Таырып 7: леуметтік топтар, йымдар жне институттар
1.леуметтік топ: ымы, трлері, топты динамика, топтаы лидерлік.
2.леуметтік йым: ымы, йымдар теориясы, М. Веберді бюрократия теориясы.
3.леуметтік институт: ымы, трлері, ызметі.
леуметтік топтар мен леуметтік ауымдастытар оамны леуметтік рылымыны маызды элементтері болып табылады.
леуметтік ауымдастытар - салыстырмалы ттастыымен ерекшеленетін жне леуметтік іс-рекетті дербес субъектісі болып табылатын мірде бар, эмпирикалы белгіленетін жеке адамдарды жиынтыы.
Крделі жиынтыы барлы ауымдастытарды екі ішкі тапа, баралы жне топты ауымдастытара блуге ммкіндік береді.
Баралы ауымдастытарды белгілері:
Ø Белгіленбеген сапалы жне санды рамы бар нерлым кеейтілген шекаралы рылымды блшектелмеген солылда ралым болып табылады;
Ø Трасыз, бір жадайдан екінші жадайа дейін згеріп отыратын ралым болып шыады;
Ø Бл ауымдастытар тапты, топты, этникалы жне зге де шекараларды бзады.
леуметтік ауымдастытарды баса бір маызды трі леуметтік топтар болып табылады.
леуметтік топ ымыны леуметтануда бірнеше мні бар.
Ке маынада леуметтік топ - белгілі бір наты леуметтік, яни е алдымен оам мірімен байланысты белгілерді оамдаы оамды атынастар жйесіні негізіндегі топты ауымдастытарды ке жиынтыы.
леуметтанушылар «леуметтік топ» ымын р алай анытайды.
Мысалы, Р.Мертон: леуметтік топты белгілі бір жолмен бір-бірімен арым-атынаста болатын, зіні сол топа жататынын ынатын жне баса адамдарды кзарасы бойынша оны мшесі болып саналатын адамдарды жиынтыы ретінде анытады. Оны ш белгісін крсетті. Олар: іс рекет, мшелік жне сйкестілік.
леуметтік топтар зіні шамасы, саны бойынша шаын (2-15 адама дейін) жне лкен болып блінеді.
Шаын леуметтік топты белгілері:
v рам саныны аздыы;
v Мшелеріні кеістіктегі жаындыы;
v мір сру затыы;
v Топты ндылытарды, нормаларды жне міез-лы лгілеріні ортатыы;
v Топа кіруді еріктілігі;
v Адамны міез-лын баылауды бейресмилігі болып табылады.
Шаын топтар бастауыш жне екінші деп блінеді.
Шаын топтар ториясыны маызды блімі серпімділік процестерін зерделеу болып табылады. Бл зерттеулер микролеуметтану мен психологияда шаын топтарды мір сру жне даму задарын сипаттауды негізге алатын зара рекеттес жне бірін-бірі толытыратын тжырымдамалардан тратын ерекше баыт болып блінген. «Топты серпін» ымын ылыми айналыма 1930 жылдары Курт Левин енгізген.
Топты серпін теориясыны дамуына американды леуметтік психолог Джейкоб Морено маызды лес осан. Ол шаын топты зерттеудегі екі маызды баытты: леуметтік драманы (немесе психодраманы) жне леуметтік метрияны негізін алаушы ретінде танымал.
леуметтік метрия эмоционалды жне тлааралы зара рекеттестіктерді бірттас «топты рісін» райтын топ мшелеріні арасындаы байланыстарды айындау жне санды лшеу дістеріні жйесі.
Берілген топа тн нормалар мен ндылытар жйесі атар дамиды; бл нормалар мен ндылытарды сатау шін топ мшелеріне топты ысым жасалады. Ол р трлі топты санкцияларды кмегімен жзеге асырылады.
Топты динамика - топ мшелері арасындаы рекеттестікпен жне зара арым-атынастармен сабатастырылан топты дамы немесе озалысы.
Топты динамикаа топты масаттары мен міндеттері, топты йымшылдыы, топ нормалары, жргізушіні станымы, топ рылымы мен ксемдік рылымы, топты рлдер, топты даму сатылары, жмыс кезедері жатады.
Леуметтік йым
йым дегеніміз саналы трде барлыы бірігіп, бір масатты кздеген адамдар тобы. йым болу шін белгілі бір талаптар орындалуы ажет:
ü йым болу шін здерін сол топты бір блігі деп есептейтін кем дегенде екі адам болуы керек.
ü Кздеген бір масаты болуы керек.
ü Масата жету шін бірігіп, жмыс істейтін мшелері болу керек.
Міне, осы аталан талаптар орындалан жадайда йым пайда болып, рылады.
йымны сипаттамалары:
Ø йым кздеген масатына жету шін олда бар ресурстарды толы пайдалану керек. Ресурстар жалпы трде ебек, аржы жне материалды ресурстар болып блінеді. Осы аталан ресурстарды райсысыны з орны, міндет арылы йымны масатына з лестерін осып, пайдаа асуы тиіс.
Ø йымда ебек блінісі жне ебектегі бірлесу тртібі ата саталуы ажет. Мысалы, мамандыы, жауапкершілігі, саласына байланысты ебек блінісі жзеге асатын болса,ибарлыы бірігіп, йымны масатын орныдау шін іс имал жасауы ебектегі бірлесу аидасын сатау болып табылады.
Ебек блінісіні екі трі бар - тікелей жне клдене ебек блінісі тртібі.
Тікелей ебек блінісі - жоарыдан тмен ызметкерлерді лауазымына, жауапкершілігіне арай блінеді, ал клдене ебек блінісі- дегейі, лауазымы, жауапкершілігі бірдей болан жадайда, салалары мен мамандыына арай блінеді.
Ø йым масатына жету шін сырты ортамен тыыз байланыста болуы керек.
Ø йым дамып, табыса жетуі шін міндетті трде адамдара міндеттер жктеп, ебек блінісі арылы йымны рылымын ру, басшы ызметкерлерді іріктеу, олара жауапкершілік жктеу ажет. Бл жадай тек ана басару, йымдастыру арылы ана жзеге асады.
Йымны трлері
Ресми йымдар - мемлекетке за бойынша тіркелген, зіні дербес есеп шоты (банкте), мрі бар йымдар ресми йымдар болып саналады. Мысалы, А, шаруа ожалытары, биржалар жне т.б.
Бейресми йымдар - ешайда замен тіркелмеген, мрі, есеп шоты жо, здігінен пайда болып, кейінен жойылып кетуі ммкін.
Бейресми йым зін екі негізгі нысанда: ресмиліктен тыс жне леуметтік-психологиялы нысанда крсетеді.
Билік ету - бл адамдара ыпал ету арылы оларды іс рекеттерін згерту, йымны масатына жету жолына баыттау.
Билікті трлері:
Мжбр етуге негізделген билік - орыту арылы ыпал ету, ол мыты баылау жйсімен ныайтылады.
Ктермелеуге негізделген билік - орытып, билік жргізуге араанда ыпалды, біра андай ктермелеуді тиімді болатынын анытау иын.
Эксперттік билік - ыпал етушіні арнайы білімі барында, сондытан да тиісті мтажын анааттандыратынына орындаушы сенеді.
Эталонды билік - лгі билігі, ыпал етушіні мнез лы баса да асиеттері найтыны сонша, орындаушылар оан елітеуге сондай басшы болуа тырысады.
Зады билік - ыпал етушіні бйры беруге ы бар екенін орындаушы мойындайды жне оны міндеті баыну екендігін тсінеді. Бл дстрлі билік деп аталады.
Басшылы стилі - рбір басшысыны жеке басыны біліміне, абілетіне, міез лына байланысты олданылатын басару ерекшелігі.
Басшылы стиліні ш трі болады:
1. Автократ басшысы - «барлыын тек ана зім білем» деген, басаларды пікірімен санаспайтын, оларды сыныстарын ескермейтін басшы№
2. Демократ басшысы - мселелерді арамаандыы адамдарды пікірімен санасу арылы шешетін басшы;
3. Либерал басшы - білімі таяз, зі шешім абылдай алмайтын, тек жоары дегейдегі басшысыны кімін ктіп отыратын басшы.
Леуметтік институт
леуметтік институт дегеніміз оамны негізгі ажеттіліктерін анааттандыратын оамды ндылытар мен процедураларды біріктіретін леуметтік нормалар мен байланыстарды йымдастырылан жйесі.
«леуметтік институт» ымын алаш рет аылшын леуметтанушы Г. Спенсер сынан. Ол леуметтік институттарды алты трін сипаттап, талдаан: нерксіптік, ксіподаты, саяси, дет-рыпты, шіркеулік, йішілік.
рбір институт:
- белгілі бір ызмет аясын;
- белгіленген ытар мен міндеттер негізінде оамды, йымды немесе басару функцияларын орындауа кілетті адамдар тобын;
- ресми тлалар арасындаы арым-атынасты йымды нормалары мен принциптерін;
- ойылан міндеттерді шешуге ажетті материалды ралдарды амтиды.
оамды байланыстар мен арым-атынастарды тртіпке келтіру, ресмилендіру жне стандарттау процесі институционалдандыру деп аталады.
Маызды ажеттіліктерді амтамасыз ететін леуметтік институттарды бес негізгі трі бар:
- Бала туу, суі (отбасы жне неке институты);
- ауіпсіздік жне леуметтік тртіп (саяси институттар, мемлекет);
- Трмысты рал-жабдытар ндіру (экономикалы институттар, ндіріс);
- Білім беру, скеле рпаты леуметтендіру, кадрлар даярлау (білім беру, ылыми жне мдени институттар);
- Рухани мселелер, тіршілік маынасын шешетін ажеттіліктер (дін институты).