Таырып 8: Тланы леуметтенуі

1.Тла леуметтену ымы.

2.Тланы даму теориясы.

3.леуметтенуді негізгі кезедері.

4.леуметтенуді негізгі агенттері.

5.Тланы рлдік жне мртебелік бейімделуі.

Тланы леуметтік – психологиялы ерекшеліктерін анытау жолында негізінен Е. С. Кузьминні, А. А. Свинецскийді, К. Роджерсті, А. Маслоуды таы баса алымдарды тжырымдаулары бойынша тланы зін - зі баалауы, зіндік «Менін» баалауы, зіндік актуализациялануа талпынысы, оршаан ортаны субъективті абылдауы, леуметтік – психологиялы асиеттерін арастыруды маызы зор! Тланы оршаан ортамен арым – атынасы, жеткен жетістіктері мен ерекшеліктері кптеген жадайлара туелді, оларды тланы леуметтік есею ымымен тсіндіріледі. Шетел психологиясында тланы леуметтік есеюін «зіндік аяталу» терминімен белгілейді жне оны маынасын тланы з ммкіндіктерін ааруына жне дамытуына баыттылы деп сипаттайды. зіндік актуализацияланатын тла е алдымен дербестігімен, з мнді іске асыра алуымен, зіндік тжырымдауларымен, аиата талпынысымен сипатталады. Адамдар з жадайларын здері райды. Сонда леуметтік жадайды атысушыларды рекеттері райды. леуметтік орта здігінеен геретін ауа – райынан згеше болып келеді. Ол йі сияты, біз оны зіміз раймыз. Жоарыда келтірілген Марксті топтауына сйенсек, тла з тадырларын згертуге з септігін тигізе алады. оршаан ортаны сынан моделі немі з тжырымдауымыза сйкес келе бермейді. Тла мен леуметтік орта атынасын тсінуде бан тланы жеке бас ерекшеліктеріні зор екендігі атап ту керек. оам дамуды оды болуы шін адам бойында оды асиеттерді дамуы зор мнге ие. Жалпы индивидті оамды атынастарда активті субеъект ретінде функциялануына ммкіндік беретін леуметтік топа немесе оама тн, мдениет ымына енетін белгілі – бір білімдер жйесін, игеруі леуметтену рдісі ретінде арастырылады. Тланы леуметтенуі тек леуметтік – баыланатын жне баыттылы – йымдасан жадайлар жиынтыынан ана емес, сонымен оса, ая - асты жадайларын да туелді болып келеді. Сонда адамдар міріндегі кездейсо жадайлар, конформды ойлау ерекшеліктері, мірді крген иыншылытары адамны зіне тн оршаан ортасына деген кзарасын згертеді. леуметтік жадайлара саналы млшерде икемделу тланы зіне, оршаан ортаа зиянын тигізбейтін жадайларды скпей олдап отыран жн. Саналы трде икемделу адамны, оршаандарды мірін жеілдетеді. Кріп отырандай, тланы леуметтік–психологиялы трыдан арастыруда оны зіне деегн субъективті кзаарсы адамдарды оамдаы орнын белгілеуде маызды мнге ие. Индивидті оамды атынастар жйесіне еніп, бл рдіс негізінде алыптасатын интегралды леуметтік асиетін, яни тланы дамуын леметтенуден тыс арастыру ммкін емес. Тланы леуметтенуін индивидпен оамды тжірибені жаырту жне мегеру рдісі ретінде анытауа болады, соны орытындысы ретінде индивид тлаа айналып, мір шін ажетті психологиялы асиеттерді, білімдерді, дадыларды игереі. Р. С. Немов крсетуі бойынша, леуметтенуі легеніміз бл адамзатпен жасалан цивилизацияны индивидті кп ырлытаным рдісі, леуметтік тжірибесін игеру, табии тіршілік иесіне оамдыа ауысуы, индивидпен тла ретінде алыптасуы. леуметтену ымы ке олданыланымен, И. С. Кон пайдалануынша, оны наты тжырымдамасы жо. Тланы леуметтік–психологиялы ерекшеліктеріні алыптасуына леуметтенуді ыпалы зор боландытан бл ым алаш рет ХІХ асырды 40 жылдарды соы мен 50 жылдарда американды психологтары мен социологтары (А. Парк, Д. Доллард, Дж. Кольман, В. Уолтер таы басалар) суреттелген. леуметтенуді леуметтік жйег тланы толы интеграциялы рдісі ретіндегі ымын американды социологтары (Г. Парсонс, Р. Мертон) туындаан. Т. Ергешевский бойынша оамдаы тланы дамуына байланысты жаа оамдастытар туындайды. Оларды зара серлесуі негізінде «жалпы адамгершілік оамдасты» рылады. Кез–келген индивидті, сіресе тла болып дамыан тіршілік иесін леуметтенусіз елестету ммкін емес.

Болаша тланы леуметтенуі сіресе интенсивті трде болаша жне жас спірімділік кезеде дамиды, ал тла дамуы жалпы егде жаса дейін созылады. оам дамуы тланы индивидуалды дамуына жол сілтейді, ал жалпы леуметтенуге р леуметтенуші з лесін осады. Тейяр бойынша, адамзатты болашаыны тарихыны маыздылыын казіргі оам дамуына туелді болып табылады. Тланы леуметтенуі индивидуалды дрежеде бірнеше рдістен трады: 1 Адамдарды тлалытары зара серлесу арылы алыптасады. Біра оларды зара серлесу мінездемесі жас, интеллектуалды дреже, жыныс таы сол сияты факторлара з серін тигізді. 2 оршаан орта да баланы тла болып дамуына септігін тигізеді. 3 Тлалы жеке бас индивидуалды тжірибе арылы алыптасады. 4 Тланы рылуына сер ететін аспект болып мдениет саналады. Негізгі леуметтену феноминдеріне мінез-лы стереотиптерін игеру, істегі леуметтік нормаларды игеру, дстр - ызыушылытарды, ндылытарды, баыттарды т.с.с. игеру жатызылады. Ал леуметтенуді негізгі институттары ретінде: жаня, мектептік мекемелер, формалды емес йымдар, жоары оу орындары, ебек жымдары т.с.с. есептелінеді. Тланы леуметтік - психологиялы ерекшеліктеріні алыптасуында сер ететін арым-атынас, таным, ебек деп арастырылатындытан леуметтену тла дамуыны рдісі ретіндегі ш негізгі негізгі айматы орта мінездемесі болып индивидті сырты ортамен леуметтік байланысын кеейту болып табылады. А. Н. Леонтьевті пайымдауынша, адам леуметтенуді бкіл рдісінде кптеген іс-рекет трлерімен айналысады. Мнда ш негізгі маызды рдіс тіледі. Біріншіден. бл р іс-рекет трінде болатын жне оны трлері арасындаы байланыс жйесінде бадар болады. Ол р тла шін маызды іс-рекет аспектісін анытауы, игеруі болып табылады. Осындай бадарды жемісі ретінде іс-рекетті тлалы тадау деп атауа болады. Оны негізінде екінші рдіс туындайды, яни - негізгі тадалан іс-рекет тірегінде орталытану жне басаларды оан баынышты ету. шіншіден, іс-рекетті жзеге асыру барысында тла жаа рольдерді игеріп, оларды мнділігін игереді. Осындай жаартуларды кысаша мнін іс-рекет жйесіндегі дамушы индуктивті крсетуде оны іс-рекет субъектісі ретіндегі ммкіндіктеріні кеею рдісі айындалады. Осы мселе трысындаы зерттеулерде масатты білім алу рдісім арастыру негізгі сауалдарды райды. кінішке орай, оны леуметтік-психологиялы аспектісі жаынан зерттеу мліметтері аз. леуметтену контектісінде арастылатын екінші аумаы арым-атынас та оны іс-рекетпен тыыз байланыста боландытан леуметтенуді кеейту, лайту жаынап арастырады. арым-атынасты кеейту ретінде адамны басалармен байланыса тсуін лайту деп тсіндіріледі, ал осы тередету ретінде монологты арым-атынастан диалогтікке кшу, децентрация, яни арым-атынас жасаушыа бадарлана алуы, оны наты абылдай алу ммкіндігі арастыралады. рине, тланы мір сру барысында арым-атынас ету ерекшелігі оны оамдаы статусын, жаындаылары арасындаы орнын белгілейді. леуметтенуді шінші аумаы, яни зіндік сапа жалпылама адамдардаы оны «Меніні» алыптасуын бейнелейді. кінішке орай, осы мселе тірегінде даулы айшылытар те кп, себебі авторларды тла концепциясында «Мен-бейнесін» трліше абылдайды. Тланы леуметтік-психологиялы кестесі ретінде «Мен - концепциясыны» психологиялы теориялы - концептуалды жоспарда толыымен феноменологиялык тры немесе гуманистік психологияа, интеракционизмге, аз дрежеде психоанализмге сйенеді. Тланы «Мен - концепциясы адамны мір рдісіндегі з психологиялы оршааныны зара рекеттестігі негізінде пайда болан. Американ психологы У.Джемс «Психология принциптері» кітабында алашы болып «Мен Концепциясы» идеясын сынып, оны дамуына лес осан. У.Джемс бойынша «Ауымды Мен» рамында екі аспект бар: эмпирикалы объект жне танымды субъективті баалаушы сана. «Мен» объект ретінде 4 аспектіден трады: - рухани «Мен» - материалды «Мен» - леуметтік «Мен» - денелік «Мен» Жалпы феноменологиялы тры шеберінде растырылан «Мен концепциясы» келесі жадайлара негізделеді. 1 Мінез-лы индивидті абылдау ебегі болып табылады, ол з алдында феноменологиялы: индивидті психологиялы шынайы мірі - бл жалпы объективті мір емес, оны мінез-лы жадайындаы субъективті абылдауыны нтижесі. 2 Индивидті орталы, интеграциялайтын феноменалды жазытыыны нктесі - «Мен - Концепциясы» оны маайында абылдауды барлы бейнелері алыптасады. 3 «Мен Концепциясы» бір мезгілде абылдау жемісі болып, жне де, леуметтік мдени ортадан алынан ндылытары бар ымдар жиынтыы болып табылады. 4 «Мен - Концепциясы» рылуымен мінез - лы оан толыымен баына бастайды. 5 «Мен - Концепциясы» уаытпен жне жадайлы контекспен санасады, бл оны прогностикалы ндылыы болып табылады. 6 Баса адамдарды оды атынасын ажетсіну «Мен Концепциясыны» рылуымен параллельді жреді. зіне деген оды кзарасты ажетсіну баса адамдарды зін оды баалай тжірибесін игеру арылы алыптасады. 7 Наты тіп жатан мір тжірибесі мен «Мен - Концепциясы» арасындаы айшылытара арсы трлі ораныс стратегиялары олданылады. 8 Адамны негізгі маызды мотивациялы трткісі - зіндік актуализациялануа деген ажеттілік, зіні «Мен - Концепцияларыны» ндылытарын жоарылату жне жоалтпау. «Мен - Концепциясы» ары арайы дамуы «Мен - Концепциясын» бейнелеу шін концептаулды - терминологиялы рамын унификациялау баытында жрді жне лшеулер шін сенімді эмпирикалы референттерді іздеуге баытталан, соны негізінде, ол бірлік немесе индивидті зіне деген бадарлар рылымы ретінде арала бастаан. Бадарлар 3 категорияа топтастырылады: - реалды «Мен» (индивидті дл осы мезетте зін-зі абылдауы) - леуметтік «Мен» (индивидті ойынша оршаандары алай абылдайтындыы жайлы) - идеалды «Мен» (индивидті болысы келетін бейнесі». Шутц, Нюттен зерттеулерінде эксперименттік трде адамны леуметтік мінез-лына «Мен - бейнесіні» «ткені» мен «болаша» бейнелеріні сері зор екендігі длелденген. Дстрлі трде адамны психикалы саулыыны негізгі крсеткіші болып табылатын барлы психотерапевтикалы практикаларда негізінен колданылатын «Мен ымыны» уаытша ым идеялы, сіресе оларды зара сйкес келмеушіліктеріне баса назар аударылады. «Мен - ткен ша», «Мен- болаша», «Мен - азіргі» арасындаы белгілі бір дрежеге дейін жеткен айшылытар леуметтік-психологиялы дезадапциясыны негізгі фаткоры негізінде (К.Хорни) немесе алашы тлалы ауытушылытары ретінде (К.Роджерс) немесе тланы зіндік актуализациясыны тменгі крсеткішті дрежесіні бір ретінде (А.Маслоу) немесе наты психикалы ауытушылытар, яни депрессия мен мазасызды бастауы ретінде (Т.Хиггинс) арастырылады. Кптеген зерттеулерде адекватты зін-зі баалауды тланы зін оам шін ндылыын жне оны алдында з міндеттерін саналы абылдауын, толыанды леуметтік активті дамуын белгілеуде мнді орына ие. зін-зі баалауды рылуын екі фактора анытайды: 1. Сырты фактор - леуметтік орта, оршаан айма, іс-рекеттегі сттіліктср мен стсіздіктер; 2. Ішкі - адамны индивидуалды - психологиялык ерекшеліктері. Осы ішкі жне сырты факторларды адам дамуы шін олайсыз атынас негізінен адекватты емес зін-зі баалау алыптасып, адамны арым-атынас жасау барысына, іс-рекеттегі сттілігін, оамдаы орнын анытауда з септігін тигізді. «Мен» рылымы мір барысында оршаандармен зара рекеттесу арылы дамиды. Былайша айтанда, бала леуметтік сезімтал жне оны когнитивті жне перцивтивті абілеттері даму млшеріне байланысты «Мен - концепциясыны мазмны» кп дрежеде леуметтену рдісіні жемісі болып табылады. «Мен — Концепциясына» сйенетін К. Роджерс оны былай деп мінезделейді: «Мен - Концепциясы» йымдасан, бір ізді концептуалды гештальт, ол «Мен» асиеттерін абылдаудан, «Мені» зара атынасын абылдаудан трады, сонымен оса, осы абылдаулара байланысты кндылытар, мірді р трлі жатарын абылдау». К.Роджерс, З.Фрейд, А.Адлер, Э,Эриксон т.б. алымдар сияты «Мен - Концепциясыны» рылу рдісіне байланысты белгілі бір арнайы кезедер кестесін крсетпеген. К.Рождерс бойынша адам міріндегі басарушы мотив - актуализация тенденциясы, яни зін сатап дамыту, зіні жасы жатарын ашу, осы фундаменталды тенденция негізгі мотивациялы тенденция болып табылады. Мнді сырты шектеулер немесе антагонистік серлер жо болса, онда актуализация тенденциясы р - трлі мінез-лы формалары арылы крінісін береді. Сонда тланы дамуы, оны мінез-лы оршаан орта сері арылы белгіленеді. Тла шін актуализация тенденциясыны негізгі ажетті аспектісі болып, адамны зіндік актуализациялануа мтылысы болып табылады. К.Роджерс теориясыны контекстінде зіндік актуализация тенденциясы - адамны толыанды функцияланатын тла болу масатындаы мір бойы з потенционалын іске осу рдісі. Осыан жету масатында адам мірі мнге, ізденіске, толуа толы болады. зіндік актуализацияланатын адам еркін, тадырды р мезетіне анааттанып мір среді. Адамзат табиат кшіне байланысты негізінен активті жне зіндік актуализацияланады. р тла аиатты з субъективті абылдауымен байланысты интерпритациялайды жне оны ішкі лемі толыымен тек оны зіне ана ашы. Тек субъективті тжірибені тсіну адам мінез-лы тсінуде кілт болып табылады. Сол себепті адамны субъективті сезінулерін зерттеу психологиялы зерттеуді негізгі аспектісі болып табылады. Себебі, на осы сезінулер мінез-лыа жауапты, сонымсн оса, мінез-лыа адамны болашаын алай болжайтындыы сер етеді. Л.Хьелл, Д.Зиглерді оулыында осы мселеге байланысты мынадай мысалдар келтіріледі: «Егер де жас йел зін ер азаматтармен арым-атынаса тсе алмаймын деп есептесе, онда ол ткен ша иыншылыынан емес, болашата болар стсіздіктен корады. Ол бл жадайда зіні ер адамды ызытырмаймын деген з-зіне ойан болжауына баынып тр. Осындай теріс кзарастан тылу арылы ол болашата сексуалды сттілікке ол жеткізер еді». Бдан кретініміз, К.Роджерс тлаа байланысты «осы ша — болаша» контексіндегі иесяны станады. Тла дамуын леуметтік-психологиялы трыдан тсіндіруде оны мотивациялы рылысы негізге алынады. Мотивацияны тла міріндегі мні жайлы сауал кптеген алымдарды толандыран, соларды бірі болып Л.Маслоу есептелінеді. Ол адамны барлы ажеттеліктері туа біткен жне оларды іскс асуы доминантты иерархиялы жйеге сйенеді деп сынан.

дебиет

1. Андреева А.Л. Ценностные и мировоззренчесике аспекты социального неравенства // Социологические исследования. – 2007. - № 9. – 38-45 бб.

2. Бреева Е.Б. Социальное сиротство: Опыт социологического исследования // Социологические исследования. – 2004. - № 4. – 44-51 бб.

3. Победа Н.А. Толерантность: содержательные смыслы и социологическая интерпретация // Социологические исследования. – 2007. - № 6. – 13-25 бб.

4. Павленок П.Д., Руднева М.Я. Технологии социальной работы с различными группами населения. – М.: Инфра, 2009. – 272 б.