Таырып 10: Мдениет жне оам

1.Мдениет ымы.

2.Мдениетті рылымы. 3.Субмдениеттер жне контрмдениеттер.

4.Тіл жне оны оамдаы атаратын рлі.

5.Мдениетті трлі формалары: этномдениеттер, алалы жне ауылды мдениет, таптар мен трлі леуметтік топтарды мдениеті.

Мдениетті мазмны дет-рыптар, салттар, зандар, символдар ж-не таы басалардан трады, блар ойлауды, сананы жне тілді ар-асында пайда болады, блар жануарлар леміні кілдерінде тіптен де болан емес.

Мдениет — таза адами мір салты. Мдениетті жануарларда бол-майтыны сияты, дл солай мдениетсіз адамдар да болмайтыны аны. Мдениетке р трлі тсініктеме беріледі. Бірде ол туралы рпактан рпак-а берілетін жне кейбір топтар немесе коама тн жріс-трыс форма-ларыны жиынтыы ретінде айтылады. Екінші бір жадайда оны мате-риалды жне рухани ескерткіштерді, символдардын, дет-рыптарды жиынтыы сиякты арастырады.

Біз мдениет леуметтануыны маызды ымдарына тоталудан бас-таймыз. Мдениетті ртрлі коамдык ылымдар зерттегенімен оларды райсысы зіні ерекшелікті пндік кетігін тауып карастырады. леуметтануды мдениетті е алдымен коамны емір сруі мен дамуындаы аткаратын рлі ызытырады. Мдениет коамда жріп жаткан барлык згерістерді аны сезінетін, оан зі белгілі бір ыкпал жасайтын ерекше былыс.

Мдениетті ішкі рылымы бар. Себебі ол адамзат ауымдастыы-нан тыс мір срмейді, сондытан оны индивидті жеке мдениеті жне ауымдасты мдениеті деп беледі.

Индивидті жеке мдениеті — бл оны езіндік тртіп лгілеріні, ызмет дістеріні, сол ызмет нтижелеріні, оны ойлары мен идеяла-рыны жиынтыы. Индивидті жеке мдениетіні ауымдасты мдениеті шеберінде зіндік орны болады, біраоан біржоласііп кетпейді, белгілі бір дербестігін сатайды, бл оны жалпы мойындалан лгілерден ауыт-уынан керінеді. Бірамндай ауыту жалпы мойындалан лгілерді ира-туа жне айыптаушылыка жол беруге тиіс емес.

ауымдастык мдениеті — шыармашылы туындыларды, кауым-дастык мойындап абылдаан ндылытар мен тртіп тсілдеріні жиын-тыы оны мшелері шін маыздылыы артып, оларды тртібін аны-тап, емір сруді орта та міндетті ережелерін белгілейді.

Мдениетті леуметтанулы зерттеу пні: біріншіден, бірттасты ретінде мдениетті бкіл жйесі немесе баса коамды жйелермен зара рекеттегі оны кез келген трі болуы ммкін; екіншіден, мдениетті езге элементтерімен араатынасына немесе баса оамды жйедегі ара-катынасына орай алынан мдениет социодинамикасыны, мдени коммуникацияны рбір элементтері зерттеу пні бола алады.

Бірінші жадайда: 1) сол социум емірінде мдениеттін релі мен орны зерттеледі. Мндай зерттеуді масаты - айсыбір леуметтік-демографиялы топтарды мдени дегейін арастыру. Бл аса крделі жне келемі жаынан ете ауымды зерттеу. Шындыында, зерттеуші бл жа-дайда материалды жне рухани мдениетті барлы трлеріне талдау жасауы кажет болады, бл жерде рбір индивидтегі мдениетті р тріні дамуыны біркелкі болмауы оны мдделері мен бейімділіктерін, оны ксіби ызметіні ерекшелігіне байланыстыын ескеруді кажет етеді. Сондыктан батысты леуметтану дебиеттерінде «саяси адам», «керкем адам», т.б. солар сияты терминдер кеінен тараан. Мдениетті бкіл трін бірдей мегеру ешашан да болан емес. Сондытан адамны (не-месе топты) мдени дамуыны интегративті крсеткіші шартты жне салыстырмалы трде ана.

Екінші жадайда зерттеуді негізгі ш аспектісі туралы айтуа болады: 1) мдени коммуникация элементтеріні ішкі зара рекеттері зерттеледі. Осы трыдан аланда, мдениетті жасау, сатау, блу жне ттыну арасындаы зара рекет зерттеуді пні бола алады, сондай-а осы элементісрді кез келгеніні басаларымен араатынасы да зерттеу пніне жа-ыды. Сонымен атар, ксіби немесе мдениетті з бетінше жасаушыларды ттынушылармен (мысалы, жазушы-оырман, идеолог-саяси рекет-ке атысушылар, артист-крермен, т.б.), сынау-басару органдарымен, і б. зара карым-атынасын зерттеу ке тараан. Осыан сйкес осындай ісрттеу пні мдениетті сынаушы немесе ттынушы, яни мдени ком-муникацияны кез келген атысушысы бола алады; 2) мдени коммуникацияны жоарыда аталан элементтеріні кез келгеніні зге де оам-дыжйелермен (экономикалы, саяси, отбасы-трмыстык, экологиялы, кркемдік жне т.б.) араатынасы зерттелуі ммкін. Осы коамды жйе-иерді «тйісер» жерінде мдениетті леуметтанулы зерттеуді ерекше-пікті пні — ндіріс, отбасы, трмыс, демалыс, трбиелік ызмет жне і.б. пайда болады; 3) айсыбір мдениет трін тланы, топты немесе оамны мегеру дегейін салыстырмалы трде зерттеуге болады, бл жадайда олар зерттеу пніне айналады (мысалы, адамгершілік, керкем шыарма жне мдениетті баса трлері).

Зерттеуді баыты мен сипаты, леуметтанушы олданатын ралдар кбіне-кп мдениет леуметтануыны пнін дл анытауа байланысты. азіргі зерттеушілерді назары, екінішке орай, мдениетті ез ішкі задылыктарына емес, оан оамды жйелер ететін ыпала аударыып жр.

Адам кызметіні трі канша болса, мдениетті де сонша трі бар. Сондыктан леуметтануда мдениетті зерттеуді пнін аны табу ерекше маызды. Жоарыда аталан мдениетті трлерінде ортак задылытар болуымен атар, оларды райсысына тн ерекше зандылытар да бар, мдениетті наты бір трін зерттейтін адам осыларды ескеруі кажет. Сйтіп, мдениет леуметтануы зіне бірнеше салыстырмалы трдегі дербес ылыми пндерді осан, олар бір-бірімен байланысан ш топа бірігуі ммкін:

1) негізінен материалды мдениетті зерттеуге баытталан леуметтанулык пнні тобы: а) материалды ндіріс мдениетіні леуметтануы; б) трмыс мдениет леуметтануы; в) физикалы мдениет леуметтануы; г) сексуалды мдениет леуметтануы;

2) негізінен рухани мдениетке жататын леуметтанулы пндер тобы: а) білім беру леуметтануы; б) ылым леуметтануы; в) адамгершілік мдениеті леуметтануы; г) діни мдениет леуметтануы; д) кркем мдениет леуметтануы;

3)материалды жне рухани мдениетке, яни вертикальды иылысуа жататын леуметтанулы пн топтары: а) саяси мдениет леуметтаннуы; б) ы мдениеті леуметтануы; в) экономикалы мдениет леуметтануы; г) эстетикалык мдениет леуметтануы; д) экологиялы мдениет леуметтануы.

Мдениет леуметтануынын зге леуметтану пндері сияты езіні ымды аппараты бар. Онын е басты ымы - «мдениет» жоарыда арастырылды. Сонымен атар, белгілі бір жйені райтын оны баска да негізгі ымдары бар. Мдениет негізгі ш «буынды» райды: когнитивтік, жріс-трыс (тртіп), пракссологиялы. лбетте, мндай белу шартты ана, йткені бл «буындардын» брі бір-бірімен заратыыз байланысан, зара рекеттес. Бірак мдениетке леуметтанулык талдау жасау шін, оны ымдар жйесін тере тсіну шін мндай блуді белгілі бір мні бар.

Когнитивтік «буын» мдениеті адамзат баласыны жинатаан дниетанымдык парадигма, білім, дадылар, іскерліктер — леуметтік ызметті барлы трлерін леуметтік тжірибені озалысы, даму жиынтыы ретінде сипаттайды. Оны негізгі леуметтанулык бірлігі ретінде мдениет дылытары ымы алынан. Кейде мдениет ндылыы деп оны айсыбір шыармаларын жне зат формасындаы: кітап, сурет, мсін жне т.б. есептейді. Алайда, мндай трыдан арау те тар жне дл емес. Мдениетті кндылыы кызмет трінде де мір сре алады, оны авторынан ажырамайды. Орындалатын нерді бкіл трлері — би, жеке н салу, актерді сахнада ойнауы, эстрада нері жне т.б. орындаушыны ызметі ретінде мір среді жне бл кызмет белгілі бір уакыт аралыында ана іске асады. Бл ызметті таспаа жазып алу, пленкаа тсіру осы ызметті сатау, калпына келтіру болады. Малімні, шешенні, лек-торды, адвокатты, діндарды кызметі туралы да осыны айтуа болады.

Сонымен, мдениет ндылыы мдени кызметті нтижесі ретінде немесе кайсыбір адамдарды леуметтік ауымдастытары шін жалпы маызды мдени ндылыы бар осы ызметті зі арастырылады.

Мдени кызмет мдениет ндылытарын жасауа, таратуа жне ттынуа баытталан ызмет боландытан кез келген леуметтік ызметті: материалды-ндірістік, экономикалы, трмысты жне т.б. рамдас блігі болып табылады. Біра, ызметтін осы трлерімен айналыса отырып, адам з алдына згеше, утилитарлык мдениеттен тыс міндеттер ояды.

ызмет, егер де ол тланы дамуына ыпал ететін болса, мдени деп аталады. Сонымен катар, тек тланы дамуын арнайы масат еткен ызмет те бар. Мндай ызметті тар жне ата маынада «мдени» (культурный) деп атайды. Тек осындай кызметті ана детте мдениет леуметтануы зерттейді.

Бл кызметті кайнар кзі адамны мдени кажеттіліктері болып табылады. Бан адамны е жоары леуметтік ажеттіліктері - дамуы, зін-зі танытуы мен зін-зі баянды етуі, з міріні шыармашылыы, оны масаты мен мнін іздеу жатады. Тек осы ажеттіліктер ана адамны мдени, рухани дегейін сипаттайды. Ке маынада мдени деген ыма, егер де оны жзеге асуы тланы дамуымен байланысты болса, кез келген ажеттілікті жаткызуа болады. Дл осындай пікірді ажеттіліктерді нактылайтын мдделер мен нсаулар туралы да айтуа болады. Мдениеттік байланыс белгілі бір мдени ортада іске асады. Мдени орта деп отыранымыз леуметтік субъектіні оршаан жне оны мдени дамуына, рі мдени ызметіне тікелей ыпал ететін заттык жне тлалы элементтерді траты жиынтыы. Кеестік леуметтану дебиеттерінде осы трыдан кала, ауыл, ебек жымы, жатахана, отбасы, т.б. мдени орта ретінде зерттелді.

Мдени ортаны затты элементтеріні атарына: а) мдениет мекемелеріні саны жне кйі, оларды материалды базасы мен кадрлары (он мы адама шаандаы); б) леуметтік кеістіктегі айма мдениеті (кала, ауыл, коамдык мекеме, баспана, т.б. мдениеті); в) жртты жеке меншігіндегі зак пайдаланылатын мдени заттар жатады.

Мдени ортаны тлалы элементтері мыналар: а) халыкты білім жне мамандык дегейі; б) мдениет ызметіне стем етуші нскаулар; в) айматаы рухани ахуалды, тларалы атынастар мдениетіні жй-кйі.

Сонымен, леуметтанушыны мдениетті эмпирикалык зерттеуі негізгі элементтерді тізбегін: мдени кажеттіліктерді — мдени ортаны — наты мдени ызметті арастыруа саяды.

Жоарыда айтыландардан келіп мдениетті негізгі функциясы ай-кындалады:

— адам шыармашылдыы (ізгіліктік), яни адамны шыармашылы куаты оны мір тіршілігіні барлы формасында дамиды (басты функция);

— мдениет таным кралы жне оамны, леуметтік топты, жеке адамны зін-зі тануы боЛандытан, гносеологиялы (танымды) мін-деттер атарады;

— акпараттык — бл леуметтік тжірибені хабарлап, басалара ара-ганда уаыт байланысын — ткенді, бгінгіні жне болашаты амта-масыз етеді;

— коммуникативтік — бл зара тсіністікті бірдейлігін амтамасыз ететін леуметтік арым-катынас (общения) міндеті;

— ндылы-бадарлык міндеті, яни мдениет зіндік ерекше «мірлік кндылытар картасы» іспетті белгілі бір баыт жйесін береді, соны негізінде адам мір среді жне оан баыт стайды;

— нормативтік-реттеушілік (басарушылы) міндетінде мдениет адам мінез-лына леуметтік баылау кралы ретінде крінеді.

Мдениет ымыны р трлі тсіндірілуі.оны леуметтану тры-сынан зерттеуде трлі-трлі трыдан арауа себепші болды. Мде-ниет леуметтануы мдениет дамуыны леуметтік задылытарын жне сол зандылыктардын адам ызметінде керіну формаларын зерттеумен шылданады. йткені олар оамдаы катынастарды, сонымен катар оам мен табиат арасындаы атынастарды реттеп отыратын идеяларды жасаумен, мегерумен, сатау жне таратумен, тсініктермен, мдени нормалармен жне кндылытармен, мінез-лык, тртіп лгілерімен байланысан.

азіргі кезеде отанды жне еуропалы леуметтану дебиеттерінде мдениет леуметтануы жинатаушы ым ретінде олданылады. Оан кино, театр леуметтануы, яни алуан трлі нер леуметтануы, мдениет аралытарын тсіну проблемалары, р трлі мдениетті ымыраластыы мен шиеленістері, мдениетті леуметтік-тарихи процеске, топ круа, леуметтік стратификацияа жне леуметтік-саяси козалыстара ыпал ету мселелері жатады.

Ке маынада айтар болса, мдениет леуметтануы леуметтануды жай ана саласы емес, ол оамды мірді бкіл проблемаларын амтып, оларды зіндік ерекше кзараспен арастырады. Кез келген масата баытталан леуметтік ызметтен, айталык, ебек, трмыс саясат, денсаулы сатау, білім беру, т.с.с. мдени мазмнды табуа болады.

рбір мдениетті зіндік ерекшеліктері, белгілері болады, оларды мдениетті элементтері деп атайды. Рухани мдениетті базистік элементтеріне дет-рыптар, адамгершілік, зандар, ндылытар жатады. Алашы шеуі мдени нормаларды трлері болып саналады, сонды-тан да олар мдениетті нормативтік жйесін райды. Бл жйе оам мшелеріне не істеу керегін, оны алай істеу керектігін жне андай жадайда езін алай стау керегін белгілейді. зін стау мнерлері, деп (этикет) пен кодекс те мдениетті нормативтік жйесінде, біра негізгі есебінде емес, керісінше, оны осымша элементтері ретінде енеді. Кез келген оамда, айталы, арапайымнан бастап бгінгі астам оама дейінгі оамдарды брінде дет-рыптар мен зандар болан, біра мнерлер, этикет жне кодекс кез келген оамда бола бермейді.

ндылытар мдени нормалар тріне жатпайды, біра мдениетті нормативтік жйесіні зге де элементтері сияты осы жйеге енеді жне онда ерекше функция атарады. ндылытар мдениетте нені астерленетінін жне саталып алатынын крсетеді, бірак оларды ешкімге та-байды. оамдаы е негізгі ндылытар ана леуметтік нормалар тарапынан оралады. Сйтіп, мдени нормаларды зі леуметтік нормаларды трі болып табылады. Нормативтік жйеде дет-рыптар, адамгершілік, зандар базистік элементтер ретінде дл осылайша реттілікпен берілуі керек, йткені оамда тртіп бзушылара олданатын тыйым салуларды (санкцияларды) алашыдан шіншіге арай туі атандык дегейіні артандыын крсетеді.

дет-рыптар — жымды деттермен бекітілген дстрлі тртіптер.

Адамгершілік— моральды маыза ие болан дет-рып.

За — конституциялы негізде мемлекеттік кімет билігіні жоары органдарыны абылдаан нормативтік актісі.

Мдениетті анытамасы мен онын рылымы индивидтер мен ауымдастытарды, жалпы оамны леуметтік міріне ыпалын сара-лауа ммкіндік береді. Оны ыпалы мынандай баыттарда жзеге асады:

1. леуметтендіру жне жеке тлаларды алыптастыру арылы. Сби жары дниеге уатты асиеттері бар тек биологиялы организм ретінде келеді. Ол асиеттерді трбие дамытады, лгілейді, альттастырады, ебек пен шыармашылыа абілетті саналы тіршілік иесі, адама айналдырады. Трбие - тланы алыптастыратын, оны оамды мірге бейімдейтін, мдениетке баулитын масатты баыт. Бл процесс тлаа сол мдениетті тсінуге жне оны шеберінде саналы рекет етуге ммкіндік береді. Длірек айтанда, аталмыш процесс адамды леуметтендіреді.

Демек, леуметтендіру - бл индивидті оамды мірге атысуына тартатын, мдениетті тсінуге жне леуметтік ортада, жымда зін-зі стау дадысына йрететін, зін баянды ете тсетін жне р трлі леуметтік рлдерді орындаттыратын жалпы ортаны ыпалы.

2. оамды мірге мдениетті ыпал жасау тетіктеріні аса маыздысы мдениетті ндылытар жйесін жне оларды анытайтын критерийлерді белгілеу болып табылады. Адамны тртібі оны ажеттіліктерімен аныталады. Туаннан жне кнделікті мірден туындайтын ажеттіліктер болады. Бларды соысы кайсыбір жокшылы сезімінен туындап, рекетке итермелейді. ажеттіліктерді клемі жне оларды канааттандыру тсілдері тарихты жемісі жне мдениетке туелді болып келеді.

леуметтануда мдени былыстарды дстрлі блулер мен эмпирикалы талдаулар бар.

Мдениетті зіне сіірген субъектілер: оам, лт, тап, Мдениетті бл топтарыны арасындаы атынастар р кезде саймасай келе бермейді. Бан бгінгі лтты мдениеттер арасындаы шиеленістер, оамды жне индивидуалды мдениеттер арасындаы арама-кайшылытар мысал бола алады.

Функционалдык рліне арай мдениетті айсыбір оамны рбір мшесіне ажетті жалпы (зекті) мдениет жне айсыбір маманды адамдарына ажетті арнайы мдениет деп блуге болады.

Жалпы жне арнайы мдениеттер арасында ката белгіленген шекара жок. зекті мдениет рдайым вариативті, біра оны моделін жалпы орта білім беру бадарламасы анытайды. Мамандар мдениетін, з кезенінде, тек ксіби біліктілік дегейімен тегеруге болмайды. Ол зіне ксіптік этика мен эстетиканы осып аланда, мамандыты дниетанымды негіздерін пайымдауды талап етеді.

Мдениетті шыу тегі (генезис) бойынша белгілі бір стихиялы жадайда пайда болан, наты авторы жо халыты мдениетке жне ав-торларын наты анытауа болатын, ксіби мамандарды — интеллигенцияны жасаан «білімді» мдениетіне блуге болады.

Мдениетті трлеріне арай материалды (мысалы, материалды игіліктерді ндіру мдениеті, трмыс мдениеті, т.б.) жне рухани (ылым, нер саласындаы ол жеткен табыстар, сонымен катар адамгершілік, кр-кем, педагогикалы мдениет, т.б.) мдениеттер деп блу калыптасан.

Мдениетті материалдык жне рухани деп блу шартты екені даусыз. йткені олара орта бірнеше мдениеттер бар, айталы, экологиялы, физикалы, т.б.

 

дебиет

1. Михайлова Л. Социология культуры. – М.: Дашков, 2006. – 344 б.

2. Окладникова Е.А. Социология культуры. – СПб.: 2008. – 312 б.

3. Общая социология: Учебное пособие /Под общ. ред. проф. А.Г.Эфендиева. – М.: ИНФРА-М, 2004.- 654 с.

4. Рысь Ю., Степанов В. Социология: Учебник. М.: Дашков. 2005. – 518 с.