БЛІМ. СЙЛЕУ ТІЛІ КЕМІСТІКТЕРІН ТОПТАСТЫРУ

Логопедия ылымында кп уаыта дейін шешілмей келе жатан мселелерді бірі - жйелі ылыми трыдан тіл кемістіктерін топтастыру (классификация) болып табылады. Оан бгет болатын жадайлар, біріншіден, тіл кемістіктеріні кптеген трлеріні кездесуі жне оларды таза, наыз кйінде кездеспей, крделі трде болуы. Сонымен атар сйлеу тіл бзылыстарыны себептеріне деген алымдарды кзарастары р трлі болуы. Осыны брі тіл кемістіктерін ылым жзінде длелдеп, топтастыруды иындатады. Сондытан азіргі тада сйлеу тіліні бзылыстарын топтастыру мселесі лі де зекті деуге болады.

Логопедия зіні алашы алыптасу кезінде жеке классификациясы болмаан жне осы классификация жайында мселе ктерілмеген де. йткені сол кезде логопедия еуропалы медицинаны тіл кемістіктерін зерттеуіндегі лкен жетістіктеріні серінде болды жне ХІХ асырды аяында ХХ асырды басында соларды алыптасан классификациясына сйенетін. Алашы классификацияларды бірін Куссмауль (1877) растыран. Ол тіл кемістіктеріні трлері жайында брыннан алыптасан кзарастара сынды талдау жасап, тіл кемістіктері туралы тсініктерді жйелеп, терминологиясын ретке келтірді. Бл топтастыру кейіннен клиникалы деп аталды. Осы топтастыру ХХ асырды басында кптеген шетелдік, рессейлік алымдарды жргізген зерттеу жмыстарыны модификацияларыны негізіне алынды: В. Олтушевскийды, Г. Гуцманны, Э. Фрешельсті , С. М. Доброгаевты.

Бл классификацияларды кптеген орта белгілері болды: клиникалы кзарас, бзылыстарды трлерін белгілі біл сыратты трлерімен байланыстыру (тіл кемістіктерін белгілі бір ауыруды симптомы ретінде арастыру), орта терминдерді олдану (кптеген терминдер лі кнге дейін олдануда). Классификацияларды арасында кптеген сйкессіздіктер де кездескен. Оларды тіл кемістіктерді топтастыру кезінде р айсысы р трлі принциптерге сйенуі жне белгілі бір критерийді, тіл кемістіктерін топтастыруды ажеттілігіне бір ынай кз арастын болмауы. Бір де бір автор белгілі бір принципке сйене отырып топтастыра алмады. Осыан байланысты сйлеу тіл бзылыстары крінісі толы емес, кейбір жадайда бір-біріне арама-айшы крсетілген болды. Бір топа жататын бзылыстар р трлі топта, ал р трлі кріністер – бір топа жатызылды. ХХ асырда неврологияда тіл кемістігіні трлері жайында кптеген тсініктер айта арастырылды. Логопедия осы тенденциядан шетте алан жо. Логопедияда М. Е. Хватцев, Ф. А. Рау, кейінірек О. В. Правдина, С. С. Ляпидевский, Б. М. Гриншпун, т.б. клиникалы топтастыруа кптеген згерістер егізді. Бл згерістер терминдерді тсінуінде айшылы туызды. Даму принципіне сйену жне балаларды тіл кемістіктерін тере талдау барысында даму кезінде пайда болан тіл кемістікті сйлеу тіл жйесі алыптасаннан кейін пайда болан тіл кемістігімен бірдей арастыруа болмайтындыы длелденді. Балаларда кездесетін тіл кемістіктері мен оларды типологиясы клиникалы топтастыруды негізіне алынан принциптерден баса талдау принциптеріне негізделген болуы керек. Бл топтастыруда балалар мен ересектерді тіл бзылыстары ажыратылмаан. Балаларда кездесетін тіл кемістіктерін талдауыны жаа принциптерін Р.Е. Левина растырып, логопедияны жаа бліміні негізін рады. Ол балалар логопедиясы. Балалар логопедиясы педагогикалы ылым саласыны жеке блігіне айланды. Соан атысты аауды бірінші-екінші реттік критерийлеріні негізінде балаларды сйлеу тіл бзылыстарын тсіндіруде белгілі шектеу егізілді.

Ол ртрлі ааулары бар балаларда алуан трлі тіл кемістіктер арасынан сйлеу, психологиялы жне физиологиялы механизмдеріні алыптаспауыны немесе ерте онтогенезде бзылуыны салдарынан пайда болан сйлеу тілі бзылыстары бар бастапы есту, кру, зияты сатаулы балаларды зіні зерттеу нысаны ретінде алан. Р.Е. Левина мндай бзылыстарды бастапы сйлеу тілі дамымаан категорияа жатызан.

Кейін де, сйлеу тілі бзылыстарыны топтастыру мселесі бастапы бзылыстарына атысты арастырылатын болды.

Дамуында баса ауытушылыы бар балаларды сйлеу тілі бзылыстары негізгі, жетекші ауытушылыпен тыыз байластырылып, зерттелетін болды.

Сйлеу тілі бзылыстарын топтастыру мселесін арастыру барысында ылымдар екі баыта блініп кетті: бірінші баыттаы алымдар сйлеу тілі бзылыстарыны дстрлі номенклатурасын сатап, біра оны жаа мазмнмен толытырса, екінші баыттаы алымдар сйлеу тілі бзылыстарыны дстрлі номенклатурасынан бас тартып, бзылыстарды жаадан жіктеуін егізді.

Сонымен, азіргі кездегі логопедияда бір-бірін толытыратын тіл кемістіктерін топтастыруды екі трі бар: клиникалы-педагогикалы жне психологиялы-педагогикалы (Р. Е. Левина бойынша).

Аталан классификациялар тіл кемістіктерін топтастыруда р трлі кз араста болса да, олар бір-біріне арама-айшы келмейді, бір-бірін толытырады. йткені олар логопедиялы кмек крсету процесіні р трлі міндеттерін шешуге баытталан. Тіл кемістіктерін топтастыру мселесі шетелдік алымдарды да назарынан тыс алан жо. Мысалы, АШ алымы Бердайнны 1985ж. «Мамандыа кіріспе» атты кітабі жары крді. Мнда автор тіл кемістіктеріні классификациясын беріп, оларды келесі топтара бледі:

1. артикуляциялы бзылыстар;

2. дауысты бзылуы:

а) дауысты жоарлыыны бзылуы:

- дауысты бзылуы (ломка)

- дауысты вариациясыны болмауы.

б) дауысты аттылыыны бзылуы

в) мрынды ренкпен сйлеу (гнусавость)

г) тыныс алуды бзылуы

д) дауысты ырылдап шыуы

3. Сйлеу тіліні жылдамдыы мен ыратылыыны бзылуы – ттыпа.

Бл классификацияны рылу критерийлері рессейлік классификацияа араанда басаша. Біра, андай классификация болмасын, барлыы логопедиялы жмысты жаартуа баытталан. Сонымен, тіл кемістіктерін талдау, топтастыру мселесі ліде зекті мселе деуге болады.

Сйлеу тіл кемістіктері за уаыт медициналы-биологиялы пндер циклыны зерттеу пні боландытан сйлеу тілі бзылыстарыны клиникалы топтастыру ке таралан (М. Е. Хватцев, Ф. A. Pay, О. В. Правдина, С. С. Ляпидевский, Б. М. Гриншпун жне т.б).

Клиникалы-педагогикалы топтастыру тіл кемістіктеріні анатомиялы- физиологиялы механизміне жне осы кемістіктеріні пайда болу себептеріне негізделген.

Бл топтастыру тіл кемістіктерін бір белгілі сыратпен байланыстырмайды, тзету жолдарын арастырады. Топтастыруды негізіне психологиялы - лингвистикалы жне клиникалы лшемдері (критерийлері) алынан. С.С. Ляпидевскийді айтуы бойынша клиникалы-педагогикалы топтастыруда тіл кемістіктерін ш жатан арастыруа болады: медициналы аспекті сйлеу анализаторыны айсысы заымдалан, ай блігінде жне крделігі андай денгейде екенін арастырады.

Осыан байланысты тіл кемістіктері орталы немесе шеткі; фукционалды немесе органикалы бзылыстар деп блінеді.

Сйлеу тіліні бзылуы ай уаыттан бері боланы ескеріледі ( баланы тілі шыана дейін (алалия), сйлеу тілі алыптасу кезінде, лде шыаннан кейін - афазия).

Психологиялы аспекті–сйлеу тілінікоммуникативтік ызметі аншалыты бзыланын; р трлі тіл кемістіктері бар балаларды тлалы ерекшеліктерін; болжауы андай болатынын арастырады.

Логопедиялы аспекті – сйлеу тіліні ай рылымы заымдаланын арастырады.

Бл топтастыру бойынша барлы сйлеу тілі бзылыстары екі топа блінеді: 1-ші топ - ауызша сйлеу тіліні бзылуы, 2-ші топ - жазбаша сйлеу тіліні бзылуы.

Ауызша сйлеу тіліні бзылуы зара екі топа блінеді:

1. сйлеу тіліні сырты ( фонациялы ) делуіні бзылуы;

2. сйлеу тіліні ішкі ( семантикалы ) делуіні бзылуы;

Сйлеу тіліні сырты (фонациялы) деуіні бзылуы бзылан блігіне арай тменгідегідей топтара блінеді: а) дауыс шыару, ) сйлеуді жылдамдыы мен ыратылыыны йымдастырылуы, б) интонациялы-уенді, в) дыбыс айтуыны йымдастырылуы. Бл бзылыстар жеке немесе р трлі комбинацияларда кездесуі ммкін. Осыан байланысты логопедияда дстрлі бекітілген терминдермен аталан келесі сйлеу тілі бзылыстары ажыратылады:

а) Дауысты бзылуы (афония, дисфония, фонестения).

Дауысты бзылуы дауыс аппаратыны патологиялы згерістеріні салдарынан болуы ммкін. Бл кемістікті ртрлі белгілері болады: фонацияны млдем болмауы (афония), дауыс кшіні, тембріні, биіктілігіні бзылуы (дисфония), дауысты шаршаыштыыны, оны ырылдап, сырылдап, бсе шыуы (фонестения).

Дауысты бзылуы дауысты пайда болатын механизміні органикалы немесе функционалды бзылыстарды салдарынан орталы немесе шеткі болады. Ол бала дамуыны кез-келген кезеінде болуы ммкін. Дауысты бзылуы з бетінше жеке немесе баса сйлеу тіліні бзылуы мен бірге кездеседі (ринолалия, дизартрия).

) Сйлеу тіліні жылдамдыы мен ыратылыыны бзылуы (тахилалаия, брадилалия, ттыпа).

Тахилалия(«tachys» - тез, «lalio» - сйлеу тілі) – сйлеу жылдамдыыны алыптан тыс тездетуі. Ол орталы, органикалы немесе функционалды деп блінеді. Сйлеу тіліні темпі жеделдеген кезде сз шапшан, екпінді шыады да, сйлеген кезде аграмматизмдер кездеседі. Сйлеу тіліні фонетикасы, лексикасы жне грамматикалы рылымы саталан болады.

Брадилалия( «bradys» -баяу, «lalio» - сйлеу тілі) - сйлеу жылдамдыыны алыптан тыс баяулауы. Ол орталы, органикалы немесе функционалды деп блінеді. Сйлеу жылдамдыы баяулаанда сз боса, біралыпты, созыы шыады.

Аталан бзылыстарда (тахилалия, брадилалия) ішкі де сырты да сйлеу тіліні бзылуы байалады. Бл бзылыстар р трлі дегейде крінеді, крделі жадайда коммуникативті процесі заымдалады. Біра, баланы ерте жасынан осы бзылыстарды жою жмысын ола алса, олар баланы рі арай дамуына жне сйлеу тіліні алыптасуына жаымсыз жадай тудырмайды.

Ттыпа–сйлеу мшелерініблшы еттеріні тырысу салдарынан сйлеуді ыратылыы мен жылдамдылыыны бзылуы. Ттыпа орталы, органикалы немесе функционалды деп блінеді. Сйлеу тіліні даму кезінде пайда болады.

б) Тіл дыбыстарыны айтылуыны бзылуы (дислалия, ринолалия, дизартрия).

Дислалия – есту абілеті дрыс жне сйлеу тілі аппаратыны иннервациясы саталан алпында сйлеу тіліндегі дыбыстарды айтылуыны бзылуы. Дислалия сйлеу тіліні даму кезінде пайда болады. Дыбысты алмастырып, шатастырып, бзып айтуы байалады. Анатомиялы ауытушылытар болса органикалы , жо болса - функционалды деп аталады.

Ринолалия – сйлеу мшелеріні анатомиялы ауытушылытарыны салдарынан дауыс уезділігі (тембрі) жне тіл дыбыстарыны айтылуыны бзылуымен сипатталады. Дауыс тембрінде мрынды ренк пайда болады.

Дизартрия – сйлеу тіліні крделі бзылуы. Дизартрияда сйлеу мшелеріні иннервациясыны жеткіліксіздігіне байланысты сйлеу тіл дыбыстарыны айтылуыны жне просодикасыны бзылуы байалады.

Дизартрия сал ауыруына шалдыан балаларда жиі байалады. Біра, нейроинфекцияны немесе баса да миды заымдалуыны салдарынан дизартрия бала дамуыны кез-келген кезеінде пайда болуы ммкін.

Сйлеу тілі бзылуыны екінші тобына /ішкі (семантикалы) ндеуіні бзылуы/ алалия жне афазия кіреді.

Алалия–баланыерте жасынан бас ми абыындаы сйлеу зоналарыныорганикалы заымдалуыны салдарынан сйлеу тіліні жетілмеуі немесе млдем дамымауы.

Сйлеу тіліндегі ааулытарды ішіндегі алалия е ауыры болып есептеледі. Алалияа шалдыан балада сйлеу тіл ралдарыны жйесі млдем алыптаспайды (фонетикалы, лексикалы, грамматикалы).

Афазия – бас миыны заымдалуыны салдарынан сйлеу тіліні толы немесе жартылай жойылуы. Афазияа келтіретін себептер: баланы сйлеу тілі алыптасаннан кейін ми орабыны жарааттануы, нейроинфекциялар, бас миды ісіктері.

Жазбаша сйлеу тіліні бзылуы: дислексия, дисграфия, дизорфография

Дислексия- оу процесіні спецификалы жартылай бзылуы.

Дисграфия –жазу процесіні спецификалы жартылай бзылуы.

Дизорфография-«ажетті ережелерді білуіне арамастан, орфографиялы дадыларды алыптасып, мегере алмауды салдарынан жазуда байалатын траты, ерекше ателерді трлерін дизорфография деп атауа болады»(А.Н. Корнев).

«Дизорфография р трлі ателермен сипатталатын орфографиялы морфологиялы жне дстрлі принциптерін менгеру мен пайдалануды траты жне ерекше бзылуы» (Р.И. Лалаева)

Негізгі иыншылытар – балалар керек орфограмманы жаза алмайды жне орфографиялы тапсырмаларды орындай алмайды. Сонымен, логопедияда р трлі тіл кемістіктерді бірнеше трін ажыратады. Оны ауызша сйлеу тіліні бзылыстары (дисфония (афония), тахилалия, брадилалия, ттыпа, дислалия, ринолалия, дизартрия (анартрия), алалия, афазия), ал жазбаша сйлеу тіліні бзылысы (дислексия (алексия), дисграфия (аграфия) жне дизорфография.

орытынды: клиникалы–педагогикалы классификация медицина мен логопедияны рекеттестігіне негізделген. Бл классификацияда психологиялы – лингвистикалы критерийлер бастапы роль атарады. Соларды негізінде негізгі топтар, тіл кемістіктеріні трлері, формалары ажыратылады. Осы критерийлер тіл кемістіктер жайында толы крініс береді.

азір ылымны арынды дамуына байланысты сйлеу тілі, психикалы, физиологиялы механизмдері туралы білімні ныаюына жне логопедиядаы жаа зерттеулерге байланысты сйлеу тілі бзылыстарын топтастыруда згерістер егізілді.

азіргі тада логопедиялы мекемелерді ру негізі ретінде жне тзету жмысыны фронтальды дістерін олдану шін сйлеу тілі бзылыстарыны психологиялы-педагогикалы классификациясы пайдаланылады. Оны Р. Е. Левина растыран.

Психологиялы- педагогикалык топтастырукейіннен сйлеу тіліні бзылыстарын клиникалы трыдан арастырып, талдау нтижесінде пайда болан. Бл топтастыруды негізіне сйлеу тілі жйесіні рылым компоненттері (сйлеу тіліні дыбысты, лексикалы, грамматикалы жаы), сонымен атар сйлеу рекетіні трлеріні атынасы (ауызша жне жазбаша трі) ескерілген.

Осы топтастыру бойынша сйлеу тіліні бзылыстары екі топа блінеді:

1. арым-атынас ралыны бзылуы;

2. атынас ралыны олдану кезінде бзылуы.

Бірінші топа келесі бзылыстар кіреді:

- фонетикалы бзылыстар. Балалар кейбір дыбыстарды бзып айтады немесе млдем айтпайды. Бл баланы сйлеу тіліні алыптасуына серін тигізбейді, коммуникативті функциялары саталады;

- сйлеу тіліні фонетика-фонематикалы жетіспеушілігі (ФФЖ) - фонемді абылдау жне айтуындаы ауытушылытарыны салдарынан р трлі тіл кемістіктері бар балаларды ана тілінде сйлеу жйесіні бзылуы. Ол балаларда есту жне ойлау абілеті саталан.

ФФЖ кезінде балаларды сйлеу тіліндегі дыбыс айтуды ерекшеліктері байалады: дыбыстарды аны айтпауы, дыбыстарды алмастырып айтуы, сыар дыбыстарды ажырата алмауы, дыбыстарды артикуляциясы жеіл дыбыстармен алмастыру, дыбыстарды айтылуыны трасыздыы. Дыбыстарды талдау, жинатау процесі алыптаспаан болады.

- жалпы сйлеу тіліні дамымауы (ЖСТД) – сйлеу тіліні крделі бзылуы. Бл кемістікте аыл ойы жне есту абілеті алыпты балаларды сйлеу тіліні барлы компоненттеріні алыптасуыны бзылуы (фонетика, лексика, грамматика). Бл бзылыс тратылыымен сипатталады жне тзету жмысында арнайы тсілдерді олдануды талап етеді. Аталан кемістік сйлеу тіліні млдем жо болуынан толы дамуына дейінгі дегейде болуы ммкін, біра фонетикалы жне лексика-грамматикалы дамымауды нышаны саталады.

Р.Е. Левина бойынша ЖСТД ш денгейге блінеді.

Бірінші денгейдегі балаларда тілді млдем алыптаспауы байалады. Мндай балаларды маау деп атайды. Бала былдырлап сйлейді, жеке дыбыстара еліктейді, дыбысты кешендер олданады. Дыбыстарды айтуы ате, трасыз болады. Сз тсінігі тмен, сздерді бірнеше рет айталанан, таныс ситуацияда тсінеді.

Екінші денгей: баланы сйлеу ммкіншіліктеріні суінде олайлы динамика байалады. Жалпы олданбалы сздер пайда болады, біра олар брмаланып айтылады. Кбінесе балалар зат есім мен етістікті олданады. лі де жест ере жреді. Кптеген дыбыстарды бзып айтады (ысыры, ызы, сонорлы). Бала зі, жанясы жайында нгімелеп бере алады, біра сйлемдерінде аграмматизм байалады.

шінші денгей: Балалар арым - атынас ралдарын кеінен олдана алады. Сйлеу тілінде фонетика, лексика, грамматикасында крделі жетіспеушілік байалмайды, біра кейбір ателер болады.Сздік орыны кедейлігінен балалар керекті сзді тауып айтуда иналады. Айтылуы жне маынасы сас сздерді шатастырады. Сзжасам жне сззгерту дадылары алыптаспаан. Сйлемні жай конструкциялары олданылады. Сйлеу тілді тсінуі жасартылан.

Бір денгейден келесі денгейге ауысуы сйлеу тіліні бзылуыны тередігіне, коррекциялы ыпалды уаытына жне мазмнына байланысты.

Бзылысты екінші тобына ттыпа жатады. Ттыпа жалпы сйлеу тілі дамымауымен тіркесіп, байалуы да ммкін.

Жазбаша сйлеу тіліні бзылуы (дисграфия, дислексия, дизорфография) бл топтастыру бойынша фонетика-фонематикалы жетіспеушілікті немесе жалпы сйлеу тілі дамымауыны рамында арастырылады.

Сонымен, психологиялы-педагогикалы классификация логопедиялы тжірибеде ылыми трыдан негізделген мектепке дейінгі жне мектеп жасындаы балаларды сйлеу тілі бзылыстарына жне баса да психикалы функцияларына сер ететін коррекциялы фронтальды дістерін кеінен пайдалануа ммкіндік ашты. Психологиялы-педагогикалы классификация бойынша е маызды мселе - сйлеу тілі жйесіні дл ай компоненті бзылан немесе жетілмегенін ескеру болып табылады. Осы аиданы станып, педагог ауытуды р трінде тзету жмысыны дрыс жне тиімді баытын анытай алады.