Геронтолгия ілімі жніндегі тсінік.
Реферат
Таырыбы: Хронофизиология ылымыны азіргі заманы зекті мселелері. Геронтология ылымыны негізгі тараулары. Биологиядаы уаыт ымыны іргелі маызы.
Орындаан: Алмасбекова А
мірзаова А
абылдаан: Кулбаева М.С.
Алматы-2016
Жоспар:
· Кіріспе
· Негізгі блім:
1. Хронофизиология ылымыны азіргі заманы зекті мселелері. Хронобиология , хроногенетика, хронофизиология, хроноэкология, ылыми баыт негізінде
2. Геронтология ілімі жніндегі жалпы тсінік
3. Геронтология іліміні тарихы
4. Геронтология ылымыны негізгі тараулары
· орытынды
· Пайдаланылан дебиеттер
Кіріспе
Биологиялы жйелерде тіршілікті барлы дегейінде кездесетін оралымды былыстар бірттас организмні бірлестірілген рекеті ретінде байалады. Негізгі табии былыстарды ішінде организмге отын- отын маызды ыпал жасайтын туліктік ыра. Маусымды оралым климата бейімделу серленістерін тудырады. Кнні оралымдыы жеке организмні жне оларды топтары мен популяциясыны арнамалы бейімділісіне жадай жасайды.
азіргі кезде биологиялы тербелістерді тексеретін ылым саласын биоритмология немесе хронобиология деп атайды. Оны масаты- физиологиялы рекеттерді ыраты згерістерін, оларды реттелу ерекшеліктерін, организмні бейімделу серленісіне маызын, ауытулы процестерге атынасын зерттеу. Сонымен атар ол туліктік, айлы жне жылды биологиялы оралымдара сйкес организмні улы заттара, дрі- дрмекке сезімталдыыны згерісін анытайды.
• Негізгі блім:
Хронофизиология ылымыны азіргі заманы зекті мселелері. Хронобиология , хроногенетика, хронофизиология, хроноэкология, ылыми баыт негізінде.
Биоритмологияны бірнеше салаларын жіктейді: хронофизиология, хронофармакология, хрономедицина. Олар биологиялы ыратара байланысты арнамалы згерістерді тексереді.
Организм мен ортаны зара атынасына байланысты екі трлі тербелісті озалысты бледі. Біріншісі, сырты ортаны отын- отын болатын згерістеріне организмді икемдейтін тербеліс кезедері геофизикалы оралымдара жуы, бейімдейтін ыратар немесе биоыратар. Екіншісі, физиологиялы немесе жмыскер ыратар, яни олар организмні тіршіліктік жйелеріні іс- рекетін крсететін тербелістер.
Ыраты сипаттау шін бірнеше атар крсеткіштерді: дегей, кезе, шайалым жне кез олданады. Дегей деп бір биологиялы оралымны зерттеліп отыран мерзімі ішінде тіркелетін рекетті орта шамасын айтады. Ыраты кезеін тербелісті белгілі уаыттаы толы бір оралымыны затыы арылы табады.
Шайалымды рекетті бір биологиялы оралымы ішінде максимальді жне минимальді крсеткіштеріні айырмашылыы ретінде есептеп шыарады. Уаытты рбір стіндегі тербелуші жйені жадайын кез сипаттайды. Мнда рекетті е жоары ктерілу кезі- акрафаза болып саналады.
Биологиялы ыратар 5 класа жіктеледі:
• жоары жиілігі бар ыратар, тербеліс кезеі 30 минута дейін созылады;
• орталы жиіліктегі ыратар, ол 30 минут пен 28 саатты арасы, оны ішінде ультрадианды – 20 саата дейінгі жне циркадалы (20- 28 саат) ыратар;
• мезоыратар.
• макроыратар кезедері 20 кннен 1 жыла дейін.
• мегаыратар, сіребаяу ыра, кезедері ондаан немесе бірнеше ондаан жылдара созылады.
Сонымен атар ыратар биологиялы жйелерді йымдастырылу дегейіне сйкес клеткалы, азалы, популяциялы болып таы блінеді. азіргі кезде биоритмология мен хрономедициналы зерттеулерде кптеген оралымды процестерді ішінде ерекше кіл аударатыны туліктік жне маусымды ыратар. Біра биологиялы рылымдар мен жйелерді бріне тн. йткені олар организмді оршаан ортаны оралымды згерістеріне икемдейді, биологиялы жйелерді ажетті уаытты негізінде бірлестіреді. Сондытан организмні бірттас серленісіні ыраты динамикасы байалады (таматану, йы- сергектік режимі, жыныс оралымы, озалыс белсенділігі). Сырты жадайларды дрежесіне байланысты ішкі (эндогендік) жне сырты (экзогендік) ыратарды ажыратады. Егер тынышты пен белсенділік, зат алмасуды жеделдеуі немесе баяулауы сырты ортаны згерістеріне сйкес келетін болса, оларды сырты ыраа жатызады. Ал сырты траты жадайларда тіркелетін ыратар ішкі деп есептеледі (жйке серпінісі, тыныс, пульс, ан ысымы, ой жмыскерлігі, йы).
Егер ыратарды кездері те болса, оларды лайыталан деп санайды. алыпты жадайда крнекі кезеіні затыы 24 сааттан кп згермейді, сондытан тіршілікті барлы крінісінде олар бірдей болады. Ал бл тіршіліктік рекеттерде бірдей болмаса, онда лайыталмаан (десинхроноз) жадай байалады.
Десинхроноз ішкі жне сырты деп блінеді. Ішкісі организмні з ыратарыны йастылыы бзыланда пайда болады. Мселен, таматану режимі йы- сергектікті ыратарына сйкес келмесе, адам тез шаршайды, ашуланша келеді, кіл- кйі, тбеті, йысы бзылады. Сырты десинхроноз биоыратары оршаан ортаны кездері алмасуына лайыталмаса туады. Сонымен атар десинхронозды жіті жне созылмалы, айын жне жасырын, біркекі жне алажаулы деп жіктейді. Лайыталу былысы бір организмде ана емес популяция рамына кіретін бірнеше организмде де болуы ммкін.
Хронобиология (грек. chronos — биология ылымыны уаыт жне биология) — белгілі бір уаыт аралыында биологиялы жйелерде болатын ыраты згерістерді зерттейтін саласы. Кейде биологиялы процестер мен былыстарды мезгіл-мезгіл айталануын зерттейтін ылым саласы — биоритмологияны да хронобиология деп атайды. Адам баласы зі пайда болан кездерден бастап-а табиатта болатын ырата биологиялы процестерге мн беріп баылап отыран. Осыан байланысты уаыта сйкес биологиялы жйелерде болатын ыратылыты тірі организмдерді негізгі асиеттеріні бірі деп арастырады. азіргі кезде хронобиология ылымы з зерттеулерін математика, физика, т.б. ылымдармен тыыз байланыста жргізеді.
Геронтолгия ілімі жніндегі тсінік.
«Ауру- мезгілінен брын туындаан крілік.крілік табии ауру» Аристотель
Адам денсаулыы жне оны мір жасыны затыы организмні артаю сипатымен тыыз байланысты. артаю жніндегі ылым – геронтология « грек сзі gerontos – крі, артайан адам» адам артаюыны алыпты процесін,крілік згерістерді даму арыны мен сипатына сер ететін оны негізгі белгілері мен факторлерін зерттейді.
Геронтологиямен геритария ілімі тыыз байланысты, ол крі жне артты жастаы адамадрды ауруларын зерттейді. Геронтологияны негізін артаю процесіні биологиясы райды, дегенмен артаю мселесі кешенді процесс: биомедициналы, психологиялы, антрополгиялы, леуметтік, экономикалы негізді райды.
Геронтология іліміні тарихы . Крілікті алашы анытамасы жне оны себептері ескі дуірге жатады. лы дрігер Гиппократ «бізді дуірге дейінгі IV-V асыр» крілік деген ымды табии жылулыты кетуі жне организмні кеуіп алуыны нтижесі деп тсінді. Философ Платон крілікке орта жастаы адамны мір сру салты сер етеді деп крсетті. Крілікті баяулату рецептілері ежелгі ытай жне ежелгі индия медициналарында келтірілген.
Ресейде жне бкіл дние жзінде ылыми геронтологияны негізін салушы йгілі орыс алымы И.И. Мечников. Геронтология ілімі жаа заманы тсінікте 20 асырды ортасында алыптасты. 1958 жылы медицина ылымын академиясында Ресейде бас ылыми – зерттеу геронтолгия институты йымдастырылды. азіргі кезде Ресейде геронтология ылыми – зерттеу институты, региональды орталытар, Мскеуде лтты геронтолгия орталыы жмыс істейді.
азіргі заманы геронтологияны негізгі міндеті:
· Мезгілінен брын артаюды алдын алу, денсаулыты жне белсенді за мір сруді сатау, артаю ерекшеліктерін, артаю процесіне оршаан ортаны, оны ішінде антропогенді (мір сру салты, ебек,леуметтік жадай) факторлерді серін зерттеу болып табылады.
Геронтология ілімі 20 асырды басында з адына ылыми ілім ретінде алыптасан тіршілік ету затыын, яни организм міріні затыын анытау механизмі жніндегі биология ылымымен тыыз байланысты. Осы істе американды алым Р.Пирл, сонымен атар белгілі геронтолгтар А. Комфорт жне Б. Стрелерді алатын орны ерекше. Ресейде бл ілімні алашы алыптасуы Пирлді оушысы, профессор В.В. Алпатов жмыстармыен тыыз байланысты. Кейбір геронтолгтар тіршілік ету затыыны биологиясын геронтолгия іліміні бір тарауы деп есептейді.
Жыл сайын жер бетінде артайан адамдарды саны 2,4 пайыза седі екен. Кейбір болжаулар бойынша 2020 жылы крі жне артайан адамдарды саны 1 млрд-а жетеді. 20 асырдаы адам жетілуіні жылдам дамуын (акцелерация), артаю процесіні кешеуілдеуін, тіршілік ету затыыны заруын адамны тарихи- эволюциялы дамуындаы жаа былыс деп арастыруымыз керек.
Крілікке байланысты адам азасында байалатын физиологиялы процестер кп алымдарды пікірлері бойынша біріншілк ауру болып есептелінбейді, біра организмні ызмет ету ммкіншілігіні шектелуіне келіп сотырады, оны ртрлі залалдыдеттерге тзімділігін тмендетеді.
Крілік- адамны тарихи- эволюциялы дамуыны ртрлі сатыларында жне ртрлі экологиялы- популяциялы жне леуметтік топтар ішінде шартты жне шекаралы трде ауысып тратын биопсихологиялы жне леуметтік тарихи тсінік.
артаюды е аыры сатысы- крілік сатысы, ол адамны бкіл тіршілік ету мірінде ішкі жне сырты факторлерді серінен дамитын адам азасыны ызметтік жетіспеушілігіні лаю нтижесі болып табылады.
Адамны дниеге келген уыаыытынан бастап мір сру кезеі 3-тен 24-ке жетуі ммкін. Оны ішінде е арапайым жне олайлы топтастыру бойынша адамны мір сру кезедері 3 кезенен трады.
· Балалы ша кезеі
· Жетілу кезеі
· Крілік кезеі
Ежелгі грек философы жне математик Пифагор (бізді эрамыза дейінгі IV асыр) адам міріні кезедерін жылды 4 мерзіміне сйкес келетіндей 4 кезеге бледі:
· алыптасу кезеі- «кктем» (0-20 жас)
· Жасты кезе- «жаз» (20-40жас)
· Кш-айратты тасу кезеі- «кз» (40-60жас)
· Солу- крілік кезеі- «ыс» (60-80жас)
Тарихи дамуды ртрлі кезедерінде жне ртрлі елдер шекарасныда крілікті басталу кезеі ртрлі болады. Оны тмендегі берілген таблицадан байауа болады.
| Негізгі деректер | Кезеі | Крілікті басталу уаыты, жасы | |
| Пифагор | Ерте тарихи кезе | ||
| Гиппократ | Ерте тарихи кезе | 56-63 | |
| ытай алымдары | Ерте тарихи кезе | ||
| Орта асыр алымдары | Ерте тарихи кезе | Ерлерде 50 йелдерде 30 | |
| Орыс демографы: А.П.Рославский- Петорвский | 19-асырды 1-ші жартысы | ||
| Француз физиологы | 19-асыр | 55-60, 70 | |
| Неміс физиологы М.Рубнер | 1854-1932 жж. | 50 жас- крілік; 70 жас – аса крілік | |
| АШ денсаулы сатау ассоциациясы | 1939 ж. | 65 жас- ерте крілік; 75 жас- крілік | |
| Аылшын физиолгы | 20- асыр | 50-60 жастан астам | |
орытынды
Биологиялы ыратылытарды баршаа ортатыы мен іргелігін длелдеген азіргі хронобиологияны жетістіктері медицинаа кптеп енуде. Адамдардаы кптеген ауруларды пайда болуы оны тіршілік ыратылыыны бзылуымен байланысты, сондытан мны зі биологиялы ыратылыты сырты циклдармен жне зара байланыстылыты бзылуын – десинхронозды туызады. Сондытан десинхроноздан сатандыруды профилакторлы медицинаны рамды блігіні бірі ретінде арау ажет. Адамны биологиялы ыратылыына сйкес келетін ебек рекеттеріні оптимальды режимін жасау ндірісті кптеген факторларыны жаымсыз серлерін тмендеткен болар еді. Ауысымды жне тнгі сааттарда жмыс істейтіндерді тадап алу масатында жне сол сияты алыс белдеулерге еріксізден орын ауыстыратындар шін “биоыратылы туекел” топтарды алыптастыру аса пайдалы болан болар еді.
Пайданылан дебиеттер:
v Апарат кзі: http://kazmedic.kz/archives/1191 Материал кшіргенде, KazMedic.kz сайтына сілтеме міндетті
v Интернет жйесі
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F
v С. Т. Тлеуханов ХРОНОБИОЛОГИЯ
Алматы «аза университеті» 2012