Таырып 1: леуметтану ылым ретінде
СОЛТСТІК-АЗАСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
Ильясова Гаухар Сапорбековна
«ЛЕУМЕТТАНУ»
пні бойынша дрістер курсы
Барлы мамандытары шін
Петропавл .
2015 ж.
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ
БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. озыбаев атындаы
Солтстік-азастан мемлекеттік университеті
Барлымамандытары шін
Ильясова Гаухар Сапорбековна
«ЛЕУМЕТТАНУ»
Пні бойынша дрістер курсы
Петропавл .
2015 ж.
Пікірсарапшы
.т.к., доцент буов Н..
растырушы:
1.Ильясова Г.С., аа оытушы
«леуметтану» пні бойынша дрістер курсы университетті барлы мамандытары бойынша оитын студенттерге растырылан. Дріс жинаыны негізгі масаты ретінде студенттерге здік жмыс ретінде оып жатанда кмек крсету болып табылады.
Дрістер курсы пн бойынша жмыс оу бадарламасына сай жазылан. Дрістер курсыны соында дебиет тізімі берілген.
М.озыбаев атындаы СМУ-ды Сапа менеджменті жйесі
ISO 9001:2008 талаптарыны сйкестігіне сертификатталан
Таырып 1: леуметтану ылым ретінде
1.леуметтануды объектісі, зерттеу пніні ерекшелігі.
2.Негізгі леметтанулы ымдар: леуметтік топ, леуметтік институт, леуметтік йым.
3.леуметтануды оамды ылымдар жйесінде алатын орны, байланысы.
4.Макро- жне микролеуметтану.
5.леуметтануды ызметтері.
Кез-келген ылымды зерделеу алдымен оны объектісін, пнін, баса ылымдар жйесіндегі жне оам міріндегі орны мен ролін айындаудан басталады.
леуметтану туралы тсінік, оны рылымы сраын арастыран уаытта, социология, яни, леуметтану оамны пайда болуыны, ондаы леуметтік байланыс, атынастарыны, алуан трлі леуметтік адам бірліктеріні, йым, мекемелерді, институттарды, былыстарды, процестерді дамуыны жалпы задылытарын зерттейтін ылым екендігіне назар аударылады.
Сонымен атар, леуметтану ымын ХІХ асырды ортасында ататы француз леуметтанушысы Огюст Конт енгізді. Оны алашы мазмны оамтану болатын. Тек ана кейіннен, леуметтану пніні осы асыр ішінде бірнеше рет ауысуына байланысты ол зіні дрыс, дл атын тапты.
леуметтану ымын ашаннан кейін, оны рылымына назар аудару керек. андай да ылым болмасын, оны белгілі рылымы болады. Ал рылым дегеніміз – бірттас леуметтік былыстар мен процестерді элементтері мен бліктеріні іштей зара орналасуы. Яни, бл рылым сол ылымны оамда алдына ойан міндеті мен атаратын ызметіне байланысты аныталады. леуметтану ылымы да осындай. Оны рылымы екі лкен жадаймен тсіндірілетіндігіне кіл блінеді. Ол жадайлар келесі:
1. леуметтану леуметтік мірді бейнелеу, тсіндіру, ындыру білімдерін алыптастырып, леуметтік зерттеу теориясын, дістемесін, дісін, талдау тсілін жасап, оамны даму мселелерін шешеді. леуметтік мір туралы р трлі дегейде теориялы орытындылар жасалады;
2. леуметтану оамды жне леуметтік былыстар мен рдістерді згерту, айта ру шін олара жоспарлы, рі тиімді жолдар, ралдар арылы ыпал етіп леуметтік мселелерді талдап зерттейді. Бл леуметтануды олданбалы саласын райды.
Сонымен, леуметтануды теориялы жне олданбалы салаларына назар аударып, тереірек арастыран уаытта оларды райсысыны зіндік атаратын ызметтері мен тжырымдарына, аидалары мен баыттарына кіл блініп оытылады.
леуметтануды баса ылым салаларымен араатынасы сраын арастыран уаытта оамды зерделеуге деген леуметтанушылы кзарасты наты анытап алу шін леуметтануды леуметтік философиямен, тарихпен, саясаттанумен, экономикалы ылыммен жне баса оамды ылымдармен араатынасы мен зара рекетіне кіл аударылады.
1. леуметтану жне леуметтік философия – олардыі зерттеу объектілері бір біріне дл келетін тстары кп. леуметтік философия да, леуметтану да оамды ттас, леуметтік жйелі ретінде, оан енетін бірліктерін интегралды рылым ретінде арастырады. Бл осы ылымдарды ерекше тыыз байланысын анытайтын сипат;
2. леуметтану жне тарих – егер тарих оамды мірді барлы салаларын, жатарын, пайда болу нысандарын зерттейтін болса, ал леуметтану оамдаы леуметтікті ана зерттейді жне тарих ылымы тек ана болан жне тариха енгендерді ана зерделейтін болса, леуметтану з зденістерін азіргі замана кбірек баыттап, зіне ажетті элемент ретінде леуметтік болжам жасап отырады. леуметтану мен тарихты зара атынасы е алдымен леуметтік ережелер мен орытындылар тікелей тарихи фактілерді, тарихи тжірибені тжырымдауа сйенетіндігімен айындалады. Екінші жаынан аланда, леуметтік философиямен бірге леуметтану тарих ылымыны жалпы теориялы жне дістемелік негізі болып есептеледі;
3. леуметтану жне саясаттану - леуметтану пні мен саясаттану арасында зара тыыз байланыс бар. Олар:
· леуметтік ауымдастытар мен леуметтік институттар, леуметтік йымдар саясатты маызды субъектілері жне объектілері болып табылады;
· саяси ызмет жеке тланы жне оларды ауымдастыыны мірілік ызметіні оамдаы згерістерге тікелей ыпал ететін негізгі нысандарыны бірі болып табылады;
· саясат те ке ауымды, крделі жне кп ырлы былыс ретінде оамды мірді барлы салаларында крініс табады жне кбіне оамны жалпы дамуын айындайды.
4. леуметтану жне психология - леуметтану мен психологияны байланысы оларды пндеріні байланысынан туындайды. Ал оларды пндеріні байланысы оамды былыстарды зерделеген кезде психикалы элементтерді назара алу ажеттігін ана емес, психикалы былыстарды зерделеген кезде оларды леуметтік шарттылытарын, леуметтік ортамен байланысын ескеру ажет. леуметтану да, психология да адамды жне оны міез лын зерделейді. Алайда олар мны з пндеріні ерекшеліктері трысынан р трлі жасайды. Дегенмен, олар з пндерін зерделеген кезде йлесімді баыт станада жне оларды арасында ынтыматасты арым-атынас бар.
5. леуметтану жне экономика ылымы – егер экономика ылымы оамды мірді бір ана, мейлі те маызды саласыны задылытарын зерттейтін болса, леуметтану оамны ттас дамуыны негізінде жататын жне оны барлы, соны ішінде экономика салаларында ерекше крініс табатын жалпы жне ауымды задылытарын зерттейді.
леуметтану мен зге оамды ылымдарды араатынасы туралы мселеде, соларды зара тыыз байланысы, оамды мірді шынайы щерттеуде бл ылымдарды пндік шекаралары саталумен бірге, бір-бірімен абысуы, біра леуметтануды бл ылымдарды жтып ойматыны туралы наты арастырылады.
леуметтануды пні мен объектісі сраын талдаан уаытта, е алдымен объектіге анытама беру керек. Ал ол дегеніміз, белгілі бір ерекше немесе асиеті бар объективті шынайылыты жеке бір блігі немесе элементтеріні жиынтыы, яни, ол бізді орщап тран объективтік натылы мір, ол оам, адамдар, оны трлі бірліктері, тіпті адамны зі, оны барлы рекеті, ызметі, санасы, тртібі жне таы басалай рекеттері. Блар зерттелетін объект боланнан кейін субъектіден тыс мір среді. Оларды адам зіні теориялы немесе практикалы мселелерін шешу арылы ала ойан масатына жету шін пайдаланады. Осыдан леуметтануды пні шыады.
ылымны пні траты бола алмайды жне таным поцесіні зі сияты немі озалыс, даму, алыптасу стінде болады. ылымны пндік саласыны озалысы екі шешуші фактора: бір жаынан ылыми білімні прогресіне, екінші жаынан оамны згермелі сранысына, леуметтік сраныма туелді.
леуметтануды пні туралы алымдар трлі пікір білдірген. Мысалы:
1. О.Конт - леуметтану пнін жалпыа орта келісім негізін райтын ттас алынан оам деп тсіндірді;
2. Г.Спенсер- леуметтік институттарды табии эволюциясы нтжесінде ондаы жіктелу ттасумен штасатын леуметтік организм ретіндегі оам туралы ылым ретінде деп талылады;
3. Ф.Теннис – леуметтану пнін леуметтілікті, ауымдастыты барлы трлері жне оларды негізін адамдарды зара рекеті райды деген;
4. Э.Дюркгейм - леуемттік институттар, оларды генезисі жмыс істеуі деп тсіндірді;
5. М.Вебер- леуметтік рекеттерді, маынасыны, леуметтік атынастар мніні жне оларды рекет субъектісіне арналан рылымдарыны жиынтыы деп крсетті.
«леуметтік рылым» - бл ндірістегі оамды ебекті блінуіні реттелген жйесі жне осыан сйкес меншікке, билікке, басаруа, оамдаы адамдарды ы жне міндеттеріне атынастарыны жйесі.
«оамды сана» - бл оамны рухани рылымны жиынтыы. оамды сана руаытта тікелей немесе крделі болып, оамды сипатта болады. Яни, ол жалпы оама тн асиет. «леуметтік топ» - бл оамны рылымы, оны жікке блінуі, леуметтік тесіздік; «тла» - бл адамны леуметтік сапасы, оны мні. леуметтану тланы талдап, зерттегенде р трлі ымдарды олданады.
леуметтік ндылытар- бл оамды атынастарды, м-мтажды, талап-тілектерді анытайтын тлалы нды нсаулар. Блар адамдарды тртібіні іштей реттелуі, басарылуы арылы белгіленеді.
«леуметтік нормалар» (ережелер) оамда алыптасып, реттеліп отыратын ережелерді жиынтыы.
Тлалы ынта, кіл, назар, ыылас, алау, тілек, т.б. – блар адамдарды леуметтік белсенділіктерді озаушы кштері (стимулдері); «леуметтік рл», яни атарылатын ызмет; «леуметтік статус» - адамны оамдаы орны мен жадайы.
Айта кететін таы бір жайт, леуметтануды кптеген категориялары баса ылымдарда да кездеседі. сіресе, мны ы ылымында байауа болады. Мысалы, леуметтік норма, леуметтік йым, леуметтік институт, леуметтік жауапкершілік, леуметтік баылау, леуметтік белсенділік, т.б.
леуметтануда леуметтік былыстар мен процестерді бес негізгі заы тжырымдалан:
1. леуметтік былыстарды атар мір сру заы. Мысалы, егер «А» былысы болса, ол руаытта «Б» былысын ажет етеді.
2. леуметтік былыстарды даму тенденцияларын (яни, баыттарын) анытайтын за. Мысалы, ндіргіш кштерді згеруі ндірістік атынастарды згеруін талап етеді.
3. леуметтік былыстарды арасындаы алуан трлі байланыстарды, атынастарды анытау заы. Бл за іс-имыл, атаратын ызмет деп аталады. Ол леуметтік объектіні рбір элементіні, блігіні арасындаы байланысын, атынасын бейнелейді.
4. леуметтік былыстарды арасындаы себепті байланыстарды бейнелейтін за. Мысалы, леуметтік бірлікті негізгі, ажетті шарты – ол оамды жне жеке мддені сйкестендіру, йлестіру болып саналады.
5. леуметтік былыстарды арасындаы байланыстарды болу ммкіндігін білдіретін ытималды заы.
леуметтік былыстар мен процестерді жне оларды арасындаы байланыстарды, атынастарды біліп-тануда леуметтану жалпы теориялы ылыми зерттеу дістеріне сйенеді.
леуметтануды баса оамды жне гуманитарлды ылымдардан е басты айырмашылыы – оны зіне ана тн леуметтік–экономикалы,саяси, рухани, былыс, процестерді зерттейтін арнаулы дістеріні болуында. Олар: срыптау, баылау, срау, жаттарды талдау, сараптау, модель (лгілеу), тест, т.б.
Жоарыда крсетілген алуан трлі дістерді кеінен олдана отырып, леуметтану білімні жаа айнар кздерін ашып, рбір адамны оамды былыстар, процестер туралы танымын, білімін толытырып отырады. Мндай тануды, білімні згеше рылымы, трі жне дегейлері болады.
леуметтануды тжірибелік баыты - оны леуметтік былыстар мен процестерді болаша дамуыны баытын анытауында. Бл жерде біз леуметтануды болжайтын ызметін байаймыз.
леуметтану оамны ай саласында болмасын (экономика, саяси, рухани, т.б.), леуметтік даму жоспарын жасау ызметін атарады. Ал, айматы, ауданды, тіпті ебек жымдарыны леуметтік жоспарларын жасаанда, ол леуметтік зерттеуден алынан жаа деректерді, фактілерді, кеес-сыныстарды, т.б. кеінен пайдаланады.
леуметтану оамда идеологиялы функцияны да атарады. Наты леуметтік зерттеуден алынан нтижелер оамдаы белгілі бір жік немесе топтарды талап-тілегіне, м-мтажын шешуге, сйтіп, оларды белгілі бір леуметтік масатка жеткізу, сендіру шін пайдаланылады. леуметтану адамдарды арасындаы арым-атынастарды, байланыстарды одан рі жетілдіріп, оларды сана-сезімдерін, мінез-лытарын, тртібін жасартады. Сйтіп, ол оамды атынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік) функцияны да атарады.
леуметтанудын баса ылымдармен байланыстыратын нрсе - ол оам туралы жалпы ылым бола отырып, оны жалпы даму задарын ашып, тжырымдайды. Ал, оамны жалпы даму задарына рбір натылы оамды жне гуманитарлы ылымдар сйенеді. Сондытан леуметтануды жалпы оам даму задары бл ылымдардын дістемесі мен теориясы ретіндс саналады.
Пайдаланылатын дебиет:
1. А.И.Икенов. леуметтану негіздері. Оу ралы. А.; 2004.
2. Фролов С. Социология, М., 2000.
3. Булатова А., Исмагамбетова З. Курс лекции по социологии, А., 2000.
4. Тощенко Ж. Социология, М., 1999.
5. Мостовая И. Зачет по социологии, М., 1999.
6. Радугин А., Радугин К. Социология, М., 2001.
7. Лавриненко В. Социология, М., 1998.
8. Збровский Г. Общая социология, Екатеринбург, 1997.
9. Капитонов Э. Социология 20 века, Росто на Дону, 1996.
10. Андрущенко В. Социология, Харьков, 1996.