Тергеу бліміні бастыы тергуеші ретінде тергеу бырысындакриминалистикалы тактиканы олдану тсінігі
Криминалистикалы тактика деп, ылыми ережелер жйесiне негiзделе отырып жасалан алдын-ала тергеу мен сотты тергеудi йымдастыру жне жоспарлау талаптарын, сотты зерттеулер жргiзетiн адамдарды мiнез-лын жне процессуалды iс-рекеттердi (бiрiншiден, тергеулiк) жргiзу тсiлдерiн айтамыз.{32}
Тактикалы тсiлдер, нсаулар жне комбинациялар криминалистикалы тактика негiзi болып саналады.
Криминалистикалы тсiл дегенiмiз заа айшы келмейтiн, белгiлi ситуациялы жадайда, ылмысты алдын-ала тергеуге ажет длелдемелердi жинау, зерттеу, баа беру жне iске асыру масатындаы тергеу рекеттерiнi нтижелiгiн арттыру шiн тергеушiнi олданатын арнайы дiс-тсiлдерi мен олайлы мiнез-лы.
Тактикалы тсiлдердi екi трiн ажыратуа болады:
- рекеттiк, яни андай да бiр имылдарды iске асыру барысындаы тсiлдер;
- баытты, яни тергеудi жргiзушi тланы натылы мiнез-лыты бет алысты тадап iске асыру тсiлi.
Тактикалы тсiлдердi олдану шарттары:
- заа айшы келмеу — рсат беретiн задар, аидалар жне ережелер жйесiне сай келу, аталмыш тсiлдердi (нсаулар, комбинациялар) тергеушi, жедел iздестiру ызметкерi, сотпен iске асыру тртiбi, масаты жне мазмны; рсаттылы, яни сипаты, мазмны жне масаттылыы бойынша заа толыымен сйкес болу керек; ылыми негiзделген; тжiрибемен длелденген, яни олданылан кш, рал жне жiберiлген уаытты бекер болмауы; олайлы, яни рбiр тергеушi, жедел iздестiру ызметкерi жне соттарды пайдалану ммкiндiгi бар.
Тактикалы-криминалистiк нсаулар дегенiмiз ол, тергеу жргiзу немесе сот ндiрiсiндегi тактикалы тсiлдердi тадап олдануа атысты, ылыми негiзделген жне малданан тжiрибелiк кеес.
Тактикалы комбинация деп тергеулiк ситуациясымен себептелген жне натылы тергеу мiндетiн шешу масатын iске асыруды кздеген, тактикалы тсiлдер немесе тергеулiк рекеттердi штасуын айтады.
Бiр ана тергеу рекетi шенберiндегi тактикалы тсiлдердi штасуын арапайым тактикалы комбинация дейдi. {33}
Натылы iстi тергеу барысындаы тергеу рекеттерiнi штасуы, крделi тактикалы комбинация болып саналады. Крделi тактикалы комбинацияа бiртектес не ртрлi тергеулiк рекеттер, сондай-а амсыздандыру сипатындаы, йымды-техникалы шаралар ене алады.
Оперативтiк-тактикалы комбинация дегенiмiз ол, бiрттас тактикалы оймен амтылан, тергеушi тапсырмасы бойынша тергеу рекетiмен атар жргiзiлетiн жедел iздестiру шаралары. Мндай шаралар масаты ретiнде, комбинация рылымына енетiн нтижелiк, талпынушылы жне ауiпсiздiк, ал ажет боланда натылы мезетке дейiнгi пиялылы жадайын алыптастыру болып саналады. Бiрттас оперативтiк-тактикалы комбинация рылымында, жедел iздестiру шараларыны тиiмдiлiгiн арттыру масатында тергеу рекеттерi де жргiзiлуi ммкiн. Мндай рекеттер тергеушiнi жедел iздестiру ызметкерлерiмен зара рекеттесу жолымен iске асырылады.
Тактикалы шешiм деп тергеулiк ситуацияа, тергеу процесiнi жолына жне нтижесiне тактикалы ыпал жасау масатын тадау жне аталмыш масата жету дiс-ралдарын анытауды айтады. Тактикалы шешiмдi iске асыруды негiзгi ралдары ретiнде, тактикалы тсiлдер жне тактикалы комбинациялар жредi.
Тактикалы шешiм ш блiктен трады: 1) апаратты; 2) йымдастырушылы; 3) операционды.
Тактикалы шешiмнi апаратты блiгi тергеулiк ситуацияа талдау жасап, баа беруден трады: ешiмiн талап ететiн, процессуалды мiндеттер;
- арсы трушы кштердi ойлары; тергеуммкiндiктерi;
- болжамалы апар.
Тактикалы шешiмнi йымдастырушылы блiгi мынадай тжырымдарды зiне жинатаан: функциялар тарату; зара рекеттесу баыты мен нысандары; олданыстаы кш-ралдарды iске асыру ретi;
- осымша ммкiндiктер; ажеттi йымды-техникалы шаралар жргiзу.
Тактикалы шешiмнi операционды блiгi, ол: тактикалы ыпал ету масатын; масата жету тсiлдерi мен жадайларын; тактикалы шешiмдi iске асыруды болжамалы нтижелерiн анытау.Тактикалы шешiм масаттары: тергеулiк ситуацияны жаымды жаа ауыстыру; шыайы тергеулiк ситуацияны тиiмдi пайдалану; тергеуге арсы трушы тлалар стiнен тактикалы билiк орнату; бастапы тергеу кезеiндегi ттиылды факторын зерттеу; тергеудi ала басу дiстемесiмен амтамасыз ету.
Тактикалы шешiмге ойылатын талаптар: задылы; негелiлiк;- уаыттылы; негiздiлiк; шынайылы.
Процессуалды рекет тактикасы деп процессуалды рекеттердi дайындау, iске асыру, бекiту жне нтижелерiне баа беруде олданылатын тактикалы тсiлдер жйесiн айтады. Оны рылымы тмендегiдей сатылардан трады:
Жргiзуге дайынды; жргiзу; жолы мен нтижелерiн бекiту;
Алынан нтижелерге баа беру жне оны натылы ылмысты iс бойынша делелдемелiк апарат жйесiндегi маызы мен алатын орны.
Осы сатыларды iске асырудаы тактикалы тсiлдер, оны алдына ойылан мiндеттердi шешумен амтамасыз етiледi.
Процессуалды рекеттi жргiзуге дайынды мыналардан трады:
- мiндеттер тсiндiрiледi жне растырылады;жргiзу мезгiлi жне оан атысушылар шеберiне, криминалистикалы дiс-тсiлдердi пайдалануа, оперативтiк ммкiндiктердi пайдалану шегi мен нысандарын анытауа, жртшылы жне маман кмегiне байланысты мселелер шешiледi.
Процессуалды рекеттi жргiзу жоспарында, оны мiндеттерi, жргiзу орны мен уаыты, ажеттi кштердi атыстыру, оларды арым-атынастары крсетiледi, сонымен атар мнда:
- процессуалды рекет жргiзiлiп тлалар жне объектiлер жайлы апарат; жргiзу кезiнде ажет болатын длелдемелер; осы длелдемелер мен оперативтiк млiметтердi пайдалану тсiлдерi; процессуалды рекеттi жргiзуге баытталан тактикалы тсiлдер оларды ситуацияны рбуiне байланысты пайдалану тртiбi бойынша шоырланан.
Процессуалды рекеттi жргiзу.
Бл сатыда крсетiлген жоспар iске асырылып, онда ойылан мiндеттер шешiледi. Осыан байланысты тергеу процесiндегi тергеулiк рекеттер бастапы жне келесi болып блiнедi. {34}
Бастапы тергеу рекеттерi: тергеушiнi тергеу оиасына бадарлау, осы оианы пайда болу механизмi жне болатын зардаптары туралы малмат алу; ылмысты iзiн суытпай ашу, ылмыскерге iздеу салып, стауа ажеттi млiметтердi алу; субъективтiк не объективтiк факторлар серiнен блiнiске шырайтын длелдемелердi жинау; тергеулiк болжамдарды ру масатынды тпнсалы апараттарды алу шiн жргiзiледi.
Келесi тергеулiк рекеттер тергеудi кезедерiнде жргiзiледi жне мыналара баытталан: бастапы кезеде жиналан длелдемелердi зерттеуге, баа беруге жне олдануа; длелдемелермен рi арай жмыс жасауа; болжамдарды тыылыты тексеруге; ылмыс рамы элементерiн длелдеуге; ылмыса итермелейтiн жадайлар мен себептердi анытауа.
Бл сатыны мiндетiне, процессуалды рекет мазмны мен нтижелерiн дрыс жне толымды крсетумен амсыздандыру жатады. Осыан байланысты, зады нысандардаы техникалы-криминалистiк ралдар мен длелдемелiк апарды бекiтiп алу тсiлдерiн тиiмдi пайдалану кзделген. Процессуалды трде бекiтiлмеген апаратты длелдемелiк кшi болмай алады.
Алынан нтижелерге баа беру жне оларды мазмнын анытау.
Процессуалды рекет жргiзу кезiндегi жмысты жне одан алынан нтижелердi талдаудан ткiзу мыналар шiн ажет:
- алынан нтижелердi дрыстыын тексеру;
-длелдеудегi оларды маынасы жне рi арай пайдалану жолы туралы сратарын шешу.
Процессуалды рекет жргiзудi аталмыш сатысында: жiберiлген ателiктер айындалады; пайда болуы ммкiн не пайда болан зардаптар аныталады; осы процессуалды рекеттi айталап жргiзу ажеттiлiгi шешiледi;жргiзiлген рекеттi жолы мен нтижелерi крсетiлген, процессуалды жата баа берiледi (шыайылыына, толымдылыына, тртiбiне, анытылыына, ажеттi процессуалды реквизиттердi бар екендiгiне).
Тергеулiк ситуация жне тактикалы шешiм, олара баа беру жне ылмысты шкерлеуде пайдалану.
Тергеулiк ситуация яни, тергеудi белгiлi бiр кезеiнде айаты млiметтердi, длелдемелердi клемiне жне ерекшелiгiне, iстi мн-жайын анытау ммкiндiгiне байланысты алыптасан жадай.
Тергеулiк ситуацияны растыратын жадайларды трт топа блуге болады: апаратты сипаттаы факторлар (жасалан ылмыс жадайлары туралы малматтар; длелдемелiк апараттар алынан тпнсалар; натылы тлаларды тергеу жадайы туралы хабардар болуы жне т.б.); процессуалды жне тактикалы сипаттаы факторлар (длелдемелiк апараттарды алу жне пайдалану ммкiндiктерi, тергеу кезiндегi мiндеттердi шешудi тактикалы ерекшелiктерi); психологиялы сипаттаы факторлар (тергеу оиасына атысы бар тлалар мен тергеушiнi арым-атынасы, бл тлалар психологиясы); йымды жне материалды-техникалы сипаттаы факторлар (ажеттi кш-ралдарды бар болуы, оларды пайдалану ммкiндiктерi).
Тергеулiк ситуацияны ке жне тар маынада арастырады. Ке маынада — барлы жадайларды жиынтыы, ал тар маынада — натыра, криминалистикалы ымда.
Тергеулiк ситуацияа талдау жасап, баа беру кезiнде апаратты факторлар анытаушы, яни тпнсалы жне негiзгi болып саналып, тергеу бойынша натылы кезеде баыттылыты жне келесi ызмет мазмнын айындайды.