Аспан денелеріні ара ашытыын анытау 3 страница

алынан. Бл шыратарды геоцентрлік координаталарын береді.

Туліктік параллакс Р дегеніміз шыраты Жер центірінен крінетін баытымен Жер бетіндегі бір нктеден крінетін баытыны арасындаы брыш (20-сурет). Демек, шыратан баылаушы тран пункттегі Жерді радиусы R крінетін брыш болады. Шыра зенитте орналасан кезде оны туліктік параллаксы 0-ге те болады. Ал горизонттаы шыратарды туліутік параллакстары е лкен мнге жетеді. Ол горизонтты параллакс деп аталады. Туліктік параллакс пен горизонтты параллакс Р арасындаы туелділікті табуа болады.

20-суреттегі ОМТ жне ОМТ шбрыштарды арастырайы. шыраты Жер центрінен ашытыы. ОМТ шбрышына синустар теоремасын жазайы:

ОМТ шбрыштан R табамыз: ды мнін бірінші тедеуге ойса:

немесе

Айдан баса шыратарды параллакстарыны шамалары те аз. Сондытан яни

Туліктік параллакс серінен горизонт стінде шыра тменірек орналасандай болып крінеді.

Жерді формасы дрыс шар емес, сол себептен горизонтты параллаксты шамасы Жерді радиусына туелді болады. Экваторлы нктелерде горизонтты параллаксты шамасы е лкен мніне жетіп, экваторлы параллакс р0 деп аталады. Мліметтерде шыратарды экваторлы параллаксы беріледі.

Кн сулесіні атмосферада шашырауынан Кн батан кезде ымырт, ал Кн шыар алында, та былыстары байалады. Бл былыстарды астрономияда біріктіріп кешкі жне таертегі ымырт дейді.

Демек, ымырт дегеніміз кндізгі жарыты Кн батаннан кейін бірте-бірте бседеуі, не тнгі араылыты Кн шыар алдында бірте-бірте шуі. Кн горизонт астына 60-а тскенде кешкі ымырт бітіп, ал Кн горизонттан шыыс жаында 60-а тмен орналасанда таертегі ымырт басталады. Кешкі ымырыт аяталанда аспанда жары жлдыздар крініп, араылы тсіп, шам жауа тура келеді. Аспандаы барлы жлдыздар кріну шін Кнні биіктігі – 180-а жету керек. Бл жадай астрономиялы ымыртты соы (кешкі) немесе басы (таертегі) болады.

Ымыртты затылыы географиялы ендікке жне Кнні ауысуына туелді болады. Экваторлы аудандарда ымырт аз уаыта созылады, ал полюс жатарда ымырт заыра болады, «а тндер» байалуы ммкін. «А тндер» болу шін Кнні тменгі кульминациядаы биіктігі - 60-а те болуы керек. Сонда кешкі ымырт таертегі ымыртпен осылып, араылы тспей-а «а тндер» байалады. «А тндер» Жерді солтстік, отстік полюстеріне жаын айматарда болады. Географиялы ендіктері 60034-ке те, не кп болуы керек .

Астрономияны бл блімінде дл уаытты, географиялы ендік пен бойлыты, аспан шыратарыны орнын анытау мселелері мен астрономиялы аспаптар мен олар арылы баылау дістері арастырылады.

Уаыт пен географиялы бойлы ны анытау. Уаытты берілген кезеіндегі дл уаыт Т мен саатты крсетуі -ны айырымы саатты тзетуі и деп аталады, яни:

и и

Саатты тзетуі дегеніміз дл уаытты шыарып алу шін саатты крсетуіне осылатын шама. Дл уаытты анытау шін саатты тзетуін табу крек.

Астрономиялы баылаулардан жергілікті уаытты анытауа болады. Жлдыз уаыты

Бл рнекті дл уаыт аныталатын рнекпен салыстырып, тедеулерді о жатарын теестірейік. Саатты тзетуін анытауа болады.


Саатты тзетуін анытау шін тура шарытауы белгілі жлдызды саатты брышы t-ны лшеп, сол уаыт кезеіндегі саатты крсетуі -ны белгілеп, жазылан рнек бойынша u-ды есептеп шыарады. Егерде жлдыз жоары кульминацияда болса, онда

Географиялы бойлы ны анытау, жергілікті уаытты анытауа негізделген. Географиялы бойлы жергілікті уаытпен дниежзілік уаытты айырмасына те:

Географиялы бойлыты табу шін бір уаыт кезеінде жергілікті уаытты дниежзілік уаытты білу керек.

Брын Гринвич меридианыны жергілікті уаытын біліп отыру шін, жолаушылар здерімен бірге сапара шыарда бастапы меридиан уаытымен жретін хронометр алып жретін; здері баран орынны жергілікті уаытын баылау арылы анытайды да, оны лгі хронометрді крсетуімен салыстырып бойлыты табады. азіргі кезде Гринвич уаытын радиосигнал абылдау арылы анытайды; астрономиялы баылаудан брын жне кейін Гринвич уаытына салыстыранда здеріні сааттарыны тзетуін анытайды. Сонда, дниежзілік уаыт баылау кезеіндегі саатты крсетуімен осы тзетуді осындысына те болады, яни

Жергілікті дл уаыт саатты крсетуімен оны тзетуіні осындысына те:

ны мндерін бойлы тедеуіне ойып, мынаны шыаруа болады:

Географиялы бойлы ны табу шін жергілікті уаыт пен дние-жзілік уаыта салыстырандаы саатты тзетулерін анытау керек. Оны біреуі астрономиялы баылаудан алынып, екіншісі дл уаытты радиосигналдары абылдану арылы аныталады.

Географиялы ендікті анытау. Белгілі теорема бойынша дние полюсіні горизонт стіндегі биіктігі баылаушы тран пунктті географиялы ендігіне те.

Егер полюс тран нктеде бір жлдыз болса, онда оны биіктігін лшеп, ендікті табар едік, сонда те болады. Біра ондай жлдыз болмаандытан, оан жаын тран Темір азыты жоары жне тменгі кульминация кезінде биіктіктерін лшеп, географиялы ендікті табуа болады.

Бл дісті ыайсыздыы -ны лшеу шін 12 саат кту керек. Сондытан географиялы ендікті Темір азытан баса ауысу белгілі жлдыздарды кульминациясындаы зенит аралыын лшеп анытайды.

Егер жлдыз кульминацияда зенитке дл келсе, онда

Егер жлдызды жоары кульминациясы аспан меридианыны отстік жаында болса, онда

Егер жлдызды жоары кульминациясы аспан меридианыны солтстік жаында болса, онда

Сратар: 1. Жлдызды каталогтер жне астрономиялы жылнамалар, жлдызды аспан картасы. 2.Универсалды рал. 3.Жары кзіні зениттік араашытыын лшеу арылы ендік пен уаыта тзету егізу. 4.Географиялы координаталар мен талтстік сызы баытын анытауды жуы дістері.

 

7-ші лекция. лемні рылымы туралы кзарасты дамуы. Кн жйесіні кинематикасы. Астрономияны пайда болуы. Ежелгі халытарды лем туралы кзарасы. Планеталар-ды кзге крінер озалысы. Планеталарды символикасы. Ежелгі Грециядаы астрономияны дамуы. Пифагор, Аристотель; Гиппарх; Птолемей. лемні геоцентрлік жйесі. Орта Азияда астрономияны дамуы. Бируни жне Улугбекті ебектері. Планеталарды конфигурациялары. Коперник жне оны лемдік Гелиоцентрлік жйесі. Синодикалы озалысты тедеуі. Коперник тсіндірген планеталарды тзаты озалысы. Гелиоцентризм шін талас. Бруно, Галилей, Ломоносов.

Ерте заманнан зодиак (хайуанаттарды атымен аталатын) шожлдыздарды арасында озалып отыратын бес аспан шыраыны бар екендігі белгілі болан. Бл денелер «планеталар» (адасан жлдыздар) деп аталан. Ежелгі римдытар олара здеріні дайларыны аттарын берген: Меркурий, Венера, Марс, Юпитер, Сатурн. ХVIII-ХХ асырларда таы да ш планета ашылды. Уран (1781ж.), Нептун (1846ж.), Плутон[1] (1930ж). Планеталар зодиак шожлдыздарыны арасында батыстан шыыса арай, (жолыны басым кпшілігін) ал алан жолын шыыстан батыса арай тіп отырады. Ай мен Кнні озалысымен баыттас болан біріншісі тура озалыс, ал екіншісі кері озалыс деп аталады.

здеріні кн жйесіндегі Жерге атысты орналасуымен озалысы бойынша планеталар тменгі (Меркурий, Венера) жне жоары (Марстан Нептуна дейінгілер) планеталар болып екі топа блінеді. Планеталарды осы екі тобыны шожлдызар бойынша крінерлік озалысы трліше болады. Тменгі планеталар Кннен алыстай алмайды да, Кн орналасан немесе оан крші шожлдызда кездесіп, Кннен батыса арай немесе шыыса арай ауытуы ммкін. Оларды Кннен брышты ауытуы 18-28 градустан (Меркурийдікі) жне 45-48 градустан (Венеранікі) аспайды. Тменгі планеталарды Кннен шыыса арай е лкен брышты ауытуы е лкен шыыс элонгациясы, ал, е лкен батыса арай брышты ауытуы е лкен батыс элонгациясы деп аталады. Ал, жалпы планетаны Кнмен салыстыранда шыыста не батыста орналасуы- шыыс не батыс элонгациямен сипатталады. Тменгі планета шыыс элонгациясында боланда Кн батаннан кейін аспанны батыс жаында крініп, аз уаыттан кейін батып кетеді. Бл уаытта планета кері озалысында болады, сондытан батыстаы (зінен батыс жата орналасан) Кнге жаындап крінбейтін болады. Бл кезеде планетаны Кнмен тменгі осылуы болады, осы екі аспан шыраыны эклиптикалы бойлытары зара те болады. Біраз уаыттан кейін кері озалыстаы планета Кн шыар алдында шыыста крінетін болады. Планетаны жылдамдыы бірте-бірте кеміп, планета зіні е лкен батыс элонгациясына жетіп, барып тотайды. Осыдан кейін ол зіні озалысыны баытын згертіп, батыстан шыыса арай озалады. Тура озалыста планета айтадан Кнге жаындайды да, бірте-бірте крінбейтін болады. Бл кезеде планетаны Кнмен жоары осылуы болып, айтадан екі шыраты эклиптикалы бойлытары тееседі. Біраз уаыттан кейін планета Кннен алыстап батыста Кн батаннан со крінеді. озалысыны жылдамдыы бірте-бірте кеміп, е лкен шыыс элонгациясына жетіп, озалысыны баытын згертіп айтадан Кнге арай жаындайды. Тменгі планетаны осы озалыстары белгілі бір периодпен айталанып отырады.

Жоары планеталарды жлдыз арасындаы крінерлік озалысы згеше болады. Егер жоары планета Кн батаннан кейін аспанны батыс жаында баыланса, оны озалысы тура болады. Кнні озалысыны жылдамдыы кбірек боландытан, Кн планетаа жаындап, планета крінбейтін болады. Бл кезеде планетаны Кнмен осылуы болады. Осыдан кейін планета бірте-бірте Кннен алып отырады да, оны жылдамдыы кеміп, аырында тотайды. Тотаудан кейін планета кері баытта озалып, айтадан тотап, Кнмен осылады. Осылай жоары планетаны крінерлік озалысы айталанып отырады. Кері озалысты доасыны ортасында планетаны Кнге арама-арсы труы болады. Осы екі шыраты эклиптикалы бойлытарыны айырмасы 1800 болады. Ал планета Кнмен осыланда оларды эклиптикалы бойлытары тееседі. Планетаны Кннен батыса арай 900-а орналасуы- батыс квадратура деп, ал шыыса арай 900-а орналасуы- шыыс квадратура деп аталады. Кері озалыс доасыны орташа мндері: Меркурийдікі – 120, Шолпандікі – 160, Марстікі – 150, Юпитердікі – 100, Сатурндікі – 70, Урандікі – 40, Нептундікі – 30, Плутондікі – 20.

Осы арастырылан Кнге салыстырандаы планеталарды орналасуы- планеталарды конфигурациялары деп аталынады. Екі атар аттас конфигурацияларды арасындаы уаыт млшері планеталарды S синодты периоды болады.

Планеталарды крделі крінерлік озалысын алаш ежелгі грек астрономдары тсіндірген. Ежелгі астрономдарды лемні рылысы туралы тсінігі Птолемейді «Мегале синтаксис» (лы рылыс), ал араб елінде «Альмагест» атымен жайылан ебегінде келтірілген. Птолемейді жйесі геоцентрлік жйе деп аталып алашы грек алымдарыны сіресе Гиппархты баылауына негізделген. Гиппарх планеталар озалыстарыны ерекшеліктері, оларды айналу периодтары туралы те бай материал алдырды.

«Альмагесте» грек астрономдарыны барлы табыстары жинаталан: сфералы астрономияны негіздері, Кн, Ай озалысыны теориясы, Кн-Ай ттылу уаыттарыны есебі, Гиппархты жлдызды каталогі жне астрономиялы ралдарды тсініктемелері.

Птолемейді ойы бойынша озалмайтын шар тріздес Жер озалмайтын жлдыздарды сферасыны центрінде орналасады жне Жерді млшері бл сфераны радиусіне салыстыранда те аз болады.

Барлы аспан денелері Жерді айналып озалады. Олар тулікті айналыса атысып бір шеберлер сызып отырады. Кн, Ай, планеталар таы бірнеше озалыста болады. Планеталарды озалыстары былай тсіндіріледі. рбір планета эпицикл деп аталатын шебермен біралыпты озалады, ал эпициклді центрі ерекше лкен деферент шеберімен озалады. Деферентті центрінде Жер тыныштыта болады. Кн мен Ай эпициклсіз тек деферент бойымен озалады. Кн, Ай жне планеталарды деференттері озалмайтын жлдыздар сферасыны ішінде жатады. Планеталарды тура жне кері озалыстарын эпицикл теориясы бойынша тсіндіруге болады.

Планета эпициклді А нктесінде боланда оны жылдамдыы екі жылдамдыты осындысына те болып, озалысы тура болады. Планета эпициклді екі жаына келгенде оны жылдамдыы бірте-бірте кеміп планетаны тотауы жне П нктесіне жаындаанда озалысыны баыты кері болады.

Птолемей те крделі есептеу арылы деферент пен эпициклді радиустерін, айналыс периодтарымен эклиптика жазытыына эпицикл мен деферент жазытытарыны клбеулік брыштарын тауып алып, планеталарды крделі крінерлік озалыстарын тсіндіреді.

Птолемейді жйесі тек ана планеталарды озалысын тсіндіріп

оймай оларды алдын-ала жлдызды аспандаы орнын есептеуге ммкіндік береді. Сол кездегі астрономиялы ралдарды длдігі жоары болмаандытан Птолемейді теориясы баылауа сйкес нтижелер берді.

 

 

 
 
1-сурет. Планетаны эпициклы

 


Уаыт ткен сайын баылау длдігі артып, планеталарды теориялы орнымен баылау арылы аныталан орындарыны айырымы сіп, геоцентрлік жйені практикада олдану иындыа келтіреді. Теізде жзушілерге планеталарды орнын жоары длдікпен анытайтын арапайым дістер ажет болды. Бл дістер тек ХVI асырда гелиоцентрлік жйені негізінде ана пайда болды.

Гелиоцентрлік жйені йгілі поляк астрономы Николай Коперник ран. Коперникті жйесіні жарыа шыуы ылым саласындаы революция болды. Бл лбетте сол кездегі жалпы мдени жне экономиялы революцияа онымен атар мірді ажетіне тікелей байланысты жарыа келді.

Коперник Польшаны Торунь аласында 1473 жылы дниеге келеді. Есейгесін ол Краков университетінде онан со 10 жыл бойы Италиядаы Болонья аласындаы университетке математиканы, астрономияны, медицинаны оиды. Онан со отанына оралып, кімшілік ызметте міріні аырына дейін істейді. Ол кп уаыт Фромборк аласында трады. Сонда Коперникті Жерді озалысы туралы оуы жетіліп кшейеді. Бл оуды ысаша трі 1540 ж. Гданьск аласында баспадан шыады. Коперникті е лкен ебегі 1543 жылы «Аспан сферасыны айналасы» деген таырыпта жарыа шыады. Бл ебекте Коперникті Жер жне оны дниедегі орны туралы идеясы айтылан, осымен атар сфералы астрономияны есептері, тригонометриялы негіздері, Кн, Ай, планеталарды озалыстары, Ай – Кн ттылулары арастырылан. Коперникті гелиоцентрлік жйесіні негіздері:

1. Дниені центрінде Жер емес Кн орналасады.

2. Шар тріздес Жер жне оан сас планеталар бір баытта Кнді айналып з осьтерінде айналады.

3. Планеталарды Кнді айналатын жолдары – шеберлер болады.

4. Планеталарды озалыстары біралыпты болып жне Кнге жаын планеталарды жылдамдытары кбірек болады.

Коперникті ойы бойынша Ай Жерді айналып Жермен бірге Кнді айналады. Баылау нтижелерінен Коперник мынадай орытындыа келеді:

Барлы планеталарды орбиталарыны жазытытары эклиптика жазытыына жаын орналасады, сондытан планеталар зодиак шожлдыздарында баыланады. Меркурий, Венера Кнге Жерден жаыныра орналасады. Жерден кейінгі планета Марс, ал одан кейінгілер Юпитер, Сатурн.

Астрономияда бірінші рет Коперник Кн жйесіні рылысын дрыс беріп жеке планеталарды Кннен салыстырмалы ашытытарымен айналу периодтарын есептеген. Планеталарды крінерлік озалуын тсіндіруде де азіргі астрономияны тсініктеріне арсы шыпайды. Аспан денелеріні тулікті айналуы Жерді з осінен айналуымен тсіндіріледі. Планеталарды крделі озалысы – бл кеістіктегі Жер мен планетаны озалыстарыны осындысыны нтижесі екендігін крсетті.

Планеталарды орбиталды озалысында оларды Кнмен Жерге салыстырандаы орналасуы ртрлі болуы ммкін. Бір уаыт кезеінде Жер з орбитасыны Т нктесінде орналасатын болсын (2-сурет).

Тменгі планета зіні орбитасыны кез-келген нктесінде орналасуы ммкін.

2-сурет. Планеталарды конфигурация-ларын тсіндіру
Егер тменгі планета суретте крсетілген V1,V2, V3 ,V4 нктелерінде орналасатын болса, оны Кнмен тменгі (V1), жоары (V3) осылуы жне е лкен батыс(V2), е лкен шыыс (V4) элонгациясы болады. Ал, егер жоары планета M1, M2, M3, M4 нктелерінде орналасатын болса, онда планетаны Кнмен арама-арсы (M1)труы, осылуы(M3), батыс (M2), шыыс (M4) квадратурасы болады. Тменгі планета тменгі осылуында Жерге е жаын, ал жоары осылуында Жерден е алыс ашытыта орналасады. Жоары

планета арама-арсы тру кезінде Жерге жаындап, осылу моментінде

Жерден алыстайды. Планеталарды конфигурациялары осылай тсіндіріледі.

Планеталарды кері жне тура крінерлік озалыстарын Жермен планетаны сызыты орбиталды жылдамдытарын арастыру арылы тсіндіруге болады.

3-сурет. Сырты планетаны крінерлік озалысын тсіндіру
Егер жоары планета зіні осылу орнына (М3) жаын орналасатын болса, оны жылдамдыыны баыты Жердікіне арсы баытталан (3-сурет) болады. Сонда Жерден араанда планета тура жне шапша озаландай болып крінеді. Ал егер планета (М1) арама-арсы труында болса, онда планета мен Жерді жылдамдытары баыттас болады да, біра Жерді жылдамдыы планетаныкінен кбірек болады.