Суды тасуы мен айтуы

Ауытытушы кшті серін мхиттар мен теіздерді жаалауындаы су дегейіні периодты трде ктеріліп немесе тсуін баылау арылы круге болады. Осы былыстарды тасу мен айту деп атайды. айту мен тасуды Жерді млшеріні Ай мен Кнні ашытытарымен салыстыранда елеусіз аз шама еместігімен тсіндіреді. Жерді рбір нктесі зіні ашытыына байланысты Ай мен Кнге р трлі кшпен тартылады. Егер Жер абсолют атты дене болса, онда оны бетінде ешандай згерістер болмаан болар еді. Біра Жерді бетіні кп блігі мхиттар мен теіздерден тратындытан суды тасу мен айту былысы байалады. арапайым жадайда су Жерді бетін толыымен жабатын болсын дейік. Сода бізді арастырып отыран системамыз мына тмендегі 9-суреттегідей болып орналасады. Мндаы:

9-сурет.

Суды тасуы мен айтуы

Т – Жерді центрі, L – Айды центрі, А,В,С,D – тадап алынан су ішіндегі нктелер, R – Жерді радиусы, – Ай мен Жерді центрлеріні ара ашытыы.

Ай Жерді атты блшектерін, суды блшектерін оларды Ай центрінен ара ашытыына сйкес р трлі кшпен тартады. атты блшектерді те серлі деуі Жерді центрінен тіп, шамасы те болады. –Айды массасы.

Мхиттаы суды блшектеріні деулері ртрлі;

А нктесіндегі деу

С нктесіндегі деу .

В, Д нктелеріндегі деулер

А нктесі жаын орналасан, Жерді центріне салыстыранда С нктесі Ай центрінен алыстау орналасан, сондытан салыстырмалы деу екі деулерді айырымына те болады:

км, км сондытан, А нктесіндегі су блшегіні Жерді центріне салыстырандаы деуі шамамен те болады.

деу А нктесінде Айа арай баытталан. Бл нктеде Айды сері Жерді тарту кшін азайтады. С нктесінде де жоарыдаыдай болады жне Айа арсы баытталан. Ал В мен D нктелеріне Айды сері Жерді тарту кшін кбейтеді. А мен В нктелеріні арасындаы су блшектері А-а арай озалады. А мен D-ны арасындаы су блшектерінде дл осылай озалады. Жерді екінші жартысындаы су блшектері С нктесіне арай озалады. А, С нктелерінде тасу толыны байалып, В, D нктелерінде айту /су дегейіні тмендеуі/ байалады. Айды серінен Жер бетін басан суды формасы эллипсоид трізді болады. Оны лкен жарты осі Айа арай баытталан. Жерді айналуынан тасу толыны келесі уаыт моментінде баса нктелерде байалып, бір периодты ішінде Жер шарын екі айналып шыады. Периоды Айды екі аттас атар кульминацияларыны аралыына кеткен уаыта те. болады. Оны жартысы айту мен тасуды периоды болады. рбір кейін айту немесе тасу Жерді бір орнында айталанып отырады.

Жерді су абатына Кн де сер етеді. Біра Кнні тасу тудырушы кшіні деуі

– Кнні массасы, а – Жер мен Кнні ара ашытыы, Ай тудыратын деуден 2,2 есе аз болады. Сондытан Кннен болатын тасу мен айту жеке баыланбай, тек Айдан болатын тасу мен айтуды шамасын немесе лайтады, немесе азайтады. Ай мен Кн бір тзуді бойында боланда /жаа Ай, толы Ай/ айту мен тасуды шамасы лкен болады. Ай мен Кнні баыттары ^ боланда, айту мен тасу зіні е аз мнінде болады.

Ішкі теіздерге тасуды биіктігі Ал мхиттарды жаалауында биіктігі лкен болады. /Фанди базында, Атлантика, Канада, /.

Нептунны ашылуы

Кн жйесіне жататын денелерді ауытыан озалысын анытау – крделі мселеге жатады. Ауытыан озалысты анытаудаы аспан механикасыны лкен бір нтижесі ол – Нептун планетасыны ашылуы болып саналады.

1781ж. аылшын астрономы Уильям Гершель Уран планетасын ашады. Гершельге дейін Уран планетасы баыланып, оны координаттары аныталан болатын. Біра баылаушылар Уранды жлдыз деп есептеген. Осы белгілі координаттар бойынша Уранны орбитасын анытаанда есептеген орны мен баылаудан табылан орыны сйкес келмейді. Уранны орбитасын анытаанда белгілі лкен планеталарды серін есепке алан. алды тесіздіктерді таы белгісіз планетаны серінен болады деп тсіндіріп, осы тесіздіктер арылы белгісіз планетаны орны есептелінген. Бл крделі есепті Леверрье /Франция/ жне Адамс /Англия/ бір мезгілде бір-біріне туелсіз трде шешкен. Леверрьені нтижесі бойынша 1846 жылды 23-ыркйегінде неміс астрономы Галле аспанда сол уаыта дейін белгісіз болан планетаны ашан. Оны орны Леверрьені есептеген орнынан 1⁰ –тай ана ашытыта болан. Ол планетаны Нептун /Мхит дайы/ деп атаан. Нептунны ашылуы бкіл лемдік тартылыс заыны дрыс екендігін длелдеді.

Уранны озалысында Нептун планетасынан баса ауытулар тудыратын таы бір дене Кн системасында бар екендігі тсінікті болды.

Бл планета тек 1930 жылы ашылып Плутон /о дниені дайы/ деп аталынды, ал 2006 жылы ергежейлі планеталар атарына енгізілді.