К, К', Г, Г', X, X' /И/ - дыбыстарыны айтылу кемшіліктері жне тзету тсілдері

К жне К' дыбыстарыны кемшіліктері-каппацизм Г жне Г' дыбыстарыны кемшілігі - гаммацизм, X жне X' дыбыстарыны кемшілігі-хитизм деп аталады. Осы дыбыстарды баса дыбыспен алмасуы паракаппацизм (парагаммацизм, парахитизм) деп аталады.

/Й/ дыбысыны кемшілігі - йотацизм деп аталады.

К дыбысыны жасалауы мынадай, /29-сурет/. Ерін алпы іргелес дыбыса байланысты /ка, ко, ке/. Жоары, тменгі крек тістер арасында саылау саталады. Тіл шы тмен, сті тадайа тиеді. Ол фонетикалы жадайа арай згеріп трады. Дыбысты айту кезінде тілмен тадай байланысы ажырап, арттаы ауа ысымына жол ашады. Жмса тадай ктеріліп трып жолын жабады. Дауыс перделері ажыраан кйде.

Одан Г дыбысыны айырмасы ажырау алдында дауыс перделері уелі тйісіп, атты тербелумен ерекшеленеді.

29-сурет. К фонесмасыньщ артикуляциялык крінісі (профилі)

X дыбысын айтуды К дыбысынан айырмасы тіл сті тадайа тгел тимейді, орта уыс алдырады, сол арылы ткен дем ауасы X дыбысына тн шу шыарады. Жмса К', Г', X' дыбстары ата жптардан тіл мен тадай жасайтын уысты ілгері, орта тадайа ыысуымен ерекшеленеді /Й/ дыбысы ндеген X' дыбысы сияты артикуляцияланады. Каппацизмні негізінен ш трі кездеседі. Оны бірінде К бсе айтылатын тама шертпесі сияты естіледі.

Бл дыбыс перделері тыыз жабыы, тыныс алу блшы еттеріні атысуынан ауа кысымыны артуы, содан со байланысты опарылып, ауа шумен дауыс пердесі арылы шыумен жасалады.

Баса жадайларда К мен Т алмасатын паракаппацизм кездеседі. Кітап-тітап, шінші жадайда опармалы К фрикативті X дыбысымен алмасады, бл да паракаппацизмге тн.

Каппацизм туызатын аномалия - атты тадай биік жіішке болып келеді де, тіл мен тадай толы абыспайды. Егер оны айна алдында артикуляциясын крсетіп, еліктеу, олымен бейнелеу арылы тзету ммкін болмаса, шпатель кмегімен механикалы сер керек /30-сурет/.

а/ б/ в/

30-сурет

К фонемасын шпательді кмегімен ою.

Балаа та-та-та буындарын айтызады. айталаудан брын шпательмен тілді алдыы стін тменгі тіске ысады. Сонда та орнына тя деп айтылады. Одан со жаттыу тілді тереірек басу арылы кайталанып та орнына кя алынады. Соында тілді одан да тере басып ка буынын алады.

Жаттыу кезінде йреншікті ате артикуляция трмауы шін баланы есіне К дыбысын салмайды, дауыстап айтпайды.

Кейбір жадайда дыбысты тзету бір сабата туі ммкін, кейде тя немесе кя кезеіне бірнеше саба арнайды. К дыбысын тілді бірден тере басу арылы алуа мтылу, баланы тіл мен тадай байланысын жасауына ммкіндік бермей, жмысты нтижесін тежеуі ммкін.

Айтылан жаттыуларды жасаанда тіл стін ортаы жне с саусатармен зіне бастыру пайдалы.

Жаа артикуляция пайда болан со, балаа К дыбысы алынанын айтып, оны буындарда бекітеді /тілді басуды тотатпай/. Кейін тілді баспай айту да йретіледі. Онда логопед баланы тілді басатын олын стап отырып, екі буынды айтызады да, шіншіде олды тартып алады, сйтіп дыбыс инерциясымен айтылады. Ммкін болан стте-а механикалы діс тотатылады. К дыбысына сйене отырып К дыбысын дрыс айтызу шін тіл мен тадайды тйісуін ілгері ыыстыру ажет.

Осы талаптар орындаланда, дрыс орныан К дыбысыны орнына коп кш жмсалмай, жмса К' дыбысын алуа болады.

К дыбысы Т немесе X дыбысымен алмасатын паракаппацизмде буын сз жаттыулары дрыс дыбысты бекітуге, алмасан дыбысты ажыратуа баытталуы керек.

X дыбысыны айтылуыны бзылуы хитизмнемесе баса дыбыспен К алмасуы парахитизм деп аталады. Біріншісінде, дем ауасы з жолында тіл мен тадай жаындасанда пайда болатын саылауды кездестірмей дауыс перделеріні жаындасуынан туатын лсіз тама шуы естіледі. Яни халва, хат, орнына «алва», «ат» естіледі. X дыбысыны блай айтылуы кптеген тілдерге соны ішінде орыс тіліне де тн.

Екінші жадайда тіл артикуляцияа белсене атысады, біра уыс орнына тіл мен тадай жабысады. Онын екеуінде де X дыбысын К дыбысынан алуа мтылу керек, сонда тілдік-тадай тбірлік КХ дыбыс шыады. Одан со фрикативтік блігін ажырату жне жаттыу арылы артикуляцияны бекіту жзеге асады.

Егер бл нтиже бермесе, нтиже кепілдік беретін крделі тсіл олданады. Онда Т дыбысынан К дыбысын ажыратандай механикалы діс пайдаланылады. Балаа дауыстыны соза с-а буынын айтызады. Осы буынды айталаанда тіл стін шпательмен тіске ысады. Сонда са орнына ся, ща буыны пайда болады. Одан со шпательді ауыза сындыра отырып хя буынына айналдырады, одан да сындырып ха буынын алады. Бан К дыбысын аландаы сияты трлі балаа трліше уаыт жмсайды. Тілді ажет алпында бала з олымен стауына болады. Парахитизм жадайында /х мен к алмасанда/ жаттыулар дыбысты бекітумен атар, ате дыбысты ажыратуа баытталады.

Г дыбысын айтуды кемшіліктері жоарыда айтылан каппацизм мен хитизм трлеріне сас. Бірінде-тама шырт ертпесі екіншіде-у дыбысы шіншіде-дауыс перделеріні жаындауы мен тербелуінен туатын таматы нді фрикативтік дыбыс /украйнша Г/ естіледі.

Мектепке дейінгі балаларда Г мен Д алмасуы /гл-дл/ кездеседі. Егер К дыбысы дрыс айтылан болса гаммацизмді тзетуді басы - Г дыбысыны нсіз жбынан айырмасын тсіндіру, онда баланы олын мойнына /таматан жоары/ ойылуын, дауыс пердесіні тербелісімен таматы абырасыны озалысын сездіреді/.

Балаа афа-ава, аса-ата, аса-ака буындарын айтызып, одан ака-аа буын жбын алуа тырысу керек. Бала буындарды логопедке ілесе айтып, буын жптарыны нділігін тамаа ойан олымен сезінуге тиіс.

Егер ол нтиже бермесе Т дыбысынан К дыбысындаыдай механикалы діс олданылады. Онда дя буынына, сосын гя буыны, аырында га буынына ауысады.

Г дыбысы Д дыбысымен алмасатын парагаммацизм жадайында жаттыулар дыбысты бекітуге жне кемшілікті дыбысты ажыратуа баытталады.

/Й/ дыбысыны айтылу кемшілігі мектепке дейінгі балаларда кездеседі, кбінесе Л дыбысымен ауысатын трде болады.

/Й/ дыбысына тн артикуляция орнына Л дыбысыны тменгі жоары артикуляциялары пайдаланылады.

арапайым жадайда кемшілікті тзету шін /Й/ орнына дауысты и олданылады. Балаа и дыбысын созып иа, аиа, аи дауысты тіркестіре айтызады. Біртіндеп и дауыстыны затыы ысарып, буынды дыбыстан буынсыз дыбыса айналады.

Егер нтиже болмаса С дыбысынан X дыбысын аландай етіп 3 дыбысынан /Й/ дыбысын алатын механикалы діс олданылады. Балаа за буынын /дауыстап созып/ айтызады жне шпательмен тілді е шын басады, сонда 3' А мен Ж' А буындары арасындаы дыбыс алынады. Сосын JА дыбысы алынана дейін шпательді тередете береді.

Осындай діспен аза буынынан аj, а тіркесі алынады. Одан со jo, зе, зу тіркестерінен jо, /ё/, я /jе/, /jу/ю/ тіркесі алынады.

Бала артикуляцияны механикалы кмексіз игерген кезде уелі яма, елка, юбка сияты арапайым сздер, сосын крделі сздер айтылып йретіледі.