Таырып 5: леуметтанулы апаратты жинау дістері
1.леуметтанудаы діс ымы.
2.Зерттеуді жалпыылыми жне леуметтанулы принциптері.
3.леуметтанулы зерттеуді этикасы.
4.Негізгі леуметтанулы дістер жне оларды олдану ерекшеліктері.
рбір маызды іс кыпты да тере ойластырылан дайындыты талап етеді. Бл ешбір кмн тудырмайтын шынды. леуметтанулы зерттеу де дл сондай. Зерттеу нтижесінде алынан апаратты сенімділігі, ндылыы оан жан-жаты дайындалуа кш салумен тікелей байланы-сты. Сондытан ртрлі леуметтік былыстар мен процестерді леу-меттанулы сараптауды дістеме жне практикалыктсілдерін мегеру кнделікті леуметтанулы жмыса жоары дегейдегі дайындыты амтамасыз ететін ылыми ережелерді игеруді ажетсінеді.
леуметтанулы зерттеуге дайындык - ртрлі жмыстардан, ылыми процедуралар мен операциялардан тратын процесс. Зерттеуді сенімді теориялык негіздерін амтамасыз ету ажет, оны жалпы логикасын ойластыру керек, апарат жинау шін дістемелік жаттар зірлеу керек, леуметтік былыстар мен процестерді пайымдауа абілетті жне леуметтанулы мліметтерді сараптауа абілетті зерттеу тобын ру кажет. Зерттеуді йымды жне материалды-техникалы жаынан амтамасыз етуді арастыру керек, зерттеу барысында пайда болатын мселелерді жедел шешуге дайын болу ажет. Бір сзбен айтанда, леуметтанулы зерттеуге дайындык жмысыны бкіл клемі соан ойылатын талаптара сйкес орындаланына сенімді болан кезде ана кірісу керек.
Осыны ескере отырып, бл таырыпта леуметтану зерттеуіні дайындык кезеіні маызды мселелерін арастырудан бастаймыз.
оамда болып жатан леуметтік процестер мен былыстарды жете білу жне оларды жан-жаты зерттеу шін діснама мен діс, дістеме міндетті трде кажет. леуметтануды діснамасын ркім ралай тсінеді. «діснама» ымы гректі «метедос», яни таным тсілі жне «логос», яни ілім деген маына беретін сздерінен трады. Бір сзбен айтанда, діснама ылыми зерттеулер аидаларыны жйесі. Эмпириктер дістнама туралы айтанда оны техниканы жиынтыы жне леуметтікті талдауды жні ретінде пайымдайды. Теоретиктер діснаманы леуметтікке жету шін арнайы діс, дістеме жне техниканы дайындау мен тандауды жйе ретінде арастырады.
леуметтанушы эмпириктерді методология жніндегі тсіндірмесі оларды леуметтану зерттеулерінде теорияны орны мен рлін белгілі бір дегейде жете бааламауынан немесе оларды олдануа жарамайтын теориялык тжырымдамалардан бас тартуа тырысуынан туындаанын крсетеді. Теоретиктерді діснама туралы тсінігі теориялы зерттеулерді эмпирикалы ізденістермен тыыз байланыс орнатуа баыттайды. Біра осы байланыс жнінде тіс жарып ештее айтпайды. Сондай-а діснама туралы леуметтану зерттеулерін теориялы жне тжірибелік дегейлерде йымдастыру мен жзеге асыруды алышарттары мен аидаларыны жиынтыы ретінде арастыруа болады. леуметтік зерттеуді теориялы жне эмпирикалык типтері бар. Тжірибелік зерттеу іргелі жне колданбалы болып екіге блінеді. Іргелі леуметтік зерттеуді басты масаттарыны бірі зерттеліп аралатын пн жніндегі ылыми тсінікті жетілдіру мен дамыту болып саналады. олданбалы зерттеу наты бір леуметтік проблеманы шешуге арналады.
олданбалы зерттеуді социоинженерлік сипатта болуы оны теориялык зерттеуден айырмашылыы бар екендігін де ашып крсетеді. йткені соны нтижесінде рекет етуді наты бадарламасы жасалады.
Наты леуметтік зерттеулер жалпы ылымдаы зерттеулерге тн кейбір элементтерді амтиды. Бл элементтерге, біріншіден, объект жатады, ол леуметтік шындыты (акикатты) бейнелейтін былыстар мен процестерден трады; екіншіден, субъект жатады, бл леуметтанушы немесе леуметтанушылар тобынан трады; шіншіден, наты міндеттерді шешуге баытталан зерттеуді масаты жатады; тртіншіден, ылыми, техникалы, йымды ралдар саяды; бесіншіден, зерттеу орытындылары жатады. Бгінгі кнні назар аударарлы леуметтік кбылыстар трысында жаа білім алуа баытталан кызмет трін леуметтану ылымыны зерттеуі деп атайды. леуметтік былыса ндірістегі жадай, айсыбір мселелер женіндегі оамдык пікір, т.б. жатады. Мндай кбылыстарды зерттеу нтижесінде оларды пайда болу себептері жнінде жаа апараттар алынады. ылыми ізденіске кіріспестен брын нені зерттейміз, кімдерден апарат аламыз, зерттеуді ай жерде ткіземіз, т.б. сауалдара жауап айтаруымыз керек. Осыан орай зерттеу жмысыны бірінші кезе-інде оны бадарламасы мен дістері дайындалады, ылыми ізденісті бкіл процесін йымдастыру мият ойластырылады, срыптау (кімдер зерттеледі) белгіленеді. Екінші кезеінде адамдарды сол мселе жніндегі пікірлерін анытайтын апарат жинаталады. шінші кезеде алынан апарат олмен немесе машинамен ендеуден еткізіледі. Тртінші кезенде алынан акпарата ылыми талдау жасалады. Бесінші кезеде алынан апарат орытындыланып, оны нтижесіне орай шешім абылданады. Зерттеу жмысыны барлык кезедері зерттелетін процестер мен кбылыстар жнінде аиатты анытайтын мліметтер алу масатына баындырыландытан, олар бір-бірімен те тыыз байланыста болады. Бларды арасында талдаушылы (аналитикалык) зерттеу дісі крделісі болып есептеледі. Ол тере ойластырылан бадарламаны жне тексерістен тіп сыналан кралдарды (анкета, т.б.) ажет етеді. Талдаушылы зерттеу дісі кезінде зерттелетін былыс суреттелумен атар оны тудыран басты-басты себептер де аныталуы керек.
Суреттемелік зерттеу ізденісті арапайым трі болып есептеледі. Мны басты масаты — зерттелетін былыс пен оны рылымдык элементтері женінде малмат алу.
Зерттеуді кеінен тараан тріне барлаушылы зерттеу жатады. Ол крделі бадарлама дайындауды талап етеді, алайда шамалы келемдегі зерттеу кралдарын олданып, шаын топтарда сауалнама жргізу ммкіндігін сактайды. Зерттеуді бл трі жедел апарат алуа баыггалан. Оны артышылыы да осында. Мндай зерттеуде айсыбір тере процестер жне оларды пайда болу себептері арастырылмайды, керісінше, кзге керініп тран апараттар жинаталатын болады.
Зерттеу жмысын бастау шін оны бірінші кезеінде дайынды жмыстары ола алынады, леуметтік зерттеу бадарламасын зірлеу басталады. ылыми ізденісті жолдарын крсететін жне дістеме шарттарын амтитын кжаттарды зерттеу бадарламасы деп атайды. Бадарлама діснамалы, дістеме, зерттеуді йымдастыру тарауларынан трады:
- діснамалы тарауда проблема жне онын тжырымы, зерттеу масаттары аныталып, міндеттері белгіленеді, объектісі мен пні ай-ындалады, зерттеуде олданылан негізгі ымдары аныталады, кз-емел (гипотеза) крылады;
- дістеме тарауында зерттеуге тсетін адамдарды срыптау негізделеді, мліметтерді жинатау жне оларды ндеу жне талдау дістері белгіленуі тиіс;
- зерттеуді йымдастыру тарауында зерттеушілерді жалпы саны жне оларды арасындаы ебек блінісі, зерттеуді мерзімі, реті, т.б. крсетіледі. Бадарламаны атаратын міндетін оны ш тарауы камтыан мсе-лелер аныктайтын боладыБадарламаны зірлеу жмысы зерттеу проблемасын аныктаудан басталады. Шешім дайындау масатында жедел талдауды талап ететін жадайды леуметтік проблема деп атайды.
леуметтануда леуметтік проблемалар бес белгіге: 1) зерттеуді масатына орай; 2) проблеманы ала арай алып жрушілерге сйкес; 3) проблеманы таралу клеміне орай; 4) арама-айшылыты рекет ету уаытына карай; 5) оны терендік дегейіне байланысты топтасады.
леуметтік апарат алудын бірден-бір ымды тсіліне жатты сараптау дісі жатады. Бл зерттеу жмысында кеінен тараан жне жан-жаты колданылады. Демек, апаратты сатау мен жеткізу шін адамны арнайы жасаан дниесін леуметтануда жат деп атайды. жаттарда жеке адамны, жымны, халытын лкен тобыны жне жалпы оамны ызмет процестері мен нтижелері жнінде малматтар жинаталады. Сондытан олар леуметтанушылар шін аса маызды.
леуметтану апараттарыны кайнар кздеріні топтары:
1) апаратты техникалык ралдарда белгіленуіне орай ерекшеленетін жаттар.
 |  |  | |||
Жазба жаттар стенографиялы жаттар фонетикалы
олжазба кино, фото дыбыс жазбалары
Баспасз бейнелеу, сурет ЭВМ дискілер
2) жатты тпнсасыны статусына жатызыландар немесе авторы-на белініп берілгендер ресми жне ресми емес жаттара ажыратылады. Ресми жаттар деп лауазымды адамдарды, ызметкерлерді арнайы дайындаан жаттарын айтады. Бан мемлекеттік статистика мен мемлекеттік архив мліметтері, жиналыс хаттамалары, т.б. жатады. Ал ресми емес кжаттарды жеке адамдар жасайды, яни хаттар, кнделіктер, т.б. ресми емес деп атауа болады;
3) апаратты сагалу кзіне орай ол бас-тапкы жне екінші рет жасалан жаттар болып екіге белінеді. Бастап-ы жаттар — тікелей баылауды немесе сауалнама ткізуді негізінде алынан мліметтер, ал екінші атардаы жаттар бастапы кжаттарды сипаттаушы немесе орытындылаушы болып саналады;
4) масат-міндетке арай ажыраан жаттар, бан зерттеу бадарламасына сйкес алым-дарды кшімен алынан материалдар, баса да масаттар шін жасалан олдаы жаттар жатады;
5) мазмнына арай блінген жаттар. Блар экономикалык, ккыты, тарихи, техникалык, т.б. болып топтаскан. Зерттеуші ез ызметінде кбіне-кп жазба жаттармен, сіресе дебиеттермен, баспасз басылымдарымен жне машинкаа басылан материал-дармен жмыс істейді. Ол траты трде статистикалы тпнсалар, есеп беру баяндамалары, маалалар, сондай-а оамды пікірді білдіретін баспасз жне теледидар мліметтеріне арка сйейді.
жаттармен жмыс істегенде зерттеуші оларды сенімділігіне назар аударуы кажет. Осыан орай жаттан алынар апаратты сенім-ділігін тексерістен ткізетін ережені білу шарт. Мндай ережеге мына-лар жатады:
1) Окиаларды суреттеуден олара берілген бааны ажырата білген дрыс. Оиалара берілген баадан фактілер лдеайда сенімді болады. Кейде жаттара берілген баа болады, біра оларды суреттейтін жадай толы берілмеген болып шыады. детте мндай кжаттара кмндана карау керек;
2) жатты раушыны оны дайындаудаы ниетін, мотивін аныта-ан жн. з жмысы жнінде есеп беріп отыран автор зіні ебегін асыра крсетуге тырысады. Ал баылаушы органдар, керісінше, жмыс-таы кемшіліктер мен ателіктерді теріп жазады;
3) жатты зірлеуші адамны фактілерді, т.б. іріктеп алу дісін де білген жн. Бастапы кжат екінші рет жасалан кжатка араанда лде-кайда сенімді болады;
4) Кжатты дайындау кезіндегі елді, жымны, т.б. жадайын білу шарт. Сонда ана жатты сол уакыттаы жадайды объективті беруі немесе брмалап отырандыы аныталады.
Дстрлі діспен саралауда кбіне-кп зерттеуші интуицияа (ккей-кз) бой рып, кжатты зі ымы тірегінде ана тсініп, елге тсіндіруде субъективтік брмалаушылыа жол беруі ммкін. жатты мазмнын тсіну мен талдауа субъективтікпен атар психологиялы алышарттар да сер етуі ытимал, атап айтанда, ес пен зер салуды тратылыы, шаршап-шалдыу, т.б. Нерлым жан-жаты талдаудан ткен жаттарды саны мен клемі кп болса, сорлым оларды субъективтік брма-лаушылыы кемиді. Баспасз апараттары деректеріні саны мен оны клеміні артуы, апарат процесіні «баралы» сипат алуы контент-талдауды пайда болып, калыптасуыны объективті алышарттарына айналады.
детте жйеге келтірілмеген кп материалды сараптау ажеттігі туын-даанда, талдауды іске асыранда наты жоары длдік пен объективтілік талап етілгенде, зерттеуші шін жаттытілі маызды боланда ана контентталдау дістемесі олданылады.
жаттарды формальды немесе контент-талдау кезінде зерттеу текст-пен жргізіледі, бірак мнда жатты мазмнын ашатын мнді белгілері аныталады, сонда ана ол тсінуге, есептеу операциясын жргізуге олайлы болады жне мтінге кірмей тыс алан аиат іздестіріледі. Мтінде крсетілмеген шындыты оиалар мен фактілерден, адамдар арасындаы атынастардан іздеу жеткіліксіз, сондытан аиатты мтінді дайындау кезіндегі материалдарды іріктеу принципінен де іздестіру шарт. Басаша айтар болса, зерттеуші шін мтінні мазмнына енген ой-пікірді брі те нды, маызды болып саналады.
онтент-талдауды келесі маызды принципі ретінде жатты маы-насын ашатын бірліктерді анытау ажет. Мтіндегі ымдар, терминдер нды леуметтік апарат береді. Мысалы, 1989-1991 жылдардаы баспасз беттерінде жиі олданылан егемендік, нары, нарыты атынастар, т.б. ымдар елді леуметтік-саяси жне экономикалы жадайыны згергенін крсетеді, осыларды ескере отырып, зерттеуші леуметтік талдау жасауы ажет
леуметтану зерттеуі ылыми ізденісті крделілігіне арай: барлаушылы, суреттемелік, талдаушылы болып шке блінген
Бл дуір ХХ асырды 20-шы жылдарынан басталып, бізді азіргі мірімізге дейінгіуаытты амтиды. Бл дуір негізінде ш кезеен трады.
Бірінші кезе 20-шы жылдардан 40-шы жылдара дейінгі уаытты амтиды. Бл кезеде эмпирикалы леуметтануды басымдылыы байалады; Екінші кезе - 40-шы жылды екінші жартысынан 60-шы жылды аяына дейін созылды. Бл уаытта, теориялы-дістемелік леуметтануды рлымы кшейіп, эмпирикалы леуметтанудан жоары ктеріледі. шінші кезе - 70-ші жылдардан бастап азіргі уаыта дейін жаластары. шінші кезеде теориялы леуметтануды зерттеулерін микро–, макролеуметтанумен біріктіруге рекет жасалады. Екінші жаынан, леуметтануды жеке ылым ретінде жаа дегейге шыарып леуметтік процестерді зерттеу, оларды жаа сапада тсіну, ыну масаттары ойылды. Жаа интегративті баыттар пайда болды .
леуметтануды ХХ асырдаы негізгі тенденциялары - эмпирикалы леуметтанды дамуынан басталады .
Эмпирикалы леуметтану деп, наты зерттеулер жргізуді, осыларды негізінде арнаулы дістерді олдану (срау, баылау, тжірибе, т.б.) арылы жаа фактілерді жинап, талдауды, ортыландыруды айтады .
Дегенмен, эмпирикалы наты зерттеулер теориялы леуметтануды дамуына белгілі бір шамада кедергі жасады, теорияны маызы мен рлін тмендетті. Сондытан теориялы леуметтануды айта ктеріп, жаырту ажет болды, йткені леуметтік теориялы сратара уатында дрыс жауап берілмеді .
Бл мселелерді дрыс шешуде американ леуметтанушылары Талкотт Парсонс, Роберт Мертон, Питирим Сорокин, т. б. зор ебек сіірді .
Талкотт Парсонсты (1902-1979 жж.) кп ебектеріні ішінде біз оны екі негізгі ебегін, яни леуметтік іс-рекет, имыл жне рылымды–функциялды таллау арастыранымыз орынды болады.
Т. Парсонсті пікірінше, рбір рекет, имылды зін-зі йымдастыратын белгілі жйесі, оны шартты белгілері бар. Олар: мысалы, тіл, ндылытар, іс-рекетті, белгілі бір нормативті ережеге сйкес, яни іс-рекетті, оамда абылданан нормалара, ндылыа туелді болуы.
Т.Парсонс рылымды-функционалды талдау теориясын онан рі жетілдіру жолдарын іздеді. Ол жаа эволюциялы емес тжырымдамасын тйіндеді.
Онда ол оам рылымыны жіктелуіне басты назар аударады. Ал, оам рылымыны дифференциациялануы деп Т.Парсонс рбір кезеге сйкес оам рылымыны крделенуін тсінген. Ол рылымны крделенуі оамны жне оны жйелеріні тратылыын азайтады, деп орытынды жасайды .
Эмпирикалы жне теориялы леуметтануды біріктіру идеясын бастаан ірі леуметтанушы Роберт Мертон (1910 ж.) болды. 1949 ж. оны «леуметтік теория жне леуметтік рылым» атты ебегі шыты. Оны пікірінше, эмпирикалы жне теориялы леуметтануды бірігуіні «алтын дуірі» басталды. Белгілі леуметтанушы Питирим Сорокин (1889-1968 жж.) 1922-ші жыла дейін Ресейде трып, кейін Батыс Еуропа елдеріне эмиграцияа кетуге мжбр болды. АШ-та ызмет ете жріп, эмпирикалы леуметтануды зерттеу таырыптары лкен леуметтік мселелерді амти алмаанын байап, оны ткір сына алды. Ол леуметтік стратификация, яни оамда топа, жікке бліну жне леуметтік мобильдік (озалу, ауысу) мселелеріне эмпирикалы зерттеу жргізе отырып, бларды леуметтік ірі мселелерімен, мысалы, оамны леуметтік рылымымен тыыз байланыстырды. Одан рі ол оамны жалпы згерісін, озалысын осы алуан трлі оамды ратын элементтерді атаратын ызметімен байланыстырып тсіндіруге тырысты. Осындай элементтерді атаратын ызметімен байланыстырып тсіндіруге тырысты. Осындай элементттерді бірі ретінде Сорокин леуметтік институттарды алды. Осыан орай ол леуметтік институттарды, оны негізгі трлері: мектепті, бюрократияны, скерді, мамандандырылан йымдарды, шіркеуді т.б. леуметтік мобильдікке андай серлері бар екенін зерттеді .
П.Сорокинні пікірінше, осындай негізгі топтарды ш трі болады. Олар: сезімдік, аыл-парасаттылы, идеалистік. Біріншісінде наты дниені тікелей сезімдер арылы абылдау, екіншісінде аыл-парасата, аыла жедіру арылы, шіншісінде - интуицияны (яни, жорамалдап сезінуді) Басымболуы арылы іске асырылады. Осылай мдени типті райсысы дамып отырады жне олар оамны ілгері дамуыны рбір кезеіне тн .
П.Сорокинні леуметтік мдени тжырымдамасы оамдаы леуметтік згерістерді пайда болатын кзін жне озаушы кштерін анытайды.
Одан рі оларды диалектикасын анытауды рекеті, талабы болады. оамны бірігу трпаты туралы тжырымдамасында П.Сорокин зіні болашаа кзарасын тжырымдады. 60-жылдары оны бл тжырымдамасы конвергенция тжырымдамасыны негізгі рамында болды, йткені П.Сорокинні бл тжырымдамасы оамны алуан трлі йымдары мен жйелеріні арасындаы байланыс–атынастарды жне адамзат оамыны талап-тілегіне оларды пайдалануды наты трде крсетті. Оларды ішінде меншік трлері мен саяси рылымдаы плюрализм (алуан-трлілігі), ебекті жне экономикалы тртіпті ынталандыру, баса елдермен арым-атынастарды, діс-тсілдерін жоспарлау, т.б. болады. П.Сорокин жалпы адамзат оамы иын-иыстау жадайды басынан ткізіп, згеріп отырса да, ол руаытта бірігу баытына арай дамитындыын атап крсетті.