Таырып 13: Девиантты мінез-лы леуметтануы

1.Девиантты мінез-лы леуметтануды объектісі жне пні.

2.Позитивті жне негативті девиация. 3.леуметтік баылау, леуметтік санкциялар.

4.Девиантты мінез-лы теориялары: биологиялы, психологиялы, леуметтанулы, функционалистік, интеракционистік , дау-жанжалды теориялар, баылау теориялары.

Жеке адама атысты леуметтануды тбегейлі проблемаларыны бірі - леуметтену процесі болып табылады. «леуметтену» ымы жалпылама трде жеке адамны леуметтік топ пен жалпы оама тн мдениет ымына кіретін жне жеке адамны оамды арым-атынастарды белсенді субьектісі ретінде ызмет атаруына ммкіндік беретін белгілі-бір білім, норма, ндылы. станым, міез лгілері жйелерін мегеруі процесін сипаттайды.

леуметтену процесі негізгі мір тізбектері деп аталатын сатылардан теді. Бл балалы, жасты, ересектік жне артты ша. мір тізбектері леуметтік рольдерді алмасуымен, жаа мртебеге ие болуымен, мір салтын згертумен байланысты. Ескі ндылытарды, нормаларды, рольдер мен міез-лы ережелерін мыту кері леуметтену, ал ескі ндылытарды орнына жаа ндылытара, нормалара, рольдер мен міез-лы ережелеріне йрену айта леуметтенудеп аталады.

леуметтену процесіні мазмны кез-келген оам зіні мшелері андай болмасын рольді стті мегергеніне (жынысты-рольдік леуметтенуге), ндіріс ызметіне білікті атыса алуына жне атысысы келуіне (ксіби леуметтену) мдделі екендігінде. Мны брі адамды леуметтену обьектісі ретінде сипаттайды. Алайда, адам леуметтену бьектісі ана болып оймай, субьектісі болан кезде де оамны толыанды мшесі бола алады.

Егер де леуметтену процесінде адамны тласы дамитын болса, онда ол адам шін стті леуметтену болады. леуметтену кемшілігіні крініс табуы девиантты міез-лыболып табылады. «Девиантты міез-лы» ымы мазмныны ш ырын бліп арауа болады: 1) девиация деп нормадан кез-келген ауытуды, тіпті прогрессивтік ауытуды айтуаболады; 2) дстр бойынша девиантты деп леуметтік «жамандыты» жаымсыз крінісі ретіндегі девиацияны айтады; 3) нерлым тар ымында девиантты міез-лы деп ылмысты жазалауа сотырмайтын, ыа айшы болмайтын ауытуларды айтады.

Девиантты міез-лыты зіне тн белгісі мдени релятивизм болып табылады: мысалы, бір іс-рекет бір оамда дрыс саналуы, ал баса оамда леуметтік патология ретінде арастырылуы ммкін.

Девиантты міез-лыты леуметтанудаы тсіндірілуі обьективті леуметтік баыттылыты жне тланы, леуметтік топтарды, ауымдастытар мен ттас оамны ызмет атаруы жне дамуы трысынан аландаы міез-лыны оамды нтижелері сияты крсеткіштерді, міез-лыты леуметтік ндылытар мен нормалара сйкестігін, оамды пікірге берілген баалар мен леуметтік санкцияларды амтиды. Санкция - леуметтік баылау элементтеріні бірі. леуметтік баылау мойындауды білдіру, марапаттар мен ерекшелік жйелері ретінде аныталады, соларды арасында тланы міез-лы абылданан міез-лы лгілеріне сйкестендіріледі. Демек, леуметтік баылау зін-зі реттейтін жйе ретінде оамны тратылыы мен йлесімді ызмет атаруын ескере отырып, оам абылдаан міез-лы нормалары мен ндылытар жйесіне сай келетін жеке адамны міез-лын амтамасыз етуді масат ттатын трлі рекеттер мен санкциялар, ынталандырулар мен марапаттар арылы жзеге асырылады.

Тла тек ана леуметтік-оамды атынастарды жемісі ана емес, сонымен атар леуметік іс-рекеттерді маызды субъектісі де болып саналады. Бл іс-рекет, ызмет оамны барлы салаларында рдайым крініп отырады. Мысалы, экономикада, саясатта, рухани мірде. Крнекті неміс леуметтанушысы Марк Вебер рбір адам зіні іс-рекетіне белгілі бір мн, маына береді деп атап крсеткен. Олар осыларды мірде олданады. Одан рі саналы адамны леуметтік іс-имылы, рекеті, ызметі зінше жеке дара баытталып, мір сре алмайды, ол р уаытта баса адамдара баытталады. Вебер осындай іс-рекетті біреуге баытталуын, нысаналануын тосу, кту, міт ету (ожидание) дейді. Мнсыз ешандай іс-рекет, имыл леуметтік болып саналмайды. Мындай леуметтік іс-имылды алуан трлері болады. Оларды е бастысы масата сйкес келетін іс-рекет (целенаправленное действие). Бл масата сйкес келетін іс-рекет тланы ойлаан масатына жетуі шін олданылады.

Бл жолда тла зіне сйкес ажетті ралдарды пайдаланады. Веберді пікірінше, масата сйкес келетін іс-рекет, имыл негізгі идеалды топ болып саналады. Ал, саналы емес іс-рекетті салдары руаытта алыптасан нормадан ауытуа (девиацияа) келеді. леуметтік іс-рекетті, парасаттылыы, аыла жедірушілігі – тарихи процесті басты баыты.

Вебер леуметік іс-рекетті, имылды 4 типке бледі:

а) аыл-ойды масата баытталуы (целерациональный). Мнда рбір іс-рекетті масаты мен рылымыны бір-біріне сйкестігі кзделеді.

) іс-рекетті ндылыа баытталуы. Мнда рбір іс-рекетті баса ндылы, баалы шін мір сруі (мысалы, діни немесе моральды) кзделеді.

б) аффективтік, бл адамны эволюциялы реакциясына негізделген (аффективия).

в) дстрлік (яни салт-дстрлік), мнда адмны іс-рекеті белгілі бір дстр, салта сйкес болады.

Тланы леуметік ызметі деп, адамны мірді зінше игеріп, мегеруі жне адамны зіні оамды атынастарды, былыс, процестерді згертуші субъект ретінде дамып, жетілдіруін айтады.

леуметтік іс-рекет пен ызметті озаушы кші объективтік жадайлармен байланысты. Объективтік жадай адамдарды ажеттілігінен, м-мтажынан, мддесінен, масатынан шыады.

Басаша айтанда, адамды іс-рекетке, ызметке итермелейтін негізіг себептер – ажеттілік, мтажды, мдде жне масат. ажеттілік мірде болады, біра, ол олда жо зрулікке жатады. ажеттілік табии жне леуметтік болып екіге блінеді. Табии ажеттілік, ол з кезегінде леуметтік ажеттілікке ласады.

Табии ажеттілікке тама ішу, киім кию, баспана ажеттіліктер (мтаждытар) жатады. Мндай леуметтік ажеттілікке ебек ету, баса адамдармен байланыста болу, оамды мірге араласу т.б. мтаждытар кіреді. ажеттілікті адам тере сезініп, тсінесе, оны теуге, іске асыруа тырысса, ол мддеге, ал, мдде масата айналады. Мны зі екінші жаынан, тланы ажеттілікке, мтаждыа, мддеге, масата тере кзарасын алыптастыруын керек етеді.

Адам мддесі, масаты белгілі бір ажеттілікті (мтаждыты, зрулікті) анааттандыру ммкіндігіне арай тланы іс-рекетіні, ызметтеріні баыттарын белгілеп отырады. Жалпы мдде, масат адамны оамда мір сру ызметіні алыптасан жадайлар мен орындарын сатау немесе оларды згерту шін креске жеке адамдарды жмылдыратын шешуші себеп ретінде байалады.

Мдделерді, масаттарды негізінде леуметтік талап-тілектерді білдіретін адамдарды ажеттіліктері жатады. Осыан орай мдде, масат бір нрсеге, зата деген ажеттілікті тсінуді трі ретінде крінеді.

ажеттілік тланы зін оршаан леуметтік ортамен атар сырты табиатпен тыыз байланыстырады, йткені адам табиаттен керегін алып, зіні мддесін, масатын анааттандырып отырады. Ол табиата туелді болады, біра, бл туелділікті біршама бседетуге, тмендетуге тырысады. Сйтіп ол табиаттаы жо заттарды олдан жасап, зіні ажетілігін, мтаждыын анаатандырады. Осыларды нтижесінде тла табиаттан біршама туелсіз болады.

ажеттілік – объективті дниені даму задарыны негізгі бір трі. Осыан орай тла ажетілікті тере, жан-жаты тсініп, оны мегеріп, зіні ісінде, ызметінде пайдаланып отырады. Екінші жаынан, ажеттілік тланы мірдегі белседілігін, жауапкершілігін арттыруды басты факторларына жатады. Тланы атаратын іс-рекеті, ызметі белгілі бір наты мдделерді жзеге асыруа баытталады.

Кейбір жадайларда адам жаа бір леуметтік жадайда зіні мдделерін згерте алмайтын халге шыраса, онда ол зіні жріс-трмысын, мінез-лын згертуге, яни бейімделуге мжбр болады.

Бейімделу - мір сру жадайларыны згерісіне деген сол адамны кзарасыны алыптасуына кмектеседі, сйтіп тсініспеушілікті нтижесінде пайда болатын шиеленісті жоюа, я болмаса оны бседетуге жадай туызады.

ажеттілікті мддеге айналуы, ал, мддені масата айналуы бл субъект ызметіні екі сатысы. Мны райсысы іс-рекетті себебі ретінде сипатталады,

Мддені масата айналу сатысында озаушы кш ретінде болатын адамдарды ынталары, бастамалары, ниеттері, т.б. маызды рл атарады, осыларды зара байланыс-атынастары тланы ызметіні леуметтік жаын райды. леуметтік іс-рекетті, ызметті сырт крінісі адамны натылы кзарасынан, жалпы идеологиясынан да байалады. Тладаы жоары адамгершілік, нды, баалы нсаулар, мраттар, бадарламалар оны оршаан леуметтік ортаа бейімделу ретінде бола отырып, тланы жоары ксіби мамандыын, белседілігін, жауапкершілігін, іскерлігін дайы арттырып отырады. Бл атынастар индивидті натылы ызметіні мні мен мазмнын, оны масаты мен міндетін алай тсінетініне, осы ызметті ажеттілігіне деген сезіміне арай зіні ызметінде анааттану немесе анааттанбау сезіміне сйкес рылады.

Жеке адам мен оам арасындаы леуметтік атынастар леуметтік баылау жадайында алыптасып, іске асырылады.

леуметтік баылау дегеніміз, оны ішінде ыты трде де реттеу арылы леуметтік жйені райтын элементтерді зара рекетін реттеу жолымен амтамасыз етеді жне сол жйені здігінен басарылу тсілі болып табылады.

Сол сияты леуметтік баылау дегеніміз – ол жеке дара адам мен (индивидті) оамны, азамат пен мемлекетті зара атынастарын реттейтін рал. леуметтік баылау шеберіндегі леуметтік атынас дегеніміз, ол – субъект (адам, адмдарды алуан топтары мен бірлестіктері) мен объектіні (сырт дниені), жай ана атынасы емес, блар р трлі сипаттаы элементтерді зара арым-атынастары.

Сйтіп леуметік баылау дегеніміз, ол индивидтерді леуметтік тртібін тек ана саяси мекемелерді ана трысынан емес, сонымен атар баса да леуметтік мекемелерді (яни, білім беруді, мдениетті, мораль) тарапынан да реттеу болып табылады.

леуметтік баылау – топты, жымны, оамны тратыдыын, бірлігін сатайды.

Адамны іс-рекеті деп, оны мтаждыы мен алдына ойан масатты жзеге асыруа баытталан рекеттерді жиынтыын айтамыз.

М. Вебер атап крсеткендей, адамны мінез-лы деп, оын іс-рекетіні, ызметіні сырты крінісін айтады. Оны негізгі ш трі болады:

а) инстинктивті; ) арапайым; б) леуметтік;

Мінез-лыты бірінші жне екінші трі кбінесе саналы, ерікті емес тріне жатады да, оны леуметтік мні болмайды.

Мінез-лыты мндай трлерін, психология ылымы зерттейді. Екінші жаынан, кейбір осындай тртіпті трлерінде леуметтік жатар болуы ммкін (мысалы, білместіктен, байаусызда жасалан ылмыстар). Мінез-лыты саналы з лгісі тек адама ана тн. Ол адамны аыл-ойыны кмегімен еркін баылауы арылы іске асырылады. Сондытан оын леуметтік маызы жне леуметтік мні болады. Мндайды леуметтік мінез-лы деп санаайды.

леуметтік мінез-лы р трлі болады, олар:

а) индивидуалды (яни, жеке адамны мінез-лы);

) жымды – бл жалпы мтаждыы, талап-тілегі жне іс-рекет масатыны бірлігі кезінде рылан йымдасан топты мінез-лытары;

б) баралы – бл бір типті, рі йымдаспаан лкен бара тобыны мінез-лы.

Жеке адам мінез-лыны рылымы ш элементтен трады: а) мотивация, мтажды пен себеп-длелдерді ккейтесті мселелері;

) шешімдер, яни шешімні масаты, оны іске асырудаы ралдарды іріктеп алу, жоспарлау;

б) іске асыру, мірге ендіру. Бл оршаан ортаа сер ету, болатын нтижені талдау, іс-имылдарды жзеге асыру.

леуметтік мінез-лыты лшемі болып ылы (поступок) саналады.

ылы – бл іс-рекет. Мны леуметтік маызы жне мні болады. Мысалы, анасы баласына уаытында тама бермесе, бл жаымсыз ылы болып есептеледі.

леуметтік тртіп белгілі бір леуметтік ережелерге (нормалара) сйкес келсе, алыпты дейді. Ал, мінез-лы нормаа сйкес келмесе, оны ауытыан (немесе девиандты) мінез-лы дейді. Бл ауытуды леуметтануды арнаулы теориясы – ауыты мінез-лыны леуметтануы зерттейді.

Ауыту тртібіне ы пен мораль прициптерінен кейін кету, оларды бзу жатады.

Ауыту тртібі ебек, ндіріс саласында, жеке адамдар арасында, цымды арым-атынастарда, ызметте, жмыста, трмыс-салтында жиі кездесіп отырады. Мндай жат ылытара бзаылы, рлы, маскнемдік, нашаорлы, з-зіне ол жмсау, жезкшелік, т.б. жатады. Мндай ауыту мінез-лытарына арсы крестер елімізді барлы салаларында алуан трлі дістермен ата жзеге асырылуда.

 

дебиет

1. Гидденс Э. Социология. – М.: Московский лицей., 2005. – 632 б.

2. Ленеев В.В. Организованная преступность, уголовный терроризм в глобализации // Социологические исследования. – 2002. - № 5. – 60-67 бб.

3. Павленок П.Д., Руднева М.Я. Социальная работа слицами и группами девиантного поведения. – М.: Инфра, 2007. – 185 б.

4. Павленок П.Д., Руднева М.Я. Технологии социальной работы с различными группами населения. – М.: Инфра, 2009. – 272 б.