Сынылан дебиеттер.

1. Логопедия. Л. С. Волкованы ред.-М., 2007.

2. Основы теории и практики логопедии. Р.Е.Левинаны ред. –М.,1968.

3. . . мірбекова, . Серкебаев. Логопедия. - Алматы, 1996.

4. Григоренко Н. В., Синяева М. Л. Логопедические и медицинские аспекты органической дислалии и способы ее коррекции. Дефектология, 2000, №4.

 

Дислалия кезінде логопедиялы жмысты дістемесі

Дислалияда логопедиялы жмысты негізгі масаты тіл дыбыстарын дрыс айту дадыларын алыптастыру болып табылады. Тіл дыбыстарын (фонемаларды) дрыс айту шін бала келесіні білуі тиіс: дыбысты акустикалы белгілері бойынша тану; бзылып айтылан дыбысты дрыс нсасынан ажырату; з сзін есту арылы баылау жне оан сапалы баа беру; ажетті артикуляциялы позицияларды келтіру; сйлеуді кезкелген трінде ажетті дыбысты олдана білу.

Логопед баланы дыбыс айтуын дрыс алыптастыру шін немді жне тиімді жолдарын табу керек. Егер логопедиялы жмыс дрыс йымдастырылан болса дислалияны барлы трлерін тзетуде о нтижеге ол жеткізуге болады.

Кейбір жадайда механикалы дислалия кезінде бірлескен логопедиялы жмыспен медициналы ыпалды арасында нтиже алуа болады.

Дыбыс айтуын жоюа баытталан жмыса олайлы жадай жасау логопедиялы ыпалды нтижелі болуыны алы шарттары болып табылады: логопедті баламен эмоционалды арым-атынас орнатуы; баланы басшы рекетін ескере отырып, ызыушылы тудыратын саба формаларын йымдастыру; т.б.

Логопедиялы сабатар жйелі трде аптасына 3 рет ткізіледі. Логопедті тапсырмасы бойынша ата-аналарыны атысуымен й тапсырмаларын орындау ажет. Оларды кні бойы 2-3 рет, 5-15 мин. дейін ысаша жаттыулар трінде ткізу керек.

Дыбыс айтуын тзетуде дидактикалы материалдар кеінен пайдаланылады. Дыбыстарды тзету мерзімі келесі факторлара байланысты: аауды денгейіні крделілігіне, баланы жеке жне жас ерекшеліктеріне, сабаты жйелі ткізуіне, ата-аналар тарапынан крсетілген кмегіне. Жай дислалия болса тзету жмысы 1 айдан 3 айа дейін, ал крделі дислалия кезінде – 3 айдан 6 айа дейін созылуы ммкін. Мектеп жасына дейінгі балаларда дыбыс айту бзылыстары мектеп жасындаы балалара араанда ыса мерзімде тзетіледі, ал бастауыш сынып оушыларында жоары сынып оушыларына араанда тезірек тзетіледі.

 

Дыбыс айту кемшіліктерін тзетудегі логопедиялы жмыс

кезедері.

 

Арнайы дебиеттерде дыбыс айту кемшіліктерін тзетудегі логопедиялы жмыс кезедерінде ртрлі пікір айтылады. Мысалы, Ф. Ф. Рау екі кезеге блсе, О. В. Правдина, О. Ф. Токарева ш, ал М. Е. Хветцев трт кезеге бледі. Кезе саны ртрлі боланмен оларды негізгі максаты бір болып келеді. Логопедиялы тзету жмысыны масаты мен міндетіне байланысты тмендегідей кезедерге блу тиімді:

Дайынды кезеі

Дыбысты ою кезеі

Дыбысты дрыс айтуа машытандыру кезеі

Дыбысты сас дыбыстардан ажырату кезеі

Аталан кезедерді арасында айын шекара жо - біріншісіні аяталуы екіншісіні басталуына ласып кетеді.

Дайынды кезеі. Бл кезені негізгі масаттары:

- баланы тзету жмысына ынталандыру,

- саналы трде тапсырмаларды орындауа йрету,

- зейінін, тыдау есте сатау ойлау абілетін дамыту,

- артикуляцияны дрыс калыптастыру,

- дыбысты абылдау, ажырату жатады.

Артикуляцияны дрыс алыптастыру шін арнайы жаттыулар колданылады. Жаттыулар ойылатын дыбыса байланысты жйеленеді жне ерін, тіл имылдарын, алпын дадыландыруа баытталады. Балаларды ызытыру шін жне жаттыуды ойларына сатап алу шін р жаттыу ртрлі атпен аталады. Мысалы:

- «Крекше» жалпа тілді шыарып астыны ерінге стап тру
керек.

- «Инеше» ауызды ке ашып тілді ала арай жіішкертіп
шыарып 10-15 секунд стап тру керек.

- «Тбешік» Ауызды жартылай ашып, тілді екі жа шетін
жоары азу тістерге жабыстырып, тілді шын астыны тіске тіреп
стау.

- «Ттікше» жалпа тілді ауыз уысынан шыарып, тілді бйір
жатарын ктеріп ттікшеге рлеу. Жаттыуды жайлап жасау керек.

- «Ожау». Ауызды ке ашып, жалпа тілді ктеріп жоары тістерге созып, біра тигізбей стап тру керек.

- «Саат». Тілді жіішкертіп стап оа, сола жайлап козау керек. Осылай санап отырып 15-20 рет айталау керек.

- «Саыраула». Ауызды ке ашып, тілді тадайа жапсыра стап трып тменгі жаты басып ауызды ке ашып стау.

- «Алтыбаан». Жіішке тілді ауыздан шыарып біресе мрына арай созу, біресе иекке созу, жаттыуды жасаанда ауыз ашы болу керек. Осылай 10-15 рет айталау керек.

- «Ттті тосап». Жалпа тілді шыарып жоары ерінді жалап, тілді ауыз уысына тереірек апару. /15 рет айталау/.

- «Сылашы». Ауызды ке ашып трып тілді шын жоары тадайа тигізіп ала арта озалту. /10 рет айталау/.

- «Тоылда». Ауызды ке ашып тілді шымен жоары
альвеолаа немесе тадайа жиі-жиі соыландай имыл жасау
керек.

- «Ат шауып келеді». Ауызды ке ашып тілді тадайа жапсыру-
айыру немесе тадай ау. Аталан жаттыулардан тек р
дыбыса керекті жаттыулар алынады.

 

Дыбыстарды ою кезеі.

Фонемаларды дрыс айтылуын алашы алыптастыру немесе ою кезеінденегізгі ш тсіл олданылады.

Бірінші тсіл еліктеуге негізделген. Бала естуді, круді, тактильді-тербелісті, блшы ет тйсігін пайдалана отырып фонеманы дыбысталуы мен артикуляциясын абылдайды, сапалы трде сйлеу органдарыны ажетті имылын, ажетті дыбыстарды айталауа талаптанады. Бл жадайда дыбыстарды тікелей есітіп абылдау, сйлеу мшелелеріні имылдарын кру арылы кабылдау, оны ішінде зіні /айнаа арау кмегімен/ ішінен шыатын ауа аынын, кмекей дірілін олымен сезіну, трлі ралдарды кмегімен сйлеу мшелеріні жмысын бейнелеп крсетумен толытырылуы ммкін.

Тиісті дыбыстарды айтуа еліктеу арылы ол жетпеген жадайда уелі оны жеке элементтерін алыптастыруа кш салу керек. Мселен, Р фонемасыны айтылуын тзеткенде, тілді дрыс формасы мен позициясы игерілетін жаттыулар жасап, содан кейін ана оны тербелісін алыптастыру болып табылады. Сйлеу мшелеріні имылыны баяулыы немесе катар басарылу иындытары кейде дайынды жаттыуларыны ттас жйесін пайдалануа, арнайы артикуляциялы гимнастикаа сйенуге мжбр етеді.

Екінші тсіл кралдарды /шпатель, зондтар/ немесе саусаты кмегімен сйлеу органдарына механикалы ыпал жасауды кздейді. Бл жадайда белгілі бір бастапы артикуляция пайдаланады, соны негізінде сйлеу органдары механикалы жолмен, баяу трде ажетті алпы, озалысы алыптастырылады.

Сйлеу органдарыны белгілі бір алпымен немесе имылымен байланысты кинетикалы тітіркендіргіштермен бірлесе отырып ми абатындаы іздер жйесі трінде бекиді. Бны зі ажетті артикуляцияны кейінірек еркін жне белсенді айтуа алы шарт болып табылады.

Таза кйіндегі осы тсілге тн нрсе-механикалы серді нтижесінде алынатын артикуляция бастапы кезде баланы талабына сай келмеуі ммкін. Мселе, дыбысыны айтылуын механикалы тсілмен тзету кезінде оан та-та-та буындарын айту сынылады жне осы кезде тілді алдындаы блігі шпательмен басып ойылады. «Та» буынын мытпаан бала оны -тя трінде, ал шпательмен тілді арта аырын жылжытып итерген жагдайда -кя, сосын -ка трінде айта бастайды.

шінші - аралас тсіл. Бл тсіл бойынша сйлеу тілі механикалы ыпал жасауды масаты-еліктеу жне аузша тсіндіру арылы ажетті артикуляцияны мейлінше толы жне дл мегеруге кмектесу. Бан баланы ажетті артикуляцияны еркін мегере алмаан жадайда /тменгі тіс сигматизмін тзетуді араыз/, тілді шын астыы тістін арты жаына тсіріп тру шін зонд пайдалану мысал бола алады.

Аталан тсілдерді брінде де дыбыстарды артикуляциялы тектестігін ескеру ажет жне мкіс дыбысты тзеткенде оны тектестеріні дрыс айтылуына сйену керек. Мысалы, нді дауыссыздара еліктеу арылы тзеткенде сйкес я дауыстыа сйенген пайдалы. Егер ос ерінді дыбысы алыптасан болса ол тіл-тіс атысында айтылатын - Д дыбысын мегеруге кмектеседі. Ал - Л дыбысын мегеру осы діспен немесе механикалы жолмен тіл-тадай тбі атысында айтылатын - Г дыбысын алыптастыруа негіз болады.

Кптеген жадайда дыбыс тектестігін екі баытта пайдалануа болады. Мысалы, - Ш дыбысы дрыс айтылса, ол артикуляциясы тілді сйкес жолмен сипатталатын - Р дыбысын алыптастыруа негіз болады. Керісінше - Р дыбысы да Ш дыбысын алыптастыруа те олайлы.

Дыбыс айтуды машытандыру кезеніні негізгі масаты ойылан дыбысты ауызекі сйлегенде дрыс айту болып саналады. ойылан дыбысты бекіту, немесе дрыс айтуа машытандыру жмысы керекті жйелікпен жне кезектілікпен жргізуді талап етеді. ойылан дыбысты алдымен буында (ашы, жабы, ортада), сосын сзді басында, ортасында, аяында, сз тіркестерінде, сйлемде, байланыстырып сйлеуде дурыс айтуа машытандыру керек.

арапайым жаттыулардан барынша крделі сйлеу ызметіне біртіндеп кшу те маызды. Мысалы: логопедке ілесе арапайым буындар мен сздерді кайталаудан бастап, дауыстап оуа, заттарды атауа, суреттердегі бейнеленген арапайым кріністерді сипаттауа, есептеуге, леді, жмбаты, маал мен мтелді, жаылтпашты тиісті дыбысты атыстырып жата айтуа, одан рі сратара толымды жауап беруге, суреттер сериясын гімелеп беруге, аырында еркін гімелесуге мтылу керек.

Алайда есте болатын жай - трлі дыбыстарды айтылу кемшілігін тзету иындыыны дрежесі кбінесе бл кемшіліктерді сипатына жне баланы жеке басыны ерекшелігіне байланысты. Сондытан дыбысты тзету ретін анытаанда тілді фонетикалы алпын сипаттайтын мліметтерге алдын-ала арнаулы сынатара сйену керек, олар кемшіліктерін тзетуге икемділік дрежесін білуге кмектеседі.

Екі немесе одан да кп дыбыстармен жмыс істеуді жоспарлаан кезде екі трлі талапты сатау керек. Біріншіден-мндай жмыс шін сйлеу органдарыны рылысындаы арама-арсы дыбыстарды алу тиімсіз. Бл интерференция туызуа, дыбыстарды айтуа ажетті имылдарды зара біржаты ыпалыны тиуіне келіп сотыруы ммкін. Мысалы - С дыбысыны айталап айтылуын тзету кезінде онымен бір мезгілде ыса - у трінде айтылатын - Л дыбысын тзету тиімсіз. Бндай жадайда бір кемшілікті тзету шін тілді бір алпын ортасында науашасын атыстырып, екіншісін тзеткенде тіл шкірленіп /азу тіспен арадаы бйір саылауы/ млде арама-арсы алып пайда болады .

Екіншіден сіресе, айтылуы алашы кезде энергия шыындауды ажет ететін дыбыстармен бір мезгілде жмыс істеуден аула болу керек. Мысалы, тыныс органдарына елеулі трде тзететін - Ш мен Р дыбыстармен атар жмыс істеу тез шаршатуы, миды тыныс алуды басаратын орталыын уаытша талдыруы ммкін. Бндай шаршауды белгісі бетті уаруы, жеіл бас айналу, лосу сезімі. Жоарыда дыбыстарды алыптастыруын сипаттаанда кейде арнаулы артикуляциялы гимнастика керек екенін айтты. Бндай гимнастикаа дыбыстарды дрыс айтылыуына ажетті сйлеу имылдарын алыптастыратын жеке жаттыулар енгізіледі. Алайда дыбыстарды трлі тобын амтитын крделі тіл кемшілігі жадайында, ол сйлеу моторикасыны жалпы жеткіліксіздігіне байланысты болса /мысалы дизартрияны алуан трінде/, артикуляциялы гимнастика келтірілген программа бойынша жргізіліп, сйлеу аппаратыны трлі блшы ет топтары ызметіне сер етуі тиіс.

ойылан дыбысты сас дыбыстардан ажырату кезеіндегі логопедиялы жмыс, дыбысты дрыс айтуа машытандыру кезеіндегідей жйемен жргізіледі, яни жеке дыбысты ажырату, сосын дыбысты, буында сзде, сйлемде ажырату. Дыбысты бзылуын тзету барысында Г. С. Оразаеваны зерттеу жмысындаы ылыми трыдан негізделген лтты ойындар трлерін логопед з тжірибесінде кеінен олдануына болады.

Тіл кемшіліктерін тзетуге арналан логопедті жмыс тиімділігіні ажетті шарты-оны жабдыталуы. Жабдытар кем дегенде мыналарды амтиды:

а) оушы мен логопедті бетін атар крсете алатын лкен айна;

б) шпательдер мен зонддар, тазалы ралдары;

в) сзді жазып, айталайтын магнитофон;

г) тыныс алуы мен дамытуына ажетті ойыншытар мен альбом ралдары;

д) дыбыс айтылуын зерттеуге ажетті суреті бар альбом;

е) трлі дыбыс топтарына ажетті сйлеу материалдарымен жмыс істеу шін суреттер, суретті лото;

ж) трлі дыбысты айтылуын бекітуге ажетті, тілдік материалы бар кітап-ралдар;

з) р сыныпа арналан оулытар.

Сйлеуді кзбен баылауа /фиброскоп «Двин»/ немесе сйлеу мшелеріне механикалы сер етуге арналган трлі жаа приборлар мен ралдар шыан сайын, олар да жабдытар жиынтыына туге тиіс.

Наты дыбыстарды айтылыуы кемшіліктерін тзету тсілдерін сипаттауа кшпестен брын, бл кемшіліктерді ішінде дыбысты дауысталуы згеруінен туатындары, сонымен атар бір дыбысты зге дыбыспен ауыстырудан пайда болатындары бар екенін атап крсету керек. Кемшіліктерді алашы - антропофоникалы, соысы - фонологиялы деп аталады.

Антропофоникалы кемшілікті лгісі - Р дыбысын тамапен
айту немесе - С дыбысын тіске ысып айту бола алады.
Фонологиялы кемшілікті мысалы - Ш орнына - С алмастыру /
«ескі» - ешкі/, немесе - Р орнына - Л / «роза» - лоза/, сонымен атар
фонологиялы кемшілік аралас дыбыс трінде де кездеседі. Бндай
жадайда бала жеке дыбысты дрыс айта трып, оларды сйлеу
кезінде шатастырып алады. Мысалы: Самат маан крші трады, ате
айтылуы «Шамат маан крсі трады». Бндай жадайда
дыбыстарды артикуляциясын алыптастыруы ажет болмаандытан бізді арастырумыздан тыс алады.

Сонымен атар дыбысты траты алмастыруын тзету кезінде мынандай жадайды ескерген жн. Жаа артикуляцияны мегерген кезде біраз уаыт жаа ойылан дыбыс пен брыны ауыстырып айтылан дыбысты сйлегенде жиі олданылады. Мысалы, Ш дыбысы С дыбысымен алмастырылады дедік. Енді Ш дыбысын дрыс айтып йренгенде біраз уаыт С дыбысы бар сздерде Ш дыбысы олданылады. Сабын-шабын, асы-ашы т.б.

Фонологиялы ателіктер уаытша сипат алуына арамастан жазу ателіктеріне де сотыруы ммкін. Сондытан фонологиялы ателікті тзету нтижесін бекіте отырып, дифференциялы масатына тиісті дыбыстарды жне буын мен сздегі ріптерді салыстырып отыратын жаттыулара кіл блу керек.

Трлі дыбыстарды айтылу кемшіліктерін сипаттау барысында осы кемшіліктерді пайда болуына себеп болатын, оларды тзетілуіне кедергі болатын аппаратты шеткі бліктеріні рылысындаы кейбір аномалиялар ескертіледі.

Біра есте болатын жайі, бір жаынан дыбыс айту кемшіліктері кейде сйлеу аппаратыны рылымы бзылан жадайында да бола берсе, кейде сйлеу аппаратыны елеулі кемшілігіне арамастан сйлеу тіліні фонетикалы жаы дрыс дамуы жиі кездеседі. Бл фактілер жоары нерв ызметіні ерекше икемділігіні кусі, дрыс сйлеу шін сйлеу аппаратыны зор ммкіндігі бар екенін танытады.

Шеткі сйлеу аппаратыны рылымыны аны аномалиясы жадайында, дыбыстарды дрыс айту ммкіндігін ескертуді маыздылыы сонда, кейде бл аномалияларды дыбысты айтылуы кемшілігін коррекциялауды иындататын фактор ретінде асыра мн беру кездеседі.

Тек ерін, тіс, тадай, жа, тіл рылысындаы е ауыр аномалалиялар боланда

ана, логопедиялы жмыстан брын хирургиялы операциямен реттеу, немесе протездеу тріндегі медициналык тсілдер олданады. Бндай серді ажеттігін логопед пен дрігер /стоматолог, отоларинголог/ бірлесіп шешед