БЛІМ. ТІЛ КЕМІСТІГІ ЖНЕ ОНЫ СЕБЕПТЕРІ

Логопедияда сйлеу тіліні алыпты дамуы мен бзылысын ажырату е маызды болып табылады. Сйлеу тіліні нормасы - кпшілік малдаан сйлеу тіл рекетінде сйлеу тілін олдануды жалпы нсалары деп білеміз. алыпты сйлеу тіл рекетінде сйлеу тіліні психофизиологиялы механизмідері сатаулы болады.

Тіл кемістігі деп сйлеу абілетіні психофизиологиялы механизміні бзылу салдарынан сйлеушіні сйлеу тіліні оршаан ортаа тн млшерден ауытуын айтады. Коммуникативті теория бойынша сйлеу тілі бзылысы – ол вербальды атынасты бзылуы деп есептеледі.

Сйлеу тіліні бзылуы тмендегідей белгілерімен сипатталады:

• з бетінше жоалмайды, айта бекиді;

• логопедиялы ыпал жасауды талап етеді;

• сйлеушіні жасына сйкес келмейді,

• баланы одан ары дамуына жаымсыз серін тигізеді.

• тіл білмейтіндік, диалектизм тіл кемістігі болып саналмайды.

Мндай сипаттама сйлеу тіліні бзылыстарын баланы жас ерекшеліктерінен, бала мен ересектерді уаытша сйлеу тіліні бзылыстарынан, диалектілерден ажыратуа ммкіндік береді.

Логопедияда тіл бзылысын білдіретін «сйлеу тіл кемістігі», «тіл ааулыы», «сйлеу патологиясы», «сйлеу тіліні ауытуы, «сйлеу тіліні бзылысы» жне «сйлеу тіл дамымауы» деген ымдар олданылады.

Сйлеу тіліні дамымауы - кейбір сйлеу функцияларыны немесе сйлеу жйесіні алыптасуыны тмен денгейі.

Сйлеу тіліні бзылысы - сйлеу рекетіні механизмдеріні жмысыны алыптан ауытуы, бзылуы. Мселен, сйлеу тіліні грамматикалы рылысыны жетілмеуінде тілді морфологиялы жйесін менгеру, сйлемні синтаксистік рылысы денгейі те тмен болады. Сйлеу тіліні грамматикалы рылысыны бзылуы оны аномальды алыптасуымен жне аграмматизмдермен сипатталады. Жалпы сйлеу тілі дамымауында сйлеу тіліні барлы компоненттеріні алыптасуыны бзылуы байалады (фонетика-фонематикалы, лексикалы, грамматикалы жаыны). Жалпы сйлеу тілі дамымауыны механизмі р трлі болуы ммкін, соан байланысты ауытуды рылысы да ртрлі болуі ммкін. Ол дизартрияда, алалияда, т.б. тіл кемістіктерде байалуы ммкін.

Логопедияда «сйлеу тілі дамуыны бзылуы» жне «сйлеу тіліні тежелуі» деген ымдар олданылады. Сйлеу тіліні дамуыны бзылуы кезінде сйлеу процесіні онтогенезде бзылуы байалса, ал сйлеу тіліні тежелуі дегеніміз сйлеу тіліні дамуыны темпіні тежелуі. Бл жадайда баланы сйлеу тіліні даму денгейі жасына сай келмейді.

«Сйлеу тіліні жойылуы» деген ым бас миыны ошауланан немесе диффузды заымыны салдарынан алыптасан сйлеу дадыларыны жне атынас икемділігіні жойылуын білдіреді.

Сйлеу тілі аауларыны алуан трлі себептерін арастыран кезде ааулыты пайда болу процесін талдау, жас ерекшелікті р кезеінде сйлеу тілі дамуыны жалпы задылытарын ескеруге негізделген (И. М. Сеченов, Л. С. Выготский, В. И. Лубовский) эволюциялы-динамикалы негіз олданылады.

«Этиология» термині (грек тілінде «этио» - себеп, «логос» - ылым, ілім) – ауыруды пайда болуыны себебі немесе патологиялы жадайын білдіреді. Себептілік мселесі ежелден адам баласыны ыыласын аударан. Этиологияны ылым ретінде дамуы біратар медициналы жне жаратылыс пндерді жалпы ылыми прогрессіне байланысты.

Сйлеу тілі бзылыстарыны этиологиясы да дерттілік себептері туралы жалпы іліміні тарихи даму жолдарын тті.

Кне заманны грек философы жне дрігері Гиппократ (б, .д. 460—377 жж.) сйлеу тіл кемістіктеріні, атап айтанда, ттыпаны себебі бас ми жарааттануында деп айтып кеткен. Баса грек философы Аристотель (б, .д. 384—322 жж), сйлеу тіліні пайда болуын шеткі сйлеу аппаратыны анатомиялы рылысымен байланыстырып, сйлеу тіл бзылыстарыны себебін соны ааулыынан деп білген.

Сонымен, кне заман ылымдарыны зерттеулерінде де сйлеу тілі бзылыстарыны себептерін тсінуде екі баыт белгіленді. Біріншісі Гиппократтан бастап шыан – сйлеу тілі бзылыстарыны пайда болуында бас миды заымдалуы басшы болса; ал екіншісі - Аристотельден басталан – перифериялы сйлеу аппаратыны бзылыстары басшы болады деп малдайды. Кейін де сйлеу тілі бзылыстарыны себептерін зерттеу кезінде осы екі кзарас саталан.

Гиппократты ойын француз дрігері Поль Брока тек 1861 жылы ылыми трыдан длелдеп берді. Ол бас миында сйлеу тілге атысты арнайы блік бар екенін крсетіп, сйлеу тіліні жойылуын сонымен байланыстырды. 1874ж. Вернике осыан сас жаалы ашты: тсіну мен ми ыртысыны белгілі бір блігіні сатаулы болуы арасындаы байланыс. Осы кезден бастап сйлеу тілі бзылыстары мен ми ыртысыны белгілі бліктеріні морфологиялы згерістері зара байланысты екені длелденді.

Сйлеу тілі бзылыстары этиологиясы мселесіні арынды дамуы ХХ асырды 20-ші жылдарында басталды. Осы жылдары алымдарды сйлеу тіл бзылыстарын пайда болу себептеріне арай топтастыруа алашы рекеттенді. Осылай, С. М. Доброгаев (1922) сйлеу тілі бзылыстарыны себептері ретінде «жоары жйке жйесіні ауыруларын», сйлеу аппаратыны патологиялы згерістерін, бала кезіндегі трбиені жетіспеушілігін, сонымен атар «азаны жалпы невропатиялы кйін» атайды.

М. Е. Хватцев сйлеу тіл бзылыстарыны барлы себептерін бір бірімен тыыз байланыста болатын ішкі жне сырты деп блді. Сонымен атар ол органикалы (анатомиялы-физиологиялы, морфологиялы), функционалды (психогенді), леуметтік-психологиялы жне психоневрологиялы себептерді де ажыратты.

Органикалы себептерге бала миыны рсатаы даму жадайы, анасыны босанып жатан кезде заымдалуы, туыланнан кейін заымдалуы жне жетік дамымауы, сонымен атар перифериялы сйлеу мшелеріні р трлі органикалы бзылыстары жатады. М. Е. Хватцев органикалы орталы (ми жарааттары) жне органикалы перифериялы (есту мшелеріні заымдалуы, тадай жарытары жне артикуляциялы аппаратты баса да морфологиялы згерістері) себептерін белгіледі.

М. Е. Хватцев функционалды себептерді И. П. Павловты орталы жйке жйесіндегі оздырыш жне тежелу процестеріні араатынасыны бзылыстары туралы ілімімен тсіндіреді. Функционалды себептер сйлеу аппаратыны рылымын згертпейді, тек оны алыпты жмысын (функциясын) бзады. Мндай себептерге р трлі стресстік жадайларды, баланы жйке жйесіне сер ететін ерте жасынан жиі жне за мерзімге созылан ауыруларды, оршаан ортасында сйлеу тілі дрыс болмауды, т.б. себептерді жатызуа болады.

заа созылан функционалды бзылыстар органикалы бзылыстара айналуы ммкін екенін ескерген жн. Таы да айтып кететін бір жадай, сйлеу аппаратыны бір блігінде кездесетін органикалы бзылыстар баса бліктерінде екіншіреттік функционалды бзылыстар пайда болуына сер етеді. Мысалы, сйлеу аппараты рылымыны органикалы бзылыстарыны салдарынан балада тек дыбыс айтуыны ааулары байалады. Біра, бала зіні кнделікті ате айтан дыбыстарын естуі сйлеу-есту анализаторыны екіншіреттік функционалды бзылысына келеді - бала дыбысты бзылып айтылуын алыпты ретінде абылдайды. Ал, егер бала сйлеу барысында бір дыбысты екінші дыбыспен алмастырып айтатын болса («шананы» орнына «сана»), сауат ашуа йрету кезінде шіншіреттік бзылыс пайда болуы ммкін- алмастырып айтылатын дыбыстар жазуында ріптермен алмастырып жазылады. Нтижесінде бір емес, ш кемістікті тзетуге тура келеді.

М. Е. Хватцев органикалы жне функционалды, орталы жне шеткі себептерді зара рекеттестігіне кіл аударан. Психоневрологиялы себептерге аыл-ойы кемістігін, есіні, зейініні бзылуын жне баса да психикалы ызметтеріні бзылуын жатызан. Ол леуметтік-психологиялы себептерге аса назар аударан. Бл себептерді оршаан ортаны р трлі жаымсыз факторлары деп білген. Сонымен, ол сйлеу тілі бзылыстарыны себеп-салдарын анытауда алашы рет диалектикалы тры негізінде сйлеу тілі бзылыстарыны этиологиясын тсінуін длелдеді.

Соы жылдары биология, эмбриология, теориялы медицина саласындаы, медициналы генетика, иммунология жне баса да пндерді кптеген жетістіктері сйлеу тілі бзылыстарыны этиологиясы туралы тсініктерді тередетіп, оларды пайда болуында экзогенді (сырты) жне эндогенді (ішкі) зияндылытарды маыздылыын крсетуге ммкіндік берді. Сйлеу тілі бзылыстарыны себептерін ана біліп оймай, сонымен атар баланы азасына сер ететін жаымсыз факторларды серінен сйлеу тіл бзылыстарыны механизмін білу ажет. Бл сйлеу бзылыстарын тзетуде тиімді жолдары мен дістерін анытауа ммкіндік туызады.

Сйлеу тіл бзылыстарыны себептері – азаа сйлеу тілі бзылыстарыны ерекшеліктерін дйектейтін сырты немесе ішкі зиянды факторларды сері болып табылады.

Бала дамуыны ай кезеінде жне андай жадайларда сйлеу тіліні бзылыстары пайда болады?

лі туылмаан баланы сйлеу тілі дамуына жне ауытуына сер ететін жаымсыз факторлар серін тигізуі ммкін. Оны баланы денсаулыына жне сйлеу тілі дамуына жаымсыз тым уалаушылы жне болаша ата-аналарыны дрыс емес мір салты сер ететінімен тсіндіруге болады. Балаа ата-аналарынан психикалы-жйке ерекшеліктері, сйлеу аппаратыны перифериялы жне орталы блімдеріні рылымыны ерекшеліктері (мысалы, артикуляциялы мшелеріні рылымыны ерекшеліктері, т.б.) балаа берілуі ммкін. Біра, сйлеу тілі бзылыстары тымуалаушылы арылы берілетін мселеге бірдей кзарас жо.

рыты іштей алыпты дамымауы, яни сйлеу аппаратыны перифериялы жне орталы бліктері дрыс алаптаспауы, келесі жаымсыз факторларды салдарынан болуы ммкін:

• жктіліктін бірінші-екінші жартылыындаы токсикоздар;

• жктілік кезіндегі анасыны созылмалы ауырулары (тмау, ызамы, эндокринды бзылыстары, бйрек жне жрек ауырулары, т.б.);

• резус-конфликт;

• анасыны жктілік кезіндегі р трлі жарааттары;

• жаымсыз ксіби жадайлар (жоарыда аталан факторлардан баса болаша анаа ауыр физикалы жмыс жне тнгі ауысымда істеуге болмайтынын айтан жн);

• анасыны жктілік кезінде шылым шегуі жне ішімдікке мар болуы;

• стресстік жадайлар (ажырасу, жаын адамдарыны аза болуы, т.б.);

• тастанды тсік жасауа рекеттену, біра оны нтижелі болмауы.

Анасыны жктілік кезінде шылым шегуіні балаа тигізетін серіне ерекше тоталып кеткен жн. Кптеген зерттеулер нтижесінде алымдар шылым шегуді рыты дамуына тигізетін жаымсыз серін анытаан. Эхографияны крсеткіштері бойынша, анасыны шылым шеккен кезінде баланы жрек аысы жиілейді, ал баланы з бетімен имылы (спонтанды) бірте-бірте тоталады-бала тншыа бастайды. Шылым шегетін анадан туан балалар міріні алашы 3 айында тыныс алу мшелеріні ауыруына бейім болады. Оларды кпелеріні клемі шамадан 5% , ал салмаы 70-140 грамма аз болады. Егер анасы кніне 10 шылым (сигарет) шегетін болса, баланы интелектісіні коэффициенті 9 пунктке тмен болады, йткені темекі бас миына баратын оттегін жне кректі заттарды азайтады. Соны нтижесінде бас миды дамуына кері серін тигізеді. Темекі ттініні рамындаы химиялы элементтер лі дниеге келмеген баланы жйке жйесіні дамуына кері серін тигізеді.

Баланы рса ішіндегі дамуыны кезкелген бзылыстары босануды алдын ала ауыр болуын болжайды. Туатын кезде бала толы дамымаан болады, сондытан ол туу процесіне белсенді атыса алмайды. Осындай жадайлар р трлі кмекші ралдарды олдануа мжбр етеді. Соны салдарынан р трлі жаымсыз бзылыстар болуы ммкін (баланы бас миіні механикалы заымдалуына дейін).

Баланы ерте жас кезеінде сйлеу тіліні алыптасуына келесі жадайлар кері серін тигізуі ммкін:

• бас жарааттары, ми шайалуы;

• бас миыны асыну ауырулары (менингит, менингоэнцефалит)

• естуіні тмендеуіне немесе млдем естімей алуына себеп болатын аяына дейін емделмеген ортаы жне ішкі лаыны асыну ауырулары

• сйлеу тілі алыптасана дейін сйлеу аппаратыны перифериялы бліктеріні заымдалуы (р трлі жарааттар, баланы немі сауса емуіні салдарынан болан тіс жне жа сйектеріні ауытулары, т.б.);

• баланы сйлеу тілі дамуына ересектерді жеткілікті кіл блмеуі немесе айналасындаы адамдарды сйлеу тіл ааулары.

Сонымен, бала міріні алашы жылдарыны жйке-психикалы ауырулары детте сйлеу тіл бзылыстарымен абаттасады. Осыан байланысты сйлеу тіліні алаптасуындаы ааулармен атар оны алыптасан кезіндегі аауларды ажыратан зады.

Сйлеу тілі бзылыстарын сараптау барысында баланы сйлеу жйесіні бліктеріні арынды даму кезеін ескерген маызды. Бл кезеді «ауіпті» кезе деп атайды. йткені бл кезде экзогенді зияндылытарды сйлеу рекетіні жйке механизміні жоары жарааттаныштыы жне бзылыстарыны ызметі, бл жадайда сйлеу тіліні дамуыны «атерлі» кезеі сйлеу тілі бзылыстарыны бейімдеуші шарты болып келеді.

Сйлеу тіліні бзылуыны пайда болу себептерін анытау кезінде сйлеу тіліні ааулыы мен сатаулы анализаторларыны жне коррекциялы жмыста ммкін болатын компенсацияны зара атынастыын ескерген жн.

Сйлеу тіліні дамуындаы р трлі аауларды ерте жастан диагностикалауды маызы зор. Егер балада сйлеу тілі ааулары мектепке баран кезде немесе бастауыш сыныпта аныталса, олар баланы саба лгеріміне кері серін тигізеді. Ал, егер бл ааулар баланы ерте жасында аныталса, оан крсетілген медициналы жне педагогикалы тзету жмысы арасында мектепте толы баалы білім алуына ммкіндік береді.