Тергеуші тласыны нсалым негізі

1) ылмысты ашу жне істерді ажетті апаратты анытамасы, ол жеркеніштік сезімді жоюга кмектеседі

2) ажетті апаратты бере адатын объектілер мен асиеттерге спецификалы назар аудару, жбірленуші мйімінде арсылы білдіру іздерін» жаттарды тексеру кезіндегі жаландыкты
іздерін табу жне т.б.

3) Тергеушіні ажетті мезетте керекті алашы апартты абылдау
жйелеріні дайындыын амтамасыз ететін, траты кілді
за сатау.

Тергеушілерді кбісі ез жмысыщщ крнекті орынды іздестіру ызметін бледі. Іздестіру ызметі тергеушіні ылмсты ашуа мтылысын жзеге асырылады. И.П. Павлов бойынша бл ызметім негізінде тергеушіні сезімі деген баытталан рефлекс жатыр.

Келесі саты ызметін коммунатифті жаы, оны барысында тергеутпі адамдармен арым- атынас жасау жолымен ылмыс ашуа ажетті апаратты аі}та міндетті. Тергеупгі ызметіне атысты, адам-адам деген лкен ксіп топтар бар, ызметін коммунатифті аспектісі е олданбалы болып табылады. Тергеуші иын жагдайларда гіме жргізетш, гімелесушіні асиеттеріне ие болуы міндет.

Тергеушіні коммунатифті абілеттерін сипаттай отырып келесі элементтерді блуге болады.

1) Схбаттасумен контактыны жылдам йымдастырып білу абілетті, ол ішкі ысымнан босатудан гіме барысында адам козіне назар збей арау жауап алынатын адам тласыны еркшеліктерін ескере отырып, онымен схбаттасуды жаксы жолын таба білу абілеттен басталады.

2) Тергеуші формасы: рашан жинаы жру, яни зіні мінезін масатты басару. Комунативтік ызмет дадарысты жоа кмектеспейді.

Тергеуші мен жауап алынатын адам деген екі жйені стті араатынасын психологиялы контактысы туелді болады. Контакт тередігі детте орындалатын дегейімен байланысты болады, тжірбиелі тергеушілер гімені трлі крсеткінштерін саналы жне интутипті ауыстырады. Жауап алынатын адамны тласыны жеке ерекшеліктеріне байланысты трлі тактикалы дістер мен тсілдер олданылады. Жауап алуды маызды психологиялы мселелеріні бірі-жауап алу масаттарын шешуге сер ететін жауап алатын жне жауап алынатын адамдар арасында жауап апу барысында пайда болатын арым-атынастарды реттеу мселесі болып табылады. Бл мселені дрыс шеіпілуі тергешінщ білім дегейіне, ксіби тжірбиесі мен дадыларына туелді болады. Бл арым-атынас нтижесінде жауап аяынатын адам мен тергеушіні жауал алушы рольдік орындарыны леуметтік психологиялы задылытары.

Жауап алу – бл аиат шін крес бл кресте тергеушіге трлі гылыми білімдер кш береді. Ал ылыми білімдерді арасында психология бірінші орын алады. Егер жауап апынатын адам зін біз леуметтік категорияа жатызып, ал тергеушіні "олар" деген баса топты кілі ретінде крсе, онда бл ажетті психологиялы контжтыны орынатуа жрдемдеспейді. Тергеуші бтен адам ретінде кретін жауаи алаггын адамны апарат беруге ешандай ынтасы болмайды, сіресе жынысты мселе жайлы сратар амтыланда. Мндай мселе айыпталущыны жауап аланда болады. {26}

Мндай психологиялы контактыны орнатуа кмектесетін дістер баршылы. Біз деген ауымдастыты жасау жолыны жауап алынатын адам мен контактыіш орнатуа ынта жасай отырыті, тергеуіш адамны тласын сипаттайтын жаымды жатарын іздеу керек. Осыан оса тергеуші жауап атанатын адамны жеке ерекшеліктерін істі материалдарын ескеру керек.

Тергеушіні дрыс тактиканы тадауы кбінесе жауап алынатын адамны арнайы трін анытауа туелді болуды.

Жауап алу тактикасы: жайлы сынымдар негізінде жауап алыиатыл адам тлгасы рлымны психологиялы анализ тру керек. Сотты пеихологияны білу тергеушіге ережелермен міндеттерге ие абетрактілі ку мек айыпталушыны емес, тірі адамды кріп, оны психологиялы бкіл имылдарын тсінуге ммкіндік береді.

Сонымен, біріншіден алдын ала тергеудегі жауап алу – оздырыштарды толы жиыны болып табылады. Жауап алу дістері мен тсілдері нерлым шын айатарды алу женінде максималды нтиже беру керек. Екіншіден, жауап алынатын адамны темпераменттінен жауап алу (жылдамдыы) жне кернеулігі (кші), ал жауап алынатын адам арнайы трінен-длелдерді сипаты жне оларды крсету тртібі туелді болу керек.

Тергеуші зіні психикалы халін йымдастыра білу ажет. Жасы тергеупгі зші эмоционалды жадайы мен санасын жне за шегінде жауап ачынатын адамны эмоцияларын басру дадыларына ие болуъі керек.

Барлы алынан апарат замен кзделген формалара ошаталады: хаттамлар, аулылар жне т.б.

Ол шін тергеуші дрыс жаза біліп, ауысша сйлеуді жазбашаа жылдам аудару абілетіне ие болуы керек.

Хаттама келесі талаптара жауап беруі керек:

1. Оны тілі бірнеше критерияларды анааттандыру керек: граматикалы, стилистикалы жне зады. Хаттама наты жне
оны оитын адамдарга тсінікті болуы керек;

2. Хаттамада жауап алынатын адам сйлеу детіні психикалы ерекшеліктерін сатау керек;

3. Мазмны жне орындалуы бойынша хаттама толыымен іс-жргізу заына сйкес болуы міндет;

4. Хаттама (егер олмен жазылса) тсінікті жазумен жазылуы керек.
азіргі кезде тергеуде айатарды бекіту заттары: машинкага жазу, аудио жазу, стенография белсенді олданылады,

Хаттама сапасынан онда мазмндалан фактілік мліметтерді алдаы олданылуы жне маыздылыы мен шындыы туелді болады.

Тергеуші мдениеттілігіні крсеткіші-жмыс кнін зіні жне басаларды бір саат болсын уаыттары баса кетпейтіндей етіп йымдастыра білу абілеті.

"Тарту" период уаытында орташа аланда 0,5-2 саатта жаластырылады деп, срастыру арылы тергеуші анытады. Одан кейін олайлы жмыс периоды 3,5 саат бойы артуында да басталады, содан со лсізден жне ебек ндылыын тмендейді. Осы уаытта зіліс жасалан жн. Осыдан кейін таы да жмыс циклі басталады, біра ебек ндылыын тмендегідей болады, бірінші циклге араанда бір кнде ш-трт цикл жасауа, бл лсіздікке алып келеді. ратар амтыланда. Мндай мселе айыпталущыны жауап аланда болады. {27}

Бастапы жмыс уаытты бір саат ткеннен кейін е олайлы жмыс уаыты басталады.Біра тскі аса бір саат аланда жмыса олайлы уаыт тез арада тмендейді.

Екінші кн жартысыны е тиімді уаыты, бл ереже бойынша тскі ас зілісінен бір сааттан кейін бастлды. Бл негізінен зіні жмыс уаытын дрыс олдануын есептейтін, яни те иын жмысты е олайлы уаыта жоспарлануы.

Тергеуші ереже сай топ адамдармен іс жргізеді, тергеушіге алдын-ала тергеу барысында іс-жадайларына тскендермен анытама беріледі.

Тергеуші йымдасгырушы сияты негізгі міндеттеріні бірі- тез уаытта біріккен жолдармен арым-атынасты туызу жне осымша апарат алу шін объектіні ретінде олдану.

арауа атысатын барлы атысушыларды басаруын, озалыстарын реттеуші, бастапы жадайды баалау, сонымен атар шешім абылдауды тергеуші з бойында дамыту.

йымдастыру ызметтіні негізгі — бастапы жадайлардаы адамны сапасын жне оларды ммкіншілікгерін наты абілет ызметтіні белгілеу.

йымдастыру сапасын жне білу абілетін белгілі бір дегейде трбиелеуге жне дамытуа байланысты. Бл мселені иыншылыы ксіптік ызметті жадайларын алыптасуына байланысынан трады.

Бізді кзарасымыза байланысты, тергеуді "реконструциялы» ызмет ретінде аныталу керек, себебі ткен іздер бойынша реконструциялы былыстар туралы сз болды. Осы ызметте тергеушіні бастамасын бейнелейтін сапа алыптасады, ол : тергеулік елес, жеке дара ойлауы, ойлауды анытылы абілетті, интеллектуалды дегейі, жасы еске сатау абілеті, білімі жне имуициясы.

растырылан конструцияны беріктігін тергеуілі анытау ажет. Бл оны тергеу іс шараларымен, сонымен бірге ойлау арылы жзеге асырады.

ылыммен шыарылан тергеу ойлауыны кезендері:

1) Тапсырма жне оны шешу регтілігіні тексеруін анытау;

2) Апаратын айнар кзін, тапсырманы шешу тсілдері жне олардышешу шін уаытын анытау;

3) Тапап етілетін тапсырманы шешу барысында белгілі бір дегейдінатылыын анытау.

Жеке тланы таы да бір асиегін крсететін бл тергеушіні ксіптік жоары дегейін анытау, оны негізінде реконструциялы ызметтін сапасы жатыр.

Дарынды тергеушіні бейнелейтін (крсегетін жадайлар):

1. ылмыс болан жерде жне баса да жадайларда криминалистикаа атысты апаратты тиісті трде іздеу, табу;

2. Апаратты тез уаытта криминалистикалы тсінікті белгілік жйесіне аудару;

3. Шифрлі трде алынан апаратты айта зерттеу жне оан гипотеза ру;

4. Затты дегейінде апаратты шешу арылы шыарылан гипотезаларды тексеру;

5. Жоары дегейді здік тексеруді: детекция ателік, шын мніндегі жадайлармен шыаран болжамды екеуін беттестіре
отырып орытындылау. Сол шін айта шифрлеу, шифрлеу жне
бір кодты жйнден басаа тез арада кшу механизмі ажет.

Бл сапа "ателік детекторы" деп аталса ммкін, ол тергеушіні ксіптік ызметінде негізгі ажеттеріні бірі. Ататы Аристотель "кдіктеу -ол данышпан болуыны басы " деп айтан.

оам тарап жаы тергеуші ызметтіні леуметтік тарапын ылмыспен кресудегі зіне берілген аумаында йымдастырушы сияты амтиды.

оамды тарап ксіптік баытын крсетеді, яни мамандыа ызыушылы, тергеуші ызметіне ниеттік мнін жне эмоционалды оган атысын крсетеді.

Белгілі бір мамандыты тандау кезінде адам р уаытта иналу жне р уаытта ктіп арау абілетті апыптастырады. Соларды атарына тергеуші мамандыыда жатады. Ол зіне келіп, зіні жмыстарын келесі жмыс кніне дейін арастыра алдыра алмайды. Оан бсе араушы болуа арама - айшы.

зіні жмысына р ылмысты іс юойынша аиатты шыармашылы іздеу сияты тергеуші арастыратын туралы сз айтылады.

Крсеткен анытаулар бойынша, тергеушіні жеке тласы рбір жеткілікгі санадаы топты сапаны наты структурасы р трлі болуы ммкін. Осы жадайда бір топты сананы жеткіліксіз дамуы баса топты санасымен амтамасыз етіледі. Мысалы, йымдастырушылыты жасы абілеттері консервативтік сапаны жектіліктісіздігін біршама амтамасыз етеді немесе керісіенше. Тергеушіні екі лкен категорияа блгенде: «Жеке тлаа арсы ылмыс»

Шаруашылы ылмысты басымдылыы тергеушіні арнайы жоары типтік жйкелік ызметіні жеке структурасына еске сатауына амтамасыз етіледі. Специалисттер «кркем» ойлау жйесінде баса да жадайлара байланысты лкен сттілікпен ылмысты тергеуш жргізеді, ауымды шаруашылы істерді, мысалы, "абстрактілі" типті тергеуші жзеге асырады. Бізді анытау барысында тергеушіде келесі типтер алыптасты.

йымдастырушы - тергеуші профессиограмма рылымында
йымдастырушылы абілеттер, оны ызметінде капыптасуымен ерекшеленеді.{28}

Ол жедел ызметкерлерді оамды, эксперттік жне ревизорлы)

жымды кшімен сратарды кбісін шешуге тырысады. Мндай тергеуші бригаданы жасы басарады «кеесші-тергеуші» комуникативтік сапалрмен ерекшеленеді "ойлаушы-тергеуіш" (іздеу сапаларымен ерекшеленеді) "іскер-тергеуші" конструктивтік сапарлармен ерекшеленеді "трбиелеуіш-тергеуші" оамды элементтермен ерекшеленеді.