Таырып 11: Отбасы жне гендер леуметтануы

1.Неке жне отбасы: анытамасы, ызметтері.

2.Некелік отбасылы атынастарды тарихи типтері жне трлері.

3.Неке мен отбасыны тенденциялары жне даму перспективалары.

4.«Жыныс» жне «гендер» ымдары. 5.Гендерді леуметтанулы теориясы.

6.азастанда отбасылы саясатты дамуы, оны демографиялы жне гендерлік саясатпен байланысы.

Зады маынасында отбасы дегеніміз бл некеден, туыстытан, бала асырап алудан немесе балаларды трбиелеуге алуды згеде нысандарынан туындайтын жне отбасылы атынастарды ныайту мен дамытуа септігін тигізетін, мліктік жне млікке атысты емес жеке басты ытарымен байланысан адамдар тобы.

Отбасылы атынастарды реттейтін ыты нормаларды жиынтыы отбасылы ы деп аталады. Отбасы неке атынасын реттейтін негізгі нормативтік ыты акт азастан Республикасыны «Неке жне Отбасы туралы за» болып табылады.

Неке отбасын руды негізгі болып табылады. Ерлі зайыптылар арасындаы мліктік жне мліктік емес жеке атынастарды туындататын отбасын ру масатымен, зада белгіленген тртіппен тараптарды ерікті жне толы келісімі жадайында жасалан еркек пен йелді арасындаы те ыты одаты некедеп тсінуіміз ажет.

Егер неке тіркелмесе де, біра еркек пен йел біргі трып, балаларын трбиелеумен айналасып жатса, мны да отбасы деп айтуа болады. Егер кмелетке толан балалары ата анасымен біргі трып, аморлы жасап, материалды кмек крсетсе бл да отбасы.

Адамдар арасында некеден, туыстытан, бала асырап алудан туындайтын атынастар отбасылы атынастар деп аталады. Біра отбасындаы атынастарды брі бірдей ы жнімен реттеле бермейді. Отбасындаы атынастар адамгершілік, игілік нормалары негізінде реттеледі. Бл зара рмет, сйіспеншілік, аморлы жне имандылы олдауды крінісі. Отбасылы мір алыбы, кбінесе лтты дстрлер мен дет рыптара сйенеді. Мысалы, лкендерді адірлеу.

ыты нормалара араласу отбасылы атынастар бзыланда ажет.

Отбасылы ы тек шартты трде ана отбасылы деп атауа болатын зге де атынастарды реттейді. Туысты жататын атынастарды туысты атынастар деп атау керек. Туысты дегенде бір негізінен немесе орта бір атадан тарайтын андас адамдарды байланысы тсініледі. Туыстыты екі тармаы болады: тікелей жне жанама туысты.

Тікелей туысты адамдарды бір негізінен тарайтындыына негізделеді. Туысты жоары жне тменгі тармаа ажыратылады. Туыстыты жоары тармаы рпатан ары атаа арай тарайды (кеге, анаа, атаа, атаны атасына жне т.б.), тменгі тарма ары атадан рпатарына арай тарайды (балалара, немерелерге, шбереге жне т.б.).

Отбасы оамны маызды леуметтік институты, оны рамындаы адамды репродуктивті ызмет атаратын оамны мшесі ретінде арастырады.

Отбасы тарихи згеріп отыратын леуметті былыс, себебі формасы ндірістік атынастара тікелей туелді. Мселен, некелік атынастарды алашы тарихи формасы полигамия, ал ндіріс рал жабдытарына жеке меншікті пайда болуына байланысты ол моногамиялы отбасымен ауысады. Отбасы некеге араанда крделі жйе, себебі ол жбайлара ана емес, оларды балаларын, баса туыстарын да біріктіреді.

Полигамия

Моногамия

Л. Морганны айтуынша, отбасылы атынас промискуитет (жалпы аралас), бір андастар отбасы, снидиасмикалы отбасы жне моногамиялы отбасы кезедерінен ткен.

Бір андастар отбасы топты некеге негізделеді, мнда жынысты атынастар тек бір рпаа жататындар арасында ана рсат етіледі. Мндай отбасы эндогамиялы (жаын туыстар арасындаы жынысты осылу дегенді білдіреді) топ болады, йткені оан бір руа немесе тайпаа жататындар кіреді. азіргі кезде мндай отбасылар жо. Біра кейбір халытарда аайынды екі адамны балаларыны йлену фактілері кездеседі.

Бдан кейін эндогамиялы принцип экзогамиялы принциппен, яни руаралы некелесу формасымен ауысады.

Бір еркек пен бір йелден тратын моногамиялы отбасыа туді тарихи типі синдиасмикалы отбасы болды. Ол жабайылытан варварлыа ту кезеінде пайда болды, ал полигамиялы (кп йел алу формасында) тек еркектерді ана еркіне тиді. Отбасыны бл формасында баланы шын биологиялы кесі белгілі болатын болды да, мны зі рулы оамны ыдырап, жеке меншікті, осымша німні шыуына, сйтіп моногамиялы отбасыны тууына жадай жасады.

Моногамиялы отбасы патриархалды атынастара негізделгендіктен отбасы басшысы еркек болды, отбасыны ажырасуы да еркекті ана еркімен болатын болды. азіргі кездегі отбасыны негізгі типтері згеше. азір біртипті отбасы жо. азіргі кездегі отбасыны типтері: тотемдік ауым (ру) (азір Австралияда кездеседі), патриархалды туыстар тобы (рпатарды шыу тегіне арай бл отбасы матриархалды немесе патриархалды отбасы болды. Матриархалды отбасы отбасыны е кне трі. Мнда бір йелді кп кйеуі болуі жиі кездеседі. Мндай отбасы тибеттіктерде жне Отстік ндістанда тратын тода деген халыта кездеседі), патриархалды отбасы (Патриархалды отбасыны басшысы еркек. Ол млікті басшысы болып саналады) жне жеке отбасы (бгін тада дниеде е ке тараан отбасыны трі.

леуметтанушыларды пікіріше, отбасы жне оны сатау халыты физиологиялы жне рухани ажеттіліктерін анааттандыру жзеге асырылады.

леуметтану ылымы оны былай анытайды: отбасы дегеніміз тарихи згеріп отыратын леуметтік топ, оны жалпы белгілері: бтен адаммен жынысты байланыс орнату, туысанды атынастар жйесі, адамны жеке дара адамгершілік сапаларын алыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалы ызметті іске асыру.

Неке оаммен санкцияланан.

Отбасылы міндеттері мен лидерлік асиеттеріне байланысты отбасы ш негізгі типке блінеді:

Дстрлі (патриархалды) отбасы:

Ø Дстрлі отбасыларда бір баспанада кем дегенде ш рпа труы тиіс.

Ø йелді кйеуіне экономикалы туелділігі;

Ø йел мен еркектеріні міндеттеріні білінуі;

Ø Еркекті отбасыны басында трыу.

Дстрлі емес (эксплуататорлы) отбасы:

Ø йел мен еркекті оамды ебекке бірдей атысуы;

Ø й шаруашылыын йел атарады;