Жне жекешелендіруден кейінгі баылау басармасыны бас сарапшысы.

 

_{азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы дамуы} азастанда нарыты экономикаа кшуді алашы кезде ш кезеі белгіленді. Бірінші кезе — 1991—1992 жылдар, екінші кезе — 1993—1995 жылдар аралыы болып, осы мерзімде жргізілетін іс бадарламасы Жоары Кеесті сессиясында малданып, Президентті Жарлыымен бекіді. Ал шінші кезе — 1996—1998 жылдарды амтуа тиіс болды. Осыан байланысты кптеген жаа задар, реформаны жзеге асыруа ажет баса да жаттар абылданды. Нарыты экономикаа кшу мселелерімен айналысатын жаа мемлекеттік басару органдары рылды. Олар: Млік жніндегі, Монополияа арсы саясат жніндегі комитеттер, Салы инспекциясы, Кеден жэне т.б. Сондай-а нарыты экономикаа тэн инфрарылымны кейбір трлері: биржалар, коммерциялы банктер, сауда йлері, жекеменшіктік ксіпорындар мен шаруашылытар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік оамдар, холдингтік компаниялар мірге келді. Сйтіп, нарыты экономикаа арай, меншікті трін згертуде, аралас экономика руда біршама жмыстар атарылды. Алайда, нарыты экономикаа кшуде бірсыпыра ателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекетті масаты да, мдделері де, олара жетер жолы да, діс-тсілдері де толы аныталмады. Екіншіден, барлы елдерге бірдей сай келетін экономикалы реформаны моделі болмайды. р елді зіне тн, оны лтты бітіміне, тарихына, дстріне, натылы сая- си, леуметтік, экономикалы алыптасан жадайына сйкес з моделі, з жолы болуы керек. Оны лемдік тжірибе де крсеткен. “Жапонды”, “Немістік” таы басадай р елді з даму жолы боланы белгілі. азастан кп елде жасы нтиже бермеген, Халыаралы Валюталы оры сынан “есегіретіп емдеу” деп аталатын жолына тсті, Ресейді соынан ерді. шіншіден, экономикалы реформа бірінен кейін бірі жне зіндік ретімен жасалуы арылы жзеге асуа тиіс. Ал азастанда ажетті за жйесі жасалып бітпей, жекеменшікке негізделген ксіпорындарды лесі сіп, бсеке ортасы алыптаспай трып, е уелі бааны ырытандырудан бастау ате болды, йткені бааны ырытандыру — кімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны сіріп отыру болып шыты. Тртіншіден, абылданан задар кп жадайда жзеге аспай алды, себебі ол задарды жзеге асатын механизмдері жасалмаанды. Бесіншіден, инфляцияны ауыздытамаса ешбір істе береке болмайтыны белгілі. Біра осыан арамастан мемлекеттегі аржы, несие, аша жйесі ретке келмеді. лтты банк аша жйесін, аша айналымын, оны ішкі жне сырты озалысын ата баылауа алуды орнына, аша-несие ресурстарын бей-берекет жмсап, аса жоары процентпен сатып, пайда табумен уестенді. Алтыншыдан, ылмыс, жеморлы, зады бзушылы кбейді. Оан жаппай тртіпсіздік, жауапсызды осылды. Міне, блар реформаны жргізуде, эконо- миканы дамытуда здеріні зиянын тигізді. Жетіншіден, мемлекет басшылары экономикалы дадарыс кезінде мір сріп, жмыс істеп крмегендіктен, оны ыр-сырын, бге-шігесін, одан шыу жолда­рын білмеді. Экономикалы дадарысты дрыстап баалай алмады. Елді дадарыстан тез арада шыару саясаты жргізілді, біра ол ешандай нтиже бермеді. Сондытан мемлекет дадарыстан шыуды жолдарын арастыра бастады. Оны е бастысы — бааны ырытандыруды белгілі бір жйеге келтіру еді. азастанда ырытандыру 1992 ж. мнайды, мнайдан шыатын німдерді, баса да энергия кздеріні баасы лемдік бааа дейін жоарылауы керек деген ранмен жргізілді. Осыны нтижесінде р ксіпкер, р ксіпорын е жоары таза пай­да алысы келді. Сйтіп баа шарытап сті, елді экономикасы бааны шарытап су кесірінен тмен тсіп кетті. Бааны ырытандырудан кейінгі екінші атарылан іс — жекешелендіру. Мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарыа наты кшу ммкін емес еді. Бл адам нары субъектілерін ру трысынан ана емес, сонымен бірге халыты бойында меншік иесі психологиясын алыптастыру трысыпап да маызды. Сондытан да республикада ауымды жекешелендіру жргізілді. Бгінде оны ткізуді 4 кезеін даралап айтуа болады. Алашы шеуі мемле­кет иелігінен алу мен жекешелендіруді ерекшелігімен байланысты болса, тртінші кезе мемлекеттік меншікті басаруды жетілдіруге екпін тсуімен сипатталады. Біз шаын жекешелендіруден бастады. Алашы кезені ба­рысында 1991—1992 жылдары 5000-а жуы нысандар жекешелен-дірілді, оларды атарында жымды меншікке берілген 470-тен астам кешар болды. Екінші кезе “азастан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіруді 1993—1995 жылдара арналан ¥лтты бадарламасы” негізінде жргізілді. Бл кезені аса маызды адамы мемлекеттік меншікті басару мен жекешелендіруді бірттас жйесі болды. Сол кезде шаын жне орта бизнесті дамытуа белгі берілді. Ктерме-сауда буынын оса аланда брыны кеестік сауда жйесін згерту басталды. ызмет крсету саласында бсекелестік орта пайда болды. шінші кезе 1995 жылы желтосанда за кші бар “Жекешелендіру туралы” Жарлыпен басталып, 1999 жыла дейін жаласты. Осы сттен бастап ол тек аша аражатымен жзеге асырылды. 1999 жыл­дан кейін бірінші кезекке мемлекеттік млікті басаруды жетілдіру мселелері шыты. Тртінші кезеде мемлекеттік меншікті басару жне онымен айналысу мселелері бойынша мемлекеттік органдар арасындагы кілеттіктерді блуге жаа кзарас олданыла баста­ды. Республикалы мемлекеттік жне коммуналды мемлекеттік ксіпорындарды отайландыру басталды. Елді экономикалы ауіпсіздігін анытайтын экономиканы стратегиялы маызды секторларына мемлекетті ыпалы мен ондаы лесі лтты компаниялар арылы саталды. Мнай-газ секторында — бл “азМнайГаз”, энергетикада — “КЕГОК”, телекоммуникацияда— “азателеком”, темір жолда — “азастан темір жолы”. Біра жекешелендіру барысында да кемшіліктер орын алды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланан екі кезеінде де (1991—92 жж. жэне 1993—95 жж.) млікті кпшілік блігіні талан-таража тсуіне жол берілді. Бл халы шаруашылыы шін берекесіздік тудырып, экономиканы тере дадарыса шырауыны басты себебіні біріне айналды. Сондай-а, елді экс­порта нім шыаратын ксіпорындары ескі детіне басып, здеріні тауарларын эшелон-эшелонмен сырта жнелте беруді ана білді. Соны салдарынан республикадан 250 млрд. сомны німі сырта, негізінен аланда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне сутегін кеткен болып шыты. Сондытан, бл жадай кімет пен барлы экономикалы инсти- туттарды, Статистика мен олдау Комитетін атыстыра отырып, тере талдау жасауды талап етті. Осымен байланысты 1994 жылды атарында Президент экономикалы реформаны жргізуді жандан- дыру жніндегі шаралар туралы аулы абылдады. Онда дадарыса арсы шаралар мен экономиканы тратандыруды 1994—1995 жылдара арналан бадарламасы жасалды. Бадарламада энерге- тикалы туелсіздікті амтамасыз ету мселесі ойылды, ндірісті лдырауы тотатылып, экономиканы тратандыру, инфляцияны ауыздытау ажет екені айтылды. 1993 ж. 15 арашада мемлекетті з ашасы—теге енгізілді. Сйтіп, біз экономикалы туелсіздікті аса маызды нышаны — лтты валютамыз тегеге ие болды. Бл бізге 1994 жылы-а гиперинфляцияны бседетуге, ал 1995 жылы инфляция процесін ауыздытауа ммкіндік берді. Реформаны барысында 1994 жылды кзінен кімет макроэкономикалы реттеуді мегере бастады. Бааны суі біраз тежеліп, инфляцияны су арыны елеулі трде тмендеді. Сол сияты лтты банкті несиеге алатын пайызы да ауырт азайды. Аша- аражат саласында да осындай тзеліс байалды. нерксіпті кей салаларында да оа басушылы орын алды. Жалпы дадарыстан шыуды, реформаны жргізуді прменді ралыны бірі — экономикалы орталы болу тиіс еді. Алайда, Министрлер кабинетінде реформаны ойластырып, ала бастыра- тын орталы болмады. Экономика министрлігі ондай орталы бола алмады. Нтижесінде 1994—1995 жылдары дадарыса арсы ша­ралар мен реформаны тередету бадарламасы орындалмай алды. Макроэкономикалы тратандыру жне нсыздануды тотатуа ол жетпеді, тиімді сырты сауда саясатын жасау да кілдегідей болмай шыты, леуметтік саясат та халыты басым кпшілігіні наразылыын ршіткені болмаса, разы етпеді. зіні бкіл кемшіліктеріне арамастан іс жзінде аяталан жекешелендіру процесі наты бсекелестік шін базалы жадайларды руа жеткізді. азіргі кезде республика нерксіп німіні 85 процентке жуы клемі жекеменшік секторда ндіріледі. Нарыты реформаа кшудегі жіберілген таы бір ате — ол кімет басшыларыны елді экономист алымдарына сенбеуі. Оны себебі бізде бан дейін нарыты экономика болмады, сондытан бізді экономистер нарыа кшуді жолдарын, тетіктерін білмейді деп есептелді. Сондытан нарыты экономикаа кшу шін кеесші ретінде экономист-алымдар АШ-тан, Франциядан, Тркиядан, Ресейден т.б. жерлерден шаырылды. Біра олар з елінде маман боланмен, бізді жадайды, халыты менталитетін, психологиялы ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де. Оларды білетіні Батысты дамыан, алыптасан нарыты экономикасы еді. Оан оса ТМД елдерінде экономикалы дадарыс капиталистік оама тэн классикалы арты ндіру дадарысы емес, жетіспеушілік дадарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар ндірісі, тауарлы атынастар толы алыптасан. Ал бізде блар болан жо. шіншіден, ТМД елдерінде социалистік экономикадан нарыты экономикаа кшу тез арын алды. Сондытан шетел экономистеріні кеесі тиісті нтижесін бермей, аясыз алды. Нарыты атынастара кшу барысында бізде орын алан таы бір рдіс бар. Ол сонау азан ткерісінен кейінгі индустриялан­дыру, жымдастыру науандары сияты оам міріндегі тбегейлі згерістерге революциялы сипат беру. Ал бізді халы бл рдіске йренбеген жне ол халыты психологиясына келе бермеді. сіресе, ауыл шаруашылыын жекешелендіруде кімет асыысты жіберді. Дадарыс жадайында бой ктерген жеке фермерлер баса халыты асырама тгіл, зін-зі ре асырап отырды. Нтижесінде 1993—1995 жылдара арналан бадарламалардаы инфляцияны тмендету, ндірісті лдырауын тотату жне ндірісті лаюы шін жадайлар жасау жоспарынан еш нрсе шыпады. Сондытан масатты нсамалар трінде 15 айа арналан осымша бадарлама абылданды. Оны о нтижесі деп инфляцияны баяулауын айту- а болады, біра ндірісті лдырауын тотату ммкін болмады. 1991 жылы ндірісті лдырауы біршама траты болан 1990 жылмен салыстыранда 14,6%-ке, 1993 жылы — 28%-ке, 1994 жылы 48%-ке, ал 1995 жылы — 45%-ке жетті. азастан кіметі осыдан кейін 1996—1998 жылдара арналан жаа бадарлама абылдады. Онда реформаны е крделі де­ген мселелерін шешу маызды орын алды. Алайда, бадарламада кзделген жекешелендіруді аятау, бірыай холдингтік, шаын жэне орта ксіпкерлікті олдау, ауыл шаруашылыында осымша 30 мыа жуы шаруа ожалытары мен фермерлік шаруашылытарды ру айтарлытай нтижелер берген жо. оам айын масаттар мен олара ол жеткізу жолдары баяндалан стратегиялы бадарламалы жата мтаж бо- латын. Олар “азастан — 2030” ел дамуыны Стратегиясын- да тжырымдалды. 1997 жылды азан айында Президент Н..Назарбаев республика халына “азастан — 2030” деген атпен жолдау абылдап, онда еліміздегі дадарыстан шыуды жне жріп жатан реформаларды аятауды, сондай-а алдыы атарлы мемлекеттерді атарына осылуды, немесе “азастан барысын” алыптастыруды жаа бадарламасын сынды. Бадарламада елімізді саяси, леуметтік-экономикалы дамуыны жаын арадаы жне стратегиялы за мерзімдегі даму жолдары мен ммкіндіктері жан-жаты крсетілді. Онда елді ішкі бекем тстарын жне сырты саясатындаы ммкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекетті дамуындаы за мерзімді жеті басымдыты іске асыру кзделген. Олар: 1) лтты ауіпсіздікті сатау; 2) ішкі саяси тратылы пен оамны топтасуын ныайту; 3) нарыты атынастар негізінде экономикалы су; 4) азастан азаматтарыны денсаулыы, білімі мен л-ауатын ктеру; 5) энер­гетика ресурстарын жете пайдалану; 6) инфрарылым, клік жне байланысты дамыту; 7) демократиялы ксіби мемлекетті ру. Тек осы аса маызды шараларды іске асыранда ана азастан халыны сіп-ркендеуі, ауіпсіздігі жне л-ауатыны артуы ммкін екендігіне сенім білдірілді.

Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/1061
© e-history.kz

 

 

Мемлекет иеліінен алу мен жекешелендіру бадарламасы. Мемлекет меншігінен алу дерісі 1992 жылы басталды. Ол алашында сауда объектілерін, оамды таматандыру, трмысты ызмет крсету жне баска ызмет крсету салаларын сату трінде тті. Алашы жылы 6200-дей са мекемелер жекешелендірілді. Іріксіпорындар, сіресе нерксіп орындары, сол кездегі олданыстаы заа орай, ебек жымдарына берілді. Блар, негізінен, жеіл нерксіп мекемелері еді.

Нарыты дамуы жеке меншікті кптрлілігіне тікелей байланысты. Жекешелендіруді басты-басты ш кезеі сынылды:

Жалпылай жекешелендіру. Мндаы негізгі масат — оамны барлы мшелерін атыстыра отырып, жеке меншіктік ыты іс жзінде дйектеу. Жекешелендіру барысында азаматтарды 97%-ы тегін купондара ол жеткізіп ана оймай, оларды з алауынша инвестициялы-жекешелендіру орларында (ИЖ) сатауа ммкіндік алды. Республика трындары бл жолы жеке меншіктік ыа емес, бар боланы ИЖ-ны дивидендіне ана ие бола алды Инвестициялы-жекешелендіру орларыны да бл кезде з иындыы бар еді. здеріні емін-еркін аша айналымы болмаандытан, олар трындардан келіп тскен купондарды дер кезінде ашалай трде айтара алмады.
ИЖ келіп тскен купондарды арнаулы аукциондара салу арылы жекелеген мекемелерді акцияларына ие боланымен, е мекемелерді дені, кінішке орай, жмыссыз еді. Осы жне баса да себептерден инвестициялы орлар зін-зі атай алан жо. Акционерлік коамдар жмысын басшылыа алу шін олара, е алдымен, жеткілікті млшерде акциялар керек болатын. нды ааздара байланысты нарыты атынастарды алыптастыру мен дамытуда олара ИЖ лайыты днекерлік ызмет атарды. Жекешелендіру дерісі, зіне халыты алы тобын тарту арылы леуметтік ділдік идеясын іс жзіне асырды.

Шаын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге араанді халыты зіне кбірек тарту масатында жргізілді. Шаын немесс* ашалай жекешелендіруобъектілері — ктерме жне блшек сауда нктелері, оамдык таматандыру орындары, ндірістік мекемелер жне баса да ызмет трлері болып табылады.Орталы Азия бирлсн оры аралы сауданы йымдастыруды йытысы міндетін атарды. Шаын жекешелендіру лкен мемлекеттік шыындарды ажет еткен жо, керісінше, азастандаы шаын жне орта бизнесті дамытуа ыпал жасады.

Жеке жобалара байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса жмысшылары бар) мекемелерді амтыды. 1994 жылдан бастап мндай мекемелер шетелдік басаруа беріле бастады.

Белгілі бір келісімге сйкес мекемелер компания жетекшілеріне 5 жылдан 10 жыла дейінгі мерзімге берілді. Бл компаниялар з дрежесінде мекемелер табысынан лес алу ммкіндігіне ие болды. Сонымен бірге шетел компаниялары жетекшілеріні алдына бюджет пен йымдара тиесілі арызды дер кезінде жауып отыру, за мерзімді инвестициялар тарту, мекемені леуметтік жне экологиялы мселелерін шешіп отыру міндеттері ойылды.

Мекемелерді шетелдік басаруа беру жекешелендіруді бастапы сатысы болып табылады. кімет мекеме мен оны басаруа алан компанияны жмыс барысын баылауа алып, ол компаниялар э міндеттемелерін орындамаан жадайда аралытаы келісімшартты кез келген уаытта бзуа ылы.

1994 жылды желтосанына дейін отанды жне шетелдік компаниялармен 50-ге жуы келісімшарт жасалды. Оны ішінде дл бгін республиканы е ірі деген 45 мекемелерін амтитын 30 келісімшарт наты іске асырылып отыр. Оларды ішінде Павлодар алюминий зауыты — компанияны басарушы «Уайтсвен ЛТД», «Соколов- Сарыбай тау-кен ндірістік бірлестігі — «Айведон», Дон тау-кен комбинаты, Жарма жне Атбе ферроорытпа зауыты — «Джапап Хром Корпорейшн», т.б. бар.

 

Жекешелендіру[деу]

Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет

Жекешелендіру — меншік атынастарын реформалау арылы мемлекеттік меншікті меншікті баса нысандарына айналдыру процесі. Ол брыны социалисттік жйеден нарыты экономикаа кшуді зекті шарты болып табылады, шаруашылы субъектілеріні іс белсенділігін крт арттыру шін, экономикалы бсекелестікті жандандыру шін жргізіледі. Мемлекеттік ндіріс орындарын жекешелендіру — крделі мселе, ол сіресе халыты менталитетіне тура байланысты боландытан ыса мерзімде ткізу иын. сіресе, жерді, оны азба байлытарын жекешелендіру за уаытты талап етеді. Сол сияты кейбір стратегиялы маызды салаларда (ару-жара, ядролы заттар, таы баса ндірістер), не болмаса нарыа кшіруге лі толы негіз болмаан жадайларда (іргелі ылым, кейбір білім,мдениет, нер, таы баса орталытар) жекешелендіру жргізілмейді, олар мемлекет меншігінде ала береді. азастан Республикасында мемлекет меншігінен алу жне жекешелендіру процесі шаруашылы серіктестіктер жне акционерлік оамдар жнінде задар жйесімен, нормативтік актілер арылы жне мемлекеттік бадарламалар негізінде жргізілді. Жекешелендіру азастанда ш кеземен тті. Бірінші кезеде (1991 — 1992) “Кіші жекешелендіру" бадарламасы бойынша мемлекеттік сауда жне ызметкрсету ксіпорындары (31 мы нысандарды 50%-і) жаппай сатылды, не болмаса ебек жымдарына берілді. Екінші кезеде (1993 — 1996 жылдары) жаппай жекешелендіру орта жне лкен ксіпорындар бойынша жргізілді, жеке жобалар бойынша 5 нерксіп орындары ашаа, ал 1700 зауыттар мен фабрикаларинвестициялы купондара сатылды, 44 ірі ксіпорындар сенімді басаруа тапсырылды, оны ішінде 12-сі шетел инвесторларына берілді. шінші кезеде' (1997 жылдан бастап) жекешелендіру отын-энергетика, клік, денсаулы, ылым салаларында тті. Аталан кезедерде азастанда жабы жне ашы акционерлік оамдар кптеп рылды. Ірі жне орташа ксіпорындар шін жабы акционерлік оамдар жекешелендіруді негізгі трі болды. Оны рылтайшылары болуа тек ебек жымы мен мемлекеттік басару органдарына ы берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жргізілді. Жекешелендіру экономика теориясынажне практикаа кп жаалытар келді. 2001 жылдан бастап жекешелендіру дуіріне жаа дуір келді, оны Амирханов Жантре алып келді. Жантре жекешелендіруді атты аламаан адам еді. Біра та, мірде кзі ашылып, Амирханов Жантре деген есімді тарихта алдырды. ^[1]

Дереккздер[деу]

Жоарыа ктерілііз аза энциклопедиясы,3 том