Таырып 6: оам жне леуметтік зарарекеттесу

1.оам: ымы, трлері, даму теориялары.

2.Ертеректегі оамдарды ерекшеліктері.

3.оамны индустриалды даму теориясы.

4.Апаратты оамны жне леуметтік желілерді дамуы.

«оам» деген ым леуметтану ылымыны басты категориясы болып табылады.

Кнделікті мірде бл ым ке трде жне р трлі маынада олданылады. Мселен, 1) тадаулы адамдарды оамы; 2) театр нерін сюшілср оамы; 3) Ресей немесе азастан оамы; 4) адамзат оамы, т.б. маынада олдану бар. леуметтану ылымы осы аталандарды ішіндеі шінші топтаы "'оам" ымын зерттейді.

Кп уаыта дейін «мемлекет» жне «оам» ымдарын мазмн жне терминологиялы жаынан айырып крсету болмады. Бл ымдарды мазмнын айыруда алаш адам жасаан италиянды алым Н. Макиавелли болды. Ол мемлскст ымын «оам» ымынан айырып арау шін «stato» деген арнайы термин егізді.

Бл аталан ымдардын айырмашылыын немістін лы философы Гегель теориялы жаынан негізден длелдеді.

«Мемлекет», «оам», «ел» деген ымдарды синоним ретінде тсіну лі де кездеседі. рине, бл атауларды арасында жаынды боланымен, оларда айырмашылы бар.

Егер біз олара жеке тоталса, оам — бір-бірімен зара байланыста, арым-атынаста болатын адамдарды лкен оамдасуы; мемлекет - сол оамды басаратын билік ораны; ел — лгі аталан оам алыптасып, мекендейтін белгілі бір территория.

ылыми дебиеттерде «оамны» мнін тсіндіруге баытталан анытамаларды саны 150-ден астам. рине, олардын брі бірдей «коам» деген ымны мні мен мазмны толык, аша алмаанмен, бл анытамаларда орта сипаттайтын белгілер бар.

леуметтануды негізін алаушы француз алымы Огюст Конт оамды белгілі бір ызмет атаратын, ынтыматасты мен оамды ебек блінісіне негізделген жйе деп тжырымдай келе оамны негізін отбасы, таптар жпе мемлекет райды деген анытама береді.

Француз леуметтанушысы Эмиль Дюркгейм оамды коллективтік санаа негізделген, жеке индивидке араанда жоары, бастапылы сипаты бар рухани натылы деп тсіндіреді. Яни, оамны ттастыыны негізі — коллективтік, жалпыа тн сана деген тжырымды айтады.

Крнекті неміс алымы М. Вебер: «оам — адамдарды бір-біріне ыпал, сер етуінен туындайтын леуметтік байланыстарды жиынтыы» дейді.

Американды леуметтанушы Парсонсты пікірінше, оам-адамдар арасындаы арым-атынастарды жйесі, ал ол арым-атынастарды негізгі — ережелер мен ндылытар болып табылады деген.

К. Маркс оамды адамдарды бірлесіп ызмет етулеріні нтижелерінде пайда болып, тарихи дамып отыратын атынастарды жиынтыы ретінде тсіндіреді.

Бл анытамаларды бріне тн орта сипатты белгілі оамды зара тыыз байланыста болатын элементтерді ттас жйесі ретінде арастыру тн. Бл — оам міріне жйелік трыдан арау деп аталады.

Бл топтаы адамдар арасындаы арым-атынастар мен байланыстар барынша тыыз жне оларды масат-мдделері де жаын болады.

Мазмнына арай леуметтік оамдастытар:

1. леуметтік-экономикалы (касталар, сословиелер, таптар);

2. леуметтік-этникалы (ру, тайпа, лыстар, лттар);

3. леуметтік-демографиялы (жастар, карт адамдар, балалар, ерлер, йелдср, т.б.);

4. леуметтік-ксіби (шахтерлер, малімдер, дрігерлер, инженерлер, т.б.);

5. леуметтік-территориалы (айматы, облысты, аудан, селоны трындары) деп жіктеледі.

леуметтік оамдастытарды осылайша жіктеу тсінікті де длірек болады.

оамны леуметтік рылымын осындай ш лшем трыснан жіктей келе леуметтану ылымы басты назарды леуметтік-экономикалы оамдастыа аударады. йткені оам мшелеріні арасындаы леуметтік тесіздікті мнін, себептерін тсіну щін бл аталан лшемні мні зор.

оамда бір-біріне арама-карсы таптарды шыуына басты себен болды. Осылайша оамны даму барысы мен крылымындаы згерістерге байланысты коамды баса - рулы ажеттілігі, яни мемлекетке деген ажеттілік келіп шыты.

огам дамуыны бл сатысын "тапты, крделі оам" деп жіктеуге болады.

ылыми дебиет беттеріде оамды жіктеуді баса да лшемдері кездеседі. Мселен, жазба міріні пайда болуымен байланысты:

а) жазбаа дейінгі

) жазбасы бар оам деп жіктеу кездеседі.

Сонымен атар кейбір авторлар оамдаы демократиялык катынастарды даму дрежесіне арай ашы жне жабы оам; діни станымдарды трлеріне байланысты исламды, пранвославиелік, католиктік, т.б. оамдар ден те жктейді.

леуметтану ылымы коамдарды жіктеуде басты назарды леуметтік -экономикалы белгілерге аударады.

Біз бл турасында маркстік, формациялы трыдан жіктеудін мніне кшейік. Маркстік теория бойынша оамны даму сатыларын анытауда негізгі лшемге ндіріс рал-жабдытарына меншікті трі мен оамны тапты рылымы алынады. Осы трыдан талдай келе марксизм оам дамуын 5 тарихи сатыа жіктейді. Олардын басаша 5 оамды-экономикалы формациялар деп те атайды. Олар мыналар:

а) алашы ауымды оам;

) л иеленушілік оамды -экономикалы формация;

б) феодалды оамды-экономикалы формация;

в) капиталистік оамды-экономикалы формация;

г) социалистік оамды-экономикалы формация.

Бларды шеуі, яни лды, феодалды жне капиталистік оамды-экономикалы формациялар — тапты анауа негізделген, ебек адамына жат оамдар ретінде сипатталады. Марксизм коммунистік оама ерекше маыз береді. Бл — ділетті, еркіндік пен тедікке негізделген, материалды игіліктерді молшылыы амтамасыз етілетін, тансыз оам дейді.

Алайда XX асырды барысындаы лемдік дамуды тжірибесі коммунистік оам туралы маркстік ілімні жарамсыздыын крсетті.

Кеес Одаы мен социалистік лагерь елдеріні халытары (олар лем халыны 3/1 блігі) кімшіл-міршіл, тоталитарлы саяси тртіпті стемдік еткен оамында мір срді. Бл оамдарда леуметтік тесіздік, адам ыыны шектелуі орын алды. Социалистік экономиканы тиімсіздігі длелдейді.

Ал, алдыы атарлы елдерді тарихи даму тжірибесі капиталистік ндіріс тсіліні артышылыы длелдеп отыр. Бл жеке меншікке, еркін ксіпкерлік пеп нарыа негізделген оам. Мселен, Германия мен Швеция мемлекеттеріні экономикалы даму дрежесі, халыны бостанды пен ыты кедігі, білімні, ылымны, денсаулы сатауды дрсжесі осыны длелі бола алады.

Алайда капитализм мен нарыты экономика жолындаы барлы оамдарды даму дрежесі осындай деу иын. алымдар капитализмні зі:

- бастапы капитализм;

- бюрократиялы капитализм;

- олигархиялы каиитализм;

- демократиялы капитализм

деп жіктеу ажет дейді. рине, егер трлі елдерді даму дрежелерін лемдік ауымда салыстырса, сз жо, біз трлі коамдарды леуметтік-экономикалы дамуы жаынан ркелкі задылыты байаймыз.

Бл ретте XX . 50-60-жылдарында американды леуметтанушылар Даниел Белл, Уолт Ростоу жне француз леуметтанушысы Раймон Арон сынан оам дамуыны «ш сатысы туралы теорияны» мні зор. Бл алымдар з-деріні тжырымдамаларын дниежзілік тариха салыстырмалы талдау жасау негізінде орытындылаан.

леуметану оам туралы ылым ретінде. О. Контты («Курс позитивной философии»), М. Веберді (М. Вебер «Избранные произведения») жне Э. Дюркгеймні (Э. Дюркгейм «Метод социологии») леуметтануды пнін талдау. леуметтануды пнін талдауыны екі негізгі перспективаларын алыптасыуна серін тигізген классикалы теорияны кілдеріні кзарастарымен таныстыру.

оам оам

 

 

Индивид Индивид

Модель 1: М.Вебер Модель 2: Э.Дюркгейм

Питер Бергерді «классикалы» концепцияларды синтезі (П.Бергер «Приглашение в социологию»). оам жне индивидті ара-атынасыны диалектикалы моделі.

Индивид Индивид

 

оам оам

Модель 3: П. Бергер

Э. Шилз («Общество и общества: макросоциологический подход») жне оны леуметтануды пнін тсінуі. Э.Шилзді оамны сегіз белгісі.

Т.Парсонс («Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения») жне оны «леуметтік жйені айырыша тр ретінде» леуметтану пнін тсінуі.

оамны типологиялары. Ашы жне жабы оамдар (К. Поппер «Открытое общество и его враги»). скери жне ндірістік оамдар (Г. Спенсер «Западно-европейская социологическая мысль» Т. 1). Алашы ауым рлысы, лиеленушілік, феодалды, капиталистік, коммунистік оамдар (К. Маркс «Избранное»). Индустрияа дейінгі (архаикалы жне дстрлі), индустриалды жне постиндустриалды оамдар (Д. Белл «Культурные противоречия капитализма»).