму денгейін салыстыру керек болады.

Кптеген жадайда сйлеу тіл бзылыстары р трлі жйке жне психикалы-жйке ауруларды сиптомдарына осылады (дизартрия, алалия, ттыпа, т.б.). Бндай жадайда сйлеу тіл бзылыстарын тзету жмысы кешенді трде туі керек, яни медициналы-психологиялы- педагогикалы кмек крсетілуі керек. Сонымен, сйлеу тілі бзылыстарын зерттеу жне тзету барысында кешенді принцип маызды орын алады.

Дамытушылы принципі. Сйлеу тілі бзылыстарын зерттеуде жне тзетуде нормадан ауытыан бала дамуыны ерекшеліктерін жне жалпы даму задылытарын ескерген жн. Дамытушылы принцип логопедиялы жмыс барысында баланы «жаын» даму аймаына байланысты міндеттерді, иыншылытарды, кезендерін ажыратуды болжайды. Сйлеу тілі кемістігі бар балаларды зерттеу, олармен логопедиялы жмысты йымдастыру баланы негізгі іс -рекетін (затты-тжірибелік, ойын, оу) ескере отырып жзеге асырылады.

Онтогенетикалы принципі.Логопедиялы тзету жмысы баланы сйлеу тіліні трлері мен функцияларыны шыу реттілігін жне баланы онтогенездегі іс-рекетіні трлерін ескеруді талап етеді.

Динамикалы принципі. Баланы даму барысында ауытушылыты байалуы.

Сйлеу тілі бзылуын зерттеу жне тзетуде келесі дидактикалы принциптер маызды орын алады: крнекілік, олжетімділік, саналылы, даралап тіл табу жне т.б.

Логопедия дістерінбірнеше топа блуге болады:

1 топ – йымдастыру дістер: салыстыру, лонгитюдиналды (даму барысында зерттеу), кешенді.

2 топ –эмпирикалы дістер: обсервациялы (баылау), экспериментальді (зертханалы, табии, алыптастырушы, психологиялы –педагогикалы), психологиялы –диагностикалы (тестер, анкеталар, сбаттасу), биографиялы (анамнез бойынша мліметтер жинау жне олара анализ жасау).

3 топ – жинаан мліметтерді ЭЕМ олдану арылы сапалы жне санды (математика –статистикалы) талдау.

4 топ- интерпретациялы дістер, зерттеу былыстары арасындаы байланысты теория жзінде зерттеу тсілдері (ттас пен блшектерді, жалпы былыс пен жеке параметрлерді, тла мен функциялар арасындаы байланыс).

Зерттеуді шынайылыын амтамасыз ету шін техникалы ралдар кеінен олданылады: интонографтар, спектографтар, назометрлер, бейнесз, фонографтар, спирометрлер жне баса да ралдар, сонымен атар бірттас сйлеу рекетіні жне оны блшектеріні динамикасын зерттеуге ммкіндік беретін рентгенокиносуреттер, глоттография, кинематография, электромиография.

Логопедияны баса ылымдармен байланысы

Логопедия кптеген ылымдармен тыыз байланысты. Сйлеу тілі бзылыстарын алдын алу немесе тзету, тлаа жанжаты сер ету шін сйлеу тілі бзылыстарыны симптоматикасын, этиологиясын, механизмін, сз жне сзсіз симптомдарыны араатынасын білу ажет.

Жйелік байланысты ішкі жне сырты трі болады. Ішкі жйелік байланыса педагогика, арнайы педагогиканы р трлі саласымен (сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогикамен); ана тіліне жне математикаа оыту дістемесімен; логопедиялы ритмикамен, жалпы жне арнайы психологиямен байланысты. Сырты жйелік байланыса медициналы-биологиялы жне лингвистикалы ылымдар жатады.

Логопедияны табии ылыми негізі болып: И.П.Павловты бірінші жне екінші сигналды жйесіні зара серлесіп рекет жасауы, шартты-рефлекторлы байланысты алыптасуыны зандылыы туралы, П.К. Анохинны функционалды жйе туралы ілімі жне сйлеу тіліні рекеттері туралы казіргі нейропсихолингвистикалы ілім табылады. И. П. Павловты ілімі бойынша сйлеу тілі миды крделі психофизиологиялы ызметі, екінші сигналды жйесі, сигналды сигналы деп саналады. Бізді сезімімізді, абылдауымызды И. П. Павлов бірінші сигнал болмысы деп атады. Олар арнайы физиологиялы механизмдерді, талдаушыларды арасында пайда болады. Адамны е зор дулеті - оны сигнализациясыны ерекше, жоары трі - сйлеуі. Ол екінші сигналды жйесі деп аталады.

И. П. Павловты ілімі бойынша бірінші жне екінші сигналды жйелер зара тыыз байланыста. Екінші сигналды жйе бірінші сигналды жйені негізінде алыптасады. Біра кейін екінші сигналды жйе бірінші сигналды жйеге реттеуші ретінде сер ететін болады. Бірінші сигналды жйені бзылуы екінші сигналды жйені бзылуына апарып соуы ммкін. Мселен, сйлеу тіліні бзылу себебі кейде есту, кру анализаторларыны механизміні бзылуынан болуы ммкін. Сз ерекше асиеті бар сигнал болып табылады. Осы екі жйені зара крделі жне тыыз байланысын ескеруі сйлеу тіл бзылыстарын жне сзсіз функцияларын тзетуіне баытталан логопедиялы жмысты дрыс йымдастыруа кмектеседі.

Логопедияда сйлеу тіліні механизмі, сйлеу процесін йымдастыру, сйлеу рекетіне атысатын анализаторларды рылысы жне жмысы туралы жалпы анатомия, физиология, нейрофизиологияны жалпы блімдері арастырылады. Сйлеу тілі бзылыстарыны механизмін тсіну жне тзету процесіні задылытарын анытау шін жоары психикалы функцияларды динамикалы ошалануы, сйлеу тілін йымдастыру жайындаы білім те маызды болып табылады.

Сйлеу крделі функционалды жйе болып табылады. Сйлеуді крделі жйесі за леуметтік-тарихи дамуды нтижесі болып келеді жне бала оны ыса мерзімде менгереді.

Отариноларингология, невропатология, психопатология, олигофрения клиникасы, педиатрия ылымдарыны мліметтері сйлеу тілі бзылуыны механизмі жне этиологиясын зерттеуде мамандара те кп кмегін тигізіп, логопедиялы ыпалмен атар медициналы кмекті де уаытылы крсетуге ммкіндік береді. Мселен, дауысты бзылуы кмей жне дауыс перделеріні органикалы заымдалуыны салдарынан болуы ммкін (ісіктер, папиломмалар, т.б.). Бл жадайда дауыс бзылуын жою дауыс аппаратыны физиологиялы алыпты ызмет етуінсіз ммкін емес. Ол тек дрімен емдеу, хирургиялы, физиотерапиялы, психотерапиялы ыпал арылы нтижелі болады.

Кптеген сйлеу тілі бзылыстары орталы жйке жйесіні бзылыстарымен байланысты. Оларды анытау тек логопедті невропатолог дрігермен немесе психоневрологпен зара тыыз байланыста боланда ана бзылысты диагностикалауа ммкін болады. Сйлеу тіл бзылыстары бар адамдарда психикалы рекетіні р трлі бзылыстары байалуы ммкін (психикалы дамуыны тежелуі, мінез-лы жне эмоционалды бзылыстары, зейін, ес, т.б бзылыстары). Оларды сйлеу тілі бзылыстарыны рылысы ішінде, механизміні пайда болуын талдау, орталы жйке жйесіні заымдалуына байланысты біріншіреттік бзылыстарды жне сйлеу тілі бзылыстарыны салдарынан пайда болан психикалы рекеттеріні екіншіреттік бзыстарын ажыратып, анытау психоневролог-дрігерді міндеті. Дрігер баланы зияты жайында орытынды жасап, сйлеу тіліні клиникалы диагнозын ояды, тиісті ем жасайды.

Кптеген сйлеу тілі бзылыстары миды ерте органикалы заымдалуыны салдарынан тежелуі ммкін. Бл жадайда логопедиялы жмыс орталы жйке жйесін толытыруа трткі болатын арнайы дрімен емделгенде ана нтижелі болады. Бндай емді психоневролог белгілейді.

Кейбір сйлеу тілі бзылыстарыны, мселен, ттыпаны кейбір трлеріні, мутизмні, себебі асынан психикалы жарааттар–шошыну, обалжу, йреншікті стереотипіні згеруі (жаын адамдардан айырылуы) жне т.б. болуі ммкін. Оларды пайда болу кезінде бала тиісті режимге жне емге мтаж болады. Тек психоневролог дрігермен логопедті бірлескен жмысы оны сауыуына ыпал етеді. Осы деректерді барлыы логопедия педагогикалы ылым боланымен тек медициналы ылымдармен, сіресе невропатология жне балалар психиатриясымен тыыз байланысыны арасында з алдына ойылан міндеттерді шеше алады. Ммкіндіктері шектеулі балаларды, сонымен атар сйлеу тілі кемістігі бар балаларды оыту жне трбиелеу теориясы орталы жйке жйесіні рылысы, ызметі жне дамуыны ерекшеліктері туралы білім негізінде рылады.

Невропатология, психопатология, олигофрения клиникасы, есту, кру, сйлеу тілі мшелеріні патологиясыны зара байланысы сйлеу тілін дифференциалды диагностикалауа ажет. Мысалы, естуі тмендеуіні салдарынан сйлеу тіліні бзылуы мен сенсорлы алалияны диагностикалау есту функциясын мият тексергенді талап етеді, ал олигофрения жне алалия кезінде сйлеу тілі бзылыстарын анытау шін баланы зиятыны алпын, психикалы жне сенсомоторлы дамуыны ерекшеліктерін анытамай онша ммкін болмайды.

Медициналы ылымдарды мліметтері логопедке сйлеу тілі бзылыстарыны механизміні, этиологиясын дрыс тсінуге, диагностика жне сйлеу тілі кемістіктерін тзету ыпалы жайында туындаан сауалдара дрыс шешім табуа, сйлеу тілі бзылыстарына дрыс педагогикалы талдау жасауа жне логопедиялы жмысты дрыс йымдастыруа, арнайы білім беру йымыны трін дрыс тадауа ммкіндік береді.

Логопедия лингвистикалы ылыммен жне психолингвистикамен тыыз байланысты. Сйлеу тілі ртрлі денгейдегі тіл блшектеріні жне оларды жмысыны ережелерін пайдалануды болжайды. Олар р трлі сйлеу тілі кемістіктерінде р трлі бзылуы ммкін. Баланы тіл нормаларын менгеру реттілігі мен задылытары туралы білу логопедиялы орытындыны анытауа ыпал етеді, логопедиялы жмыс жйесін руа ажет. Заманауи логопедияда сйлеу тіліні жйелі бзылуын зерттеу жне тзетуде сйлеу рекетіні крделі рылысы, абылдау операцияларыны жне сйлеуді пайда болуы туралы Л. С. Выготский, А. Р. Лурия, А. А. Леонтьевті іліміне негізделген психолингвистиканы деректері кеінен олданылады.

Сйлеу тілі бзылыстарын зерттеген кезде сйлеуді пайда болуыны ай операциясы заымдаланын анытау ажет. Логопедияда сйлеуді тууыны Л. С. Выготский, А. А. Леонтьев, Т. В. Рябованы модельдері пайдаланылады.

Л. С. Выготский ой мен сз арасындаы байланысты ойдан сзге арай жне кері имыл-озалыс рдісі деп арастыран. Ол сйлеуді сырты (физикалы) жне семантикалы (психикалы) жоспарын ажырата отырып, имыл-озалысты келесі жоспарын белгілеген: трткі – ой- ішкі сз – сырты сз.

Сырты сйлеуде грамматикалы жне семантикалы (психологиялы) рылысыны зара байланысы крінеді. Семантикалы жоспардан сырты сйлеуге кшуді тпелі рылысы ішкі сйлеу тілі болып табылады. Л.С. Выготский ішкі сйлеуге тере талдау жасап, оан тн ерекшеліктерін ашып крсетті.

Сйлеу процесіні рылымына негізделе отырып Л.С. Выготский, А. А. Леонтьев сйлеуді келесі пайда болатын операцияларын ажыратады: трткі – ой (сйлеу интенциясы) – іштей бадарлама жасау – лексикалы кшейту жне грамматикалы растыру – моторлы іске асыру – сырты сйлеу.

Сйлеу тілі бзылыстарын тзетуге арналан логопедиялы жмысты нтижелі болуына, сонымен атар біркелкі жйе шеберінде тіл жне сйлеу рылысыны зара байланысын тсінуіне психолингвистикалы озарас ыпал етеді.

Логопедия жалпы жне арнайы психологиямен, психодиагностикамен тыыз байланысты. Логопед баланы психикалы дамуыны задылыын жне ерте жастаы баланы психологиялы-педагогикалы діс-тсілдермен тексеруді пайдалана білуі керек. Осы тсілдерді олдана отырып, р трлі тіл кемістіктеріні трлерін, зиятты бзылыстар, эмоционалды жне мінез-лытаы бзылыстар салдарынан пайда болан сйлеу тілі кемістіктерін ажыратуа болады.

Психологияны білу логопедке тек сйлеу тілі бзылыстарын ана байап оймай, брінен брын баланы зін, оны сйлеу тіліні бзылыстары мен жалпы психикасыны дамуыны ерекшеліктерін байауа ммкіндік береді. Бл білім ртрлі жастаы балалармен арым-атынаса тсуге, оларды сйлеу тілін, абылдауын, есін, зейінін, ой-рісін, жігер-ерік аймаын тексеруге арналан дрыс тсілдерін тадауа жне тиімді логопедиялы жмыс жргізуге ммкіндік туызады.