Сынылан дебиет

1. Логопедия. Л.С. Волкованы ред . М., 1989.

2. мірбекова ..,Серкебаев . Логопедия. Алматы, 1996.

3. Белякова Л.И., Дьякова Е.А. Заикание. М., 1998

4. Селиверстов В.И. Заикание у детей. М., 2002

5. Чевелева Н.А. Исправление заикания у школьников в процессе обучения. М., 1978.

6. Волкова Г.А. Игровая деятельность в устранении заикания у дошкольников. М., 1983

БЛІМ. АЛАЛИЯ

Алалия – туылана дейін немесе бала дамуыны ерте кезеінде бас ми абыыны сйлеу аяларыны органикалы заымдану салдарынан болан сйлеу тіліні дамымауы немесе млдем жо болуы.

Алалия термині (грек тіліні а- жо маына, lalio –сйлеу, тіл) – аудармасы – сйлеу тіліні жотыы, бл термин сйлеу тілі бзылыстарына арналан дебиеттерде брыннан бері беріліп келеді. «Алалия» терминінен баса, сйлеу тілі бзылысыны бл трін белгілеу шін (сіресе медициналы жне шет елдік) баса да кптеген терминдер олданылады: туа біткен афазия, дамуды афазиясы, онтогенетикалы афазия, дисфазия, сйлеу тілі дамуыны тежелуі, сйлеу тіліні конституциональды тежелуі, сйлеу тілін мегеруді бзылуы, ( мылау- естімей сйлей алмау) т.б.Статикалы деректер бойынша алалия 0,1% трындарда кездеседі. Мектеп жасына дейінгі балаларда 1%, ал мектеп жасындаы балаларда - 0,6 - 0,2% кездеседі. Ер балаларда ыздара араанда алалия екі есе жиі кездеседі деген деректер бар.

А.Куссмаульды (1877) айтуы бойынша, брыы кездегі жне ХІХ . басына дейін дрігерлерді кбі сйлеу тіліні жо болуыны барлы трін алалия терминімен байланыстырып афониямен атар айтып жрді, алайда, біртіндеп, ол трлерді ажырата бастады. Бл трлерді арасындаы айырмашылы туралы алаш атаандарды бірі И.Франк болып табылады, ол алалияны артикуляциялай алмау салдарынан болан мылаулы ретінде жне оны магилалияа (артикуляциялаудыы иындытар салдарынан болан дыбыс айту бзылыстары) арама арсы етіп арастырады. Алалияны да, магилалияны да (орыс тіліне бл сз косноязычие деп аударылан) И.Франк дислалияны дегейі ретінде арастыран. Ондай дислалияда дыбыс айту бзылысы артикуляциялы (артикуляторлы) иындытармен крделенген деген.

1830ж. Р.Шультесс алалияны (мылаулыты) сйлеу тіліні жеке бзылысы ретінде арастыран, біра, И.Франк сияты, оны артикуляциялы бзылыстармен байланыстыратын. Алалия, млдем артикуляциялай алмау ретіндегі дислалияа арама арсы ойылып, кейіннен анартрия деп аталан.

А.Куссмаульді топтастыруында артикуляциялауды бзылуын жалпы атау шін (дизартрия жне дислалия, жне де мнерлеп сйлеуді бзылуы - дисфазия) «лалопатия» тсінігі егізілді. Мнда, А.Куссмауль, оан дейінгі алымдар сияты, алалияны артикуляциялы иындытармен байланысты сйлеу тілі бзылыстарына жатызып, anartria literalis (дыбыстарды артикуляциялауды жо болуы) термині сай деп есептеді. Сонымен, алалияа А.Куссмауль дыбысты млдем айта алмауы тн сйлеу тіл бзылыстарын жатызды. Кейіннен, осы жадайды белгілеу шін баса артикуляторлы бзылыстармен бірге «анартрия» термині олданыла бастады.

А.Куссмауль мнерлеп сйлеуді аауы сияты бзылыстарды атады. Олара грамматикалы формалармен синтаксистік айтуларыды бзылыстарын жатызды. Мндай бзылыстарды зерттеуші дисфазия деп атады.

ХІХ . 60-шы жылдары Труссо «афазия» терминін сынды, ол брын Брока олданан «афемия» (сйлеу абілетін жоалту) терминініні орнын басты. «Афазия» термині медицинада бекіп, кеінен таралды. Кейбір шет ел авторлары (Orton,Travis) «алалия», немесе «афазия» тсініктерін ересектерді сйлеу абілетінен айырылуынан балаларды сйлеу тіліні дамымау ерекшелігін ескеріп «балалы афазия», немесе «дамуды афазиясы» деген жалпы терминімен белгілейді.

Фониатр Р.Коэн (1888) ебектерінде «алалия» терминін артикуляциялы бзылыстармен байланысты емес мылаулыты белгілеу шін олданылады. Ол бл бзылысты(естімеу сйлей алмау) мылау(есту абілеті алыпты болан кездегі мылаулыпен салыстырандаы естімеу сйлемеу, яни есту абілеті жо болан жадайдаы мылаулы) немесе идиопатиялы алалия (пайда болуы белгісіз сйлеу ммкіндігіні жотыы).

р трлі авторларды кейінгі ебектерінде «алалия» жне «афазия» («дисфазия») терминдері за уаыта дейін жеткілікті дегейде ажыратусыз олданылды. Тек ХХ. 30-шы жылдарында ресейлік логопедияда «алалия» мен «афазия» тсініктері тоыынан ажыратылады: алалия – сйлеу тіліні дамымауы, афазия – сйлеу ммкіндігіні тоырауы жоалуы деген. 50-60-шы жылдары бл ажырату бекіп, терминологиялы сздерді саны кбейсе де, бгінгі кні зерттеушілерді кбі осы терминді олданады.

Алалияны зерттеуге лкен лес осандар Г.Гутцман (1894), А.Либманн (1900), М.В. Богданов-Березовский (1909), Э.Фрешельс (1931), ал кейінгі кезде М.Е.Хватцев, Н.Н.Трауготт, В.К.Орфинская, Р.Е.Левина, Б.М.Гриншпун, Л.В.Мелехова, Г.В.Мациевская, Е.Ф.Соботович, В.А.Ковшиков, С.Н. Шаховская, В.К.Воробьева жне баса зерттеушілер.

р трлі авторларды ебектерінде р трлі критерийлерді (физиологиялы, клиникалы, психологиялы, лингвистикалы, психолингвистикалы т.б.) олдану арылы алалиядаы сйлеу тілі дамуыны жне аауды рылымыны ерекшеліктері айындалан. Алалияны бірнеше трлері сипатталып, сйлеу тілі дамымауыны р трлерінде логопедиялы сер ету дістемесі растырылан.

азіргі кезде алалияны зерттеуді барлы мселесі ашыла ойан жо. В.К.Орфинскаяны айтуы бойынша, азіргі кезде ткен кезедермен салыстыранда, алалияны зерттеушілерді арасында аауды тсінуде, оны механизміне, тзету жолдарындаы негізгі аидалы станымдарына деген жалпы кзарастар келіспеушіктерге араанда кбірек.

 

Алалияны себептері

Алалияны пайда болу себептері жнінде кп уаыта дейін р трлі пікірлер айтылды. Атап айтса, Р.Коэн (1888), А.Гутцман (1924), Э.Фрешельс (1931), М.Зееман (1962) т.б., бл бзылысты негізгі себебі туылана дейінгі кезде жне бала дамуыны ерте кезеіндегі абыну жне алиментарлы-трофикалы ауысу патологиялары деп есептеген.

А.Трейтель (1901) алалияны зейінмен есте сатау абілетіні жеткіліксіздігіні салдары деп есептеген. А.Либман (1901) алалиядаы сйлеу тіліні жетілмеуін зиятты жеткіліксіздігімен байланыстыран. А.Ивинг (1963) бл балаларда бас миыны заымдануындаы сйлеу тіліні жеткіліксіздігіні басты белгісі ретінде сзді моторлы бейнесіні жотыын атап крсеткен. М.Зееман (1962) сйлеу тілі бас миындаы сйлеу орталытарыны (сйлеу тіліні ми аялары) бзылыстыры салдырынан дамымайды деген. Р.Лухзингер (1970), М.Берри (1957), М.Б.Эйдинова (1961), В.А.Ковшиков (1985) жне басалар алалияны пайда болуында туылан кездегі нрестелерді бас ми жарааттары мен асфиксиясы негізгі рлге ие деген.

Туылан кездегі жарааттар мен асфиксиялар туылана дейінгі патологияларды салдары болып табылады. Осыларды брі оттегіні жетіспеуіне, тыныс алу орталыыны функциясыны тмендеуіне кеп соады. Е бірінші, бас миыны филоонтогенетикалы жаынан жас, шінші абыыны клеткалары оттегі жетіспеуіне сезімтал болады. Бас миыны шінші абыыны клеткалары ассоциациялы байланыстарды крделі жйесіні басы болып, адамны жоары абыша функцияларыны, е алдымен – сз жне психикасыны алыптасуын амтамасыз етеді.

Этиологиялы факторлар ішінде іште жатан кездегі энцефалиттер, менингиттер, дамуды жаымсыз жадайлары, рсатаы нрестені интоксикациялары, туа біткен себептер, іштегі жне ерте жастаы нресте миыны жарааттары, ерте жастаы ауруларды бас миына тигізген сері.

Іште жатандаы патология бас миыны диффузды заымдануына кеп соады, ал туылан кездегі ми жарааттары мен асфиксия те шоырланан бзылыстара себепші болады. Бас миыны ртрлі аяларыны заымданулары сз жне сзсіз функциональды жйелерді дамуын бзады. Е.М.Мастюкова (1981), алалияны нейроонтогенез трысынан сипаттай келе, пренатальды жне ерте постнатальды кезеде кез келген зиянды факторды серінен, бас миыны абыы лі де алыптасу дегейінде боланда, шоырланан аауды белгілеу те иын деген. Себебі заым кбірек таралан немесе диффузды сипатта болады деген. Бл жадайда балада ММД - минимальды ми дисфункциясы байалады.

С.А.Корсаков пен Н.И. Красногорскийді байауынша, алалия орталы жйке жйесіні лсіздігінен, е алдымен гипотрофияа себепші болатын соматикалы ауруларды салдарынан болады. Ю.А. Флоренская алалияны патогенезінде рахит, ерте жаста таматану мен йыны бзылуы, тыныс мшелеріні жиі ауырулары орын алады деген. Бл пікірмен барлы авторлар келісе бермейді. Соматикалы ауырулар негізгі емес болып табылатын, тек неврологиялы сипаттаы патологиялы процестерді серін асындыратын болуы керек.

Кейбір авторлар (Р.Коэн, 1888; М.Зееман, 1961; Р.Лухзингер, А.Салей, 1977 жне басалары) алалияны этиологиясындаы тым уалаушылы, отбасыны бейімділігін атайды. Алайда, оларды ролі туралы длел болатын ылыми апараттар дебиеттерде крсетілмеген. Кейінгі жылдары алалияны пайда болуында минимальді ми клеткаларыны заымдануыны (минимальді ми дисфункциясы) ерекше ролі туралы айтылады. Кбінде алалиясы бар бала анамнезінде бір емес, бірнеше патологиялы факторларды кешені байалады.

Алалияны симптоматикасы мен механизмі

Алалия –сйлеу тіліні уаытша функциональды тежелуі ана емес. Сйлеу тіліні алыптасу процесі бл бзылыста орталы жйке жйесіні патологиялы алпы жадайында теді.

М.Совак (1971) жне баса зерттеушілер, «алалия» тсінігін кеейте отырып, оан сйлеу тіліні жотыы, оны неврологиялы трыдан сзді жотыын мутизммен байланыссыз кешігіп алыптасуын, деменция мен шизофрениядаы сйлеу тіліні тоырауы, олигофрениядаы есту абілетіні жотыы сияты барлы жадайларын осады.

К.П.Беккер мен М.Совак (1981) биологиялы, леуметтік себептермен байланысты сйлеу тіліні жетілмеуіні компоненттерін белгілейді.

Брын естімеу сйлемеу деп аталатынны брі, зерттеушілерді ойынша, моторлы-кинестетикалы бзылыстармен немесе жаымсыз леуметтік сермен крделенген спецификалы сипаттаы сйлеу тілі дамуыны тежелуінде байалады. Бзылысты симптоматикасы кп болып, біркелкі нозологиясы жотыымен сипатталады. Симптомдары ртрлі дегейде (тотальдыдан ішінара мылаулыа дейін) белгісін табады.

Сйлеу тілі дамуыны арапайым тежелулеріне араанда, сйлеу тіліні ауыр трлерін сипаттай келе, М.Критчли (1974) оральды-фасциальды дискоординацияларды, ерін мен тілді кеміс имылдарыны болуы, сз белгілерін дрыс олданбай тсінбеуі туралы айтады. Балалар афазиясы (алалия) баланы сйлеу шін белгілерді олдануа ммкіндігіні жотыымен (сз асимволиясы) белгіленеді. М.Критчлиді айтуынша, Бкіллемдік неврология федерациясы (Италия, Варенна, 1966) сйлеу тіліні жете дамымауын белгілейтін «афазия» терминінен бас тарту туралы айтан. Алайда, оны орнына сынан «туа біткен алогия», «дисфазия» кеінен таралмады.

Алалияда белгілі атынастаы сздік жне сзсіз симптомдар орын алады. Алалиядаы бзылыстар симптоматикасында негізгі болатыны тіл бзылыстары.

Алалия - сйлеу тіліні барлы рамы: фонетикалы-фонематикалы жаы, лексикалы-грамматикалы рылымы бзылан жадайдаы сйлеу тіліні жйелі бзылысы. Сзсіз бзылыстар ішінде алалияны моторлы, сенсорлы, психопатологиялы симптомдарын бліп атауа болады. Алалияны механизмі туралы мселе азіргі кезде те крделі жне пікірталасты болып отыр.

Алалия механизмін тсіндіретін азіргі кездегі концепциялар сенсомоторлы, психологиялы жне тілдік болып блінеді. Сенсомоторлы концепцияны жатаушылар алалиядаы сйлеу тіліні жетілмеуін сенсомоторлы функцияларды (есту агнозиясы, апраксия) патологиясымен байланыстырады. Психологиялы концепциялара сйкес алалияда психикалы рекетті кейбір жатарыны патологиясы байалады. Тілдік концепция жатаушылары сйлеу тіліні жетілмеуін абылдау процесіні тілдік операцияларыны жне сзді пайда болуыны алыптаспауымен байланыстырады. Соы кзарас аса негізделген жне сйлеу тілі туралы азіргі замана сйкес ылыми тсініктерге сай болып отыр. Себебі сйлеу тілі кп сатылы рекет, оны рылымы крделі жне тек ана сенсомоторлы дегеймен байланыстырылмайды.

 

Алалияны топтастырылуы

Алалия зіні механизмі, белгілері жне сйлеу тіліні дамымауыны дегейі бойынша біркелкі емес. Оны зерттеу жне ажыратуа деген кзарас негізінде, зерттеушілер бл бзылысты бірнеше трін атайды.

Алалияны трлерін ажырату негізінде р трлі критерийлер жатандытан, оны топтастырылуы да алуан трлі.

А.Либманн (1925) алалияны мынандай трлерін бліп атады: моторлы естімеу сйлемеу, сенсорлы естімеу сйлемеу, сенсомоторлы естімеу сйлемеу, ауыр тіл кемістігі мен естімеу сйлемеу арасындаы тпелі трі.

Р.Е.Левина (1951) бзылысты психологиялы топтастырылуын сынады, онда балаларды топтары мынандай: естіп (фонематикалы) абылдауы толы емес балалар, кріп (затты) абылдауы бзылан, психикалы белсенділігі бзылан балалар.

В.К.Орфинская (1963) лингвистикалы топтастыруды растырады. Онда алалияда сйлеу тіл жйелеріні бзылуыны трлері бойынша тіл жйелеріні біріншілік немесе екіншілік бзылыстарын он трге бледі: моторлы алалияны трт трі, сенсорлы жеткіліксіздікті трт трі, сйлеу тілі дамымауыны негізінде жатан имыл-кру бзылыстарымен байланысты екі трі.

М.Зееман (1962) балалы жастаы орталы сйлеу тілі бзылыстарын (дисфазия) моторлы афазияа, аграфияа, алексияа тн тсінігі саталан белгілері бар экспрессивті дисфатиялы бзылыстар жне сенсорлы афазияа сас рецептивті дисфатиялы бзылыстар деп бледі.

Авторлар балалы шатаы афазиямен (алалия) ересектер афазиясыны айырмашылыын атайды: балаларды бзылыстары траты жне жиі кездеспейді, себебі баланы миы немі дамуда, жне де онда орнын басушы функциялар алыптасып жаа байланыстар пайда болады.

В.А.Ковшиков (1985) бойынша алалияны импрессивті (сенсорлы) жне экспрессивті (моторлы) трлері бар. Экспрессивті алалия дегеніміз, тіл бірліктерін мегеруді жне оларды функциясыны бзылуымен сипатталатын тіл бзылыстары. Оны белгілері: артикуляциялы жне маыналы операциялар саталан жадайдаы грамматикалы, лексикалы жне фонематикалы операцияларды мегере алмау.

Е.Ф.Соботович (1985), бзылысты жне сз рекетіні механизмдерін психолингвистикалы трыдан талдай келе алалияны трлерін бліп атайды: тілдік синтагматикалы жне парадигматикалы жйелерін мегерудегі бзылыстар. Моторлы алалияда, Е.Ф.Соботовичті пікірі бойынша, тілді белгі трін (сйлеуді туу процесіндегі белгілерді біріктіру жне ережелерді олдану ережелерін мегеру) мегеруді бзылуы байалады. Алалияны сенсорлы жне моторлы трлерге блу бала дамуыны ерте кезедерінде шартты трде болады, тек кейін ана бзылысты негізгі компонентін анытауа болады. Жаашыл зерттеулерде мндай блу экспрессивті жне рецептивті алалия (осылай афазияны блу) терминдерінде орын табады. Бл терминдермен бзылысты топтастыруды физиологиялы емес, психологиялы жаы белгіленеді. Біратар зерттеушілерді (К.П.Беккер, М.Совак, 1981; К.П. Критчли, 1974, т.б.) ойы бойынша алалияда сйлеу тіліні орталы бзылыстары вербальды акустикалы агнозия жне вербальды моторлы апраксия (сз белгісін , лгіні жасай алмау жне айта алмау) трінде кездеседі.

Алалияны бірнеше дегейлері бар: сйлеуді бзылуыны арапайым трінен байланыстырып сйлеуді млдем олдана алмауына дейін.

Сонымен, алалия мселесіне арналан дебиетте крсетілген малматтар кпжаты жне пікірталасты.

Сйлеу тілі, крделі процесс ретінде динамикалы шоырлануа ие, жне де сйлеу рекетіне атысатын бас миыны р трлі рылымдары немі згеріп тратын байланыстара тседі. з рылымы бойынша крделі-йымдастырылан жне полиммодальды сйлеу процесі тек ана моторлы дегеймен шектелмейді. Алалиясы бар балалара экспрессивті сйлеу тіліні кешігіп пайда болуымен атар, оны патологиялы трде дамуы тн.

 

СЕНСОРЛЫ АЛАЛИЯ

Сенсорлы алалияны негізгі белгілері, ол есту-сйлеу анализаторы ызметіні бзылу салдарынан болан сйлеу тілін тсінбеуі. Ол доминантты жартышардаы самай блігіні заымдануынан пайда болады. Соны салдарынан, бас миыны абыына тетін дыбыс оздырыштарыны жеткіліксіз талдап жинатауына кеп соады, одан со дыбысты бейнемен, ол белгілеген зат арасында байланыс болмайды. Балалар айтан сзді естігенімен, тсінбейді, себебі, абылдап алатын сйлеу тіл механизміндегі, дыбыстарды ажыратуы дамымаан. Бас миды жасушалары жетілмегендіктен, дыбысталан сзді серінен озулар баса анализаторлара тарамайды, сзбен байланысты бар крделі динамикалы рылым озбайды. Сенсорлы алалияда, сйлеу тіліні дыбыстары алашы талдаудан тетін есту-сйлеу анализаторыны абыша аяыны (жоары самай атпарларыны жасушаларында — Гешль ілмегі) аналитика-синтетикалы іс-рекетіні ауыр бзылысы байалады. Бл балаларда фонематикалы абылдауы, акустикалы-гностикалы процестері алыптаспаан, сйлеу тіліндегі дыбыстарды абылдау абілеті тмен. Фонемаларды ажырата алмауы, сзді толы трде абылдамауы байалады,

Сенсорлы алалия моторлы алалияа араанда аз зерттелген. Кейбір жадайда, оны аталмыш бзылысы бар балалар саныны аздыымен байланыстыруа болады. Оны дифференциалды трде диагностикалау жне бзылысты баса трлерінен ажырата білу иынды туызады. Сенсорлы алалия мселесі оны зерттеу тарихы бойы аса кп пікірталастарды туындатты. Уаыт те келе, диагностикаа деген талаптар згертіліп отырады, бзылысты тсінігі кейде азайып, кейде зектіге айналды.

Сенсорлы алалияны з бетінше бзылыс ретінде арастыру мселесі, бгінгі куні де, кейбір зерттеушілерде кмн тудырып отыр, олар «диагноз кейде ажетсіз, негізсіз ойылады» деуде. Бала айтан сзді тсінбесе, немесе жеткіліксіз тсінсе, оны есту абілетіні жадайы туралы сра туындайды. Кптеген арнайы зерттеулер крсеткендей, кбінесе сенсорлы алалиясы бар балаларда тональды (физикалы) естуіні сл ана тмендеуі байалады екен, алайда ол, сзді тсінуіні дамуындаы айтарлытай тежелуді туындатпайты. Мысалы, Н. Н. Трауготт: 6м. ашытытан айтылан сзді естіген балалар туралы айтады — бл алыпты есту абілетіндегі сзді абылдауды орташа дегейі, біра, балаларды зияты алыпты боланымен, естігенні мні олара тсініксіз болып ала берді. Зерттеушілерді пікірі бойынша, егер сенсорлы алалияда есту абілеті тмен болса да, сйлеу тіліні дамымауында ол жетекші (негізгі) емес. абылдауды жеткіліксіздігі есту абілетіні тмендігімен емес, бас ми абыыны ерекше жадайымен байланысты.

Ю. А. Флоренскаяны айтуы бойынша, сенсорлы алалияда (сенсорлы-акустикалы синдромында) акустикалы озыштыты жне есту функциясыны лсіздігіні ерекше жадайы байалады.

Оны салдарынан есту реакциялары трасызданып, естіп ажыратудаы иындытар, естіп талдап жинатауыны жеткіліксіздіктері пайда болады.

Сенсорлы алалиясы бар балаларды есту абілетін тексеру те иын, арнайы электроакустикалы аппаратурада тексергенде есту абілетіні трасыздыы байалады: жиілігі мен дауысыны аттылыы бірдей сигналдар бірде абылданады, бірде абылданбайды.

Сенсорлы алалиядаы есту зейіні мен абылдау ерекшеліктері, оларды баяулыы, трасыздыы, тербелісі ( баланы есту озыштарына деген есту реакцияларыны трасыздыы) есту абілетін дрыс баалауды иындатады. Дыбыса деген реакция оны интенсивтілігінен тікелей туелді емес. Шартты есту зейініні бзылысы байалады: балалар тындамай, дыбыстарды естімейді, тез шаршайды, аладап трады, дыбысталулары деген ызыушылытарын жоалтып алады, есту функциясы тежеледі.

Аудиометриялы зерттеулер бірнеше рет ткізіліп, бала жадайа йреніп, тапсырмаларды дрыс тсінген жадайда аса сенімді болады. Баланы есту абілетіні жадайы жнінде соы орытынды тек ана, бірнеше аудиограммаларды салыстыранда, дрыс крсеткіштерді орнына 8-10 зерттеулерді мліметтеріндегі жаын сйкестіктерді аланда ана шыарылады.

Есту анализаторыны естіп ткізу функциясын саталан жадайда балаларда дыбысты кеістікте шоырландыру білігі жо, естіп есте сатауыны бзылуы айындалып, дыбысты оздырыштара индифференттілік байалады. Баытталан сигнал (ересек адамны сзі) баланы оны тсінуіне, ызыушылыына жне жауап беруге мтылыс жасауы шін те лсіз болады. Зейінді атыстырмау жне оны тез тежелуі — жеткіліксіздік сипатына тн белгілер.

Н. Н. Трауготт, С. И. Кайданова (1975) сенсорлы алалиясы бар балаларда жиілігі жоары тондарды нашар еститіні, тональды (сзсіз) жне сзді естуді бзылысы болытыны туралы айтады: балаларда, оан жеткілікті дауыс аттылыында дыбысты озыштара деген шартты байланыстарды пайда болуы иындайды.

алыпты жадайда, сйлеу тілін тсіну, абылдайтын сздерді ажыратудан танудан басталады, мнда р трлі дыбыстардан сз ралатындай жйке байланыстары пайда болады. Сздегі дыбыстар белгілі бір кезектілікте айтылып абылданады. Дыбысталу мен мн арасында байланыстар белгіленіп, байланыстар жйесі рылады.Біртіндеп, дыбыстар кешенімен кру кешендеріні ассоциациясы пайда болып, бекітіледі.

Сенсорлы алалияда сзбен зат (іс-рекет) арасындаы байланыс алыптаспайды. Бл былысты зерттеушілер тйытаушы акупатия деп атайды. Сенсорлы алалиядаы есту абілетіні жеткіліксіздігін зерттеушілер бас миыны жетілмей алан немесе заымдалан клеткаларыны заымдану аясыны клемімен, баланы бас миында шоырланан заымдарды шаын сипатымен тсіндіреді.

Кейде сенсорлы алалиясы бар балалар естімейтіндерге жне нашар еститіндерге арналан арнайы мекемелерге негізсіз жіберіліп жатады.

Н. Н. Трауготт (1940), арнайы мектептегі 200 кере оушыны зерттегенде, оны 8-інде, есту абілетіні бзылысы деп белгіленген, сенсорлы бзылыстарды айындады.

Сенсорлы алалиядаы тсінуді бзылуыны, есту абілетіні тмендігіндегі бзылысынан едуір айырмашылыы бар. Баылаулар крсеткендей, нашар еститіндерді абылдау шегі наты жне траты, ол тмен болса дыбыс сигналдарын ажарату ммкін болмайды. Сенсорлы бзылыс болса, есту абілетіні тмендігінен абылдауды наты шегіні жотыымен ажыратылады, балада есту функциясыны трасыздыы байалады: дауыс аттылыы бірдей сигналдар бірде абылданып, бірде абылданбайды. Ол баланы аса тежелгіштігі немесе озыштыына, оны соматикалы жне жйке жадайына, психикалы белсенділігіне, оршаан орта ерекшеліктеріне, тексеру жадайына, сигналдарды беру тсілдеріне жне таы баса факторлара байланысты.Бас миыны жетілмеуі немесе ерте заымдануы, жоары жйке процестеріні дрыс туіне ммкіндігі жо, жетілмеген миды жмыс жасау абілетіні тмендеуіне келіп соады.

Кейде балалар айналасындаыларды сзін таерте жасы абылдайды — тнгі йыдын со бас ми абыыны ызмет функциясы жоары, ал кешке шаршаан со, сзді ынуы иын болады. Баса жадайларда, балалар сзді кешке жасы ады, себебі, таерте лі де тнгі йыны тежелгіш фоны сер етеді, жаттыулардан со, абылдауы жасарып, бас миыны клеткалары ызмет ритміне осылады.

Айтылан сзді дауысыны аттылыын кбейткенде нашар еститін балаларды тсінуі жоарылайды, ал сенсорлы алалиясы бар балалада керісінше болады. Аса кшті оздырыштар бас миыны абыында шектен аса шыан ораныш тежеліс туындатады, жетілмей алан клеткалар функциональды блокада жадайына шырайды, тежелу процесі жоарылап, клеткалар іс-рекеттен шыып алады. Сенсорлы жеткіліксіздігі бар бала дауыс аттылыы жоары, айайа араанда, аырын, алыпты сйлеу тілін детте, жасы абылдайды. Естуді кшейткіш аппараттарын олдану нашар еститіндерді абылдауын жасартанымен, сенсорлы алалиясы бар балаларды абылдауын жасартпайды. Сенсорлы алалиясы бар балаларды есту абілетіні жадайы туралы бірдей пікір болмаанымен, жеке зерттеулерде жиілікті барлы диапазонында естуді сл ана тмендеуі байалатыны, есту зейіні мен абылдауында аса жоары лсіздік болатыны туралы айтылады.

Сенсорлы алалияда абылдау ммкіндігі дыбысты озыштарды жету темпіне, оларды арасындаы интервалдан, абылдауа берілген дыбыстарды сапасынан туелді болады. Таза тондар нашар абылданады.

Нашар еститіндермен салыстыранда сенсорлы алалиясы бар балаларда гиперакузия жиі кездеседі — айналасындаылара ызысыз дыбыстарды аса сезіну: ааз мыжыандаы дыбыс, ораптаы сіріке шилеріні дыбысы, тамшылаан су дыбысы,аырын шыан сыыр дыбысы т.б. Нашар еститін балалар бл сигналдарды абылдай алмайды. Сау адамдар бл дыбыстарды естиді, біра олара шаршамаан, ашуланбаан болса немесе жасы кіл-кйде болса олара мн бермейді. Сенсорлы алалиясы бар балалар мндай дыбыстарды жасы абылдаап, олара реакциясын білдіреді: тынышсызданып, жылап, лаы, басы ауыранына немесе баса олайсыз сезімдеріне шаымданады. Бл таы да, баланы есту абілетіні сатаулы екенін длелдеп, «йренбеген дыбысталулар кейде бас ми абыыны жетілмеген клеткаларына аса кшті оздырыш» болып табылады. Сенсорлы алалиясы бар бала кейде кез келген дауыс аттылыындаы таныс емес дыбыстарды млдем елемейді.

Сенсорлы алалиясы бар балалар крделікті айналасындаылардан естіп абылдаан жеке буындарды, дыбыс осындыларын, сздерді жне ыса фразаларды ая астынан, арнайы оытусыз айталауы ммкін, алайда айталауы трасыз болады. Есту абілеті ауыр дегейде бзылан балалар з бетінше оршаан ортадан сздермен фразаларды мегере алмайды. Дыбыстара еліктеу сенсорлы алалияда трасыз жне кбінесе жадайа байланысты. Сенсорлы бзылысы бар балалар затпен оны атауы арасындаы байланысты тсінбеуімен сипатталады, оларда естіген сздерімен здері айтан сздер арасында затты сйкестік алыптаспайды. Баланы енжар сздігі трасыз жне белсендіден едуір артта алады.

Бала кбінесе затты кез-келген жадайда атай аланымен, оны атауын тек ана жеке , белгілі бір жадайда ана таниды. Есту абілетібзылан балаларда арнайы оыту нтижесінде сзбен зат арасындаы байланыс тез арада белгіленеді, жне де ол байланыс траты болып табылады.

Нашар еститін баламен сенсорлы алалиясы бар баланы дауыстары ртрлі. Нашар еститін балада дыбысталуы, дауыс аттылыы жо, сйлеуіні интонациясы жеткіліксіз, эмоциялы жаынан айын емес. Ал сенсорлы алалиясы бар балаларда дауысы алыпты, олар дыбыстармен сздерді дрыс модуляциямен, интонациямен айтады. Нашар еститін балалар сенсорлы алалиясы бар балалармен салыстыранда арым-атынаса тез тседі. Осы жне баса да белгілер педагогтарды бала бойындаы бзылысты дрыс белгілеуге кмектеседі. Дрыс диагностикалау, тзете-трбиелеп сер етуде, аса тиімді ралдарды тандауды амтамасыз етеді.

СЕНСОРЛЫ АЛАЛИЯСЫ БАР БАЛАЛАРДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫ-ПЕДАГОГИКАЛЫ ЖНЕ СЙЛЕУ ТІЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

Сйлеу есту анализаторыны жетілмеу дегейлері, сйлеу имыл анализаторыны дегейлеріндей ртрлі болып келеді, осыны салдарынан тсіну бзылыстарыны белгілеріні кптігі болады. Аса крделі жадайларда бала айналасындаыларды сзін млдем тсінбейді, оны, мні жо шу ретінде абылдайды, басалар оны атын атаанда да ешбір белгі танытпайды, сзсіз сипаттаы шумен сйлеу тіліні дыбыстарын ажыратпайды, кез келген сздік жне сзсіз дыбыс оздырыштарын елемейді.

Баса жадайларда бала жеке трмыста олданатын сздерді тсінгенімен, жайылма сйлемдер клемінде оны жоалтып алады. Кейде фразаны мнін тсінумен салыстыранда, жеке сздерді бала тсінуде кп иналады. Оан айтылан сздерді барлыын тсіне оймай, бала ате абылдап, ате реакция білдіруі ммкін.

Кейбір балалар талап етілген арапайым тапсырманы иналмай орындаанымен, наты жадайдан тыс уаытта нсаудаы сздерді тсінбейді, яни фразаны жалпы маынасы жеке сздермен салыстыранда жеіл абылданады. Біртіндеп бала дыбыстарды тындайды, біра оны назары лі кп уаыта дейін трасыз тежелгіш болып ала береді. Фонематикалы абылдауы баяу дамиды, рі кпке дейін алыптаспаан болып ала береді.

Сенсорлы алалиясы бар балалар шін белгілі бір жадай лкен роль атарады. Балалар айтыланны мазмнын белгілі контекстте ана тсінеді. Олар формасы згерген сздерді мнін тсінбей алады, кейде балалар сл крделенген тапсырмаларды тсінбейді, ате айтыланды дрыс жауаптан ажырата алмайды. Кейбір балалар айтыланды оны темпізгергенде тсінбейді, біртиптес акцентті - буынды рылымдаы сздерді шатастырады, дыбысталуы бойынша жуы сздерді айрыша ретінде абылдайды. Балалар кейде олара айтылан сзді айталауды тініп, бірнеше рет айталаанды ана тсінеді, себебі, бір реттік оздырыш абылдауа аз болады. Есту оздырышын бекіткен кезде абылдау процесі жасарады.

Зейінін осу, ауыстыру, блуде иындытар байалады. Бала дыбысты, оан айтылан сзді бірден абылдай алмайды, сырты оздырыштарды серінен, кейде онсыз да кілі баса жаа ауып кетеді. Естіп абылдауыны баяулыы да зіне назар аудартады.

Бір нрсені пай алса, бала бірнеше рет згертілмей айталанан сзді маынасын зі таба алады. Кейде таныс сздерді тануы да иынды туызады. з айталап айта алатын сздерді ана тсінетін балалар да кездеседі. абылдау кезінде айталап айту тсінуді жасартады, себебі, ол з айтуыны кинестезияларымен бекітіледі. Кбінесе балалар сйлеп тран адамны бетіне арайды. Бл жадайда, тсінуі есту серіні кру анализаторымен бекітілу есебінен жасарады — беттен оу; абылдауына кру оздырышы осылуы акустикалы серді кшейтеді.

Сенсорлы алалиясы бар баланы дамуыны барлы кезедерінде онда есту зейіні мен абылдауыны трасыздыы байалады: зейіні осу жне шоырландырудаы иындытар, оны тратылыы мен блінуі, аса жоары аладаушылы, тежелгіштік, зейінні зілмелі болуы.

Кей жадайларда бала тек ана бір адамды – анасын, педагогты тсінуі ммкін, жне дл сол сзді баса адам айтанда тсінбейді. Мнда дыбыса деген реакциясы дыбысталуды дауыс аттылыына байланысты емес.

В. К. Орфинская, Н. Н. Трауготт жне баса зерттеушілерді жмыстарында крсетілгендей, сенсорлы алалияда фонемаларды ажыратуы, сзді морфологиялы рамына фонематикалы талдау мен жинатау жасауы бзылан. Дл осы аталандар бзылысты ерекшелігін белгілейді.

C. С. Мнухин балаларда кездесетін сенсорлы-афатикалы (афазиялы) бзылыстарды бірнеше трге бледі: сенсорлы афазия (афазиямен алалияны ажыратпай), акустикалы агнозия (дыбыс кзінен дыбысты ажырату, дыбысты кзін таппау, танымау), акустикалы белгілерді бзылуы (дыбыс оздырыштарын танымау), акустикалы белгімен акустикалы агнозияны йлесуіні бзылуы. Бзылысты сипатына арамастан бл жадайларда сз тсінуі бзылады.

В. К. Орфинская сенсорлы бзылыстарды р трлі нсаларын бліп отыр, жеке дыбыстарды жне дыбыстар атарын ажырату бзылыстары, дыбыстармен дыбыс осындыларын ажырата аланымен, сздегі дыбыстарды атарын, оларды осындыларын абылдауыны бзылуы.

Н. И. Красногорскийды айтуы бойынша, егер сздер, бала естіген сз тітіркендіргіштері ретінді болса, жне де немі сзесту жне сзкинестетикалы анализаторларда бірінші сигналді жйені тітіргендіргішімен сйкестенетін болса, соы аталандар олармен тйытасып шарттырефлекторлы байланыстарды райды. Бірінші сигналді жйені тітіркендіргіштері сз белгілеріне ие болып, сз оларды оларды ауыстырады. Зерттеушілерді баылауынша, алыпты дамыан балада маыналы байланыс 3-5 сйкестіктен со траталады. Сенсорлы алалиясы бар балаларда бл байланыс иындатылан болып келеді: шартты рефлекторлы реакция саналы трде орта есеппен аланда 20-25 сйкестіктен кейін пайда болады.

Сенсорлы алалиясы бар балалар сйлеу тілін тсінбей, з сйлеу тілі де бзылыса шырайды. Ауыр трлерінде сйлемейтін, тсінбейтін бала мазасызданып, тртібі згереді: бала ойнап, секіріп, ойайлап, секіріп, тарсылдатып, ретсіз рекеттер жасайды. Кейде ондай балалар мейірімді, ялша, сл де болса з кемшілігін тсінетін болып келеді.

арым-атынас жасау шін балалар ым –ишара олданады. уен тындап, ндерге тандау білдіреді. Тыныштыта балалар тынышталып, атты сйлеген сздерді естігенде – мазасызданады. Олар, аратпа сздерді тсінбей, интонацияны згеруіне дрыс рекет білдіреді. Ойын кезінде модуляцияланан былдырмен сйлейді. Біртіндеп, былдыр белсенді сз орына дейін жетіледі, алайда сздеріні дыбысты жне рылымды жаы брыыдай, брмаланан болады, сздерді маынасын тсінуі иын.

Кейін бала оршаан дыбыстарды тындап, кейбіреуін саналы трде абылдап, оршаан мірдегі былыстармен сйкестей бастайды. Сйлеген адамдара реакция ретінде, сенсорлы алалиясы бар балада сздерді зінділері, эмоциялы сезімді білдіретін, біра жадайа тікелей байланысы жо, алайда оны сйлеу белсенділігін білдіретін сздері пайда болады. Кейіннен, дами келе, жадайа сай, жеке сздерді тсінуі жне жеке сздер мен сз тіркестерін олдануы траталады. Былдыр сздерінде жадайа сай емес жеке сздермен, зінділер пайда болады. Бала айтан сздерлі маынасы трасыз. Белсенді сз орындаы сздер саны енжар сздігінен мол.

Сздерді дыбысты жне буынды рамы брмаланан кезде кптеген ізденулер пайда болады, бала зіні сйлеуіні німділігіне сенімсіз, адекватты кинестезияларды іздейді: асы – «сы», «асыы», «аасы» т.б. Дыбыстарды диффузды трде ажырата алмай абылдауды арасында сйлеген кездегі ателер пайда болады. Бала біртіндеп з ателерін тсіне бастайды: «Жо, мен дрыс айтпадым».

Кейде бала зіне таныс сздерді барлыын байланыссыз айтуы ммкін (логоррея), естігенін сзін немесе сз тіркесін айталайды; брын немесе осы стте естіген сздерді айталайды — эхолалия. Маынасын тсіне алмай, бала сздермен, сз тіркестерін жаыры трізді айталайды. Эхолалиялы трде айтылан сздерін бала тсінбейді жне есінде сатамайды.

Сздерінде екпін оюдаы ателер, дыбыстарды дрыс айтпай кету, буындарды алмастыру, брмалау байалады. Кп жадайда брмалау мен алмастыру трасыз сипатта болады, бала сзді рбір жаа айталауында брмалауды жаа трін айтуы ммкін. Сздерді эквиваленттері (дыбысты кешендер) заттармен сйкестене бермейді. Экспрессивті сйлеу тіліндегі брмалаулар зіні жне айналасындаыларды сйлеу тілін абылдауды жеткіліксіздігінен болады.

Брмаланан сйлеу тілін сенсорлы алалиясы бар бала арым-атынас ралы ретінде олдана алмайды. Сйлеу тілін тсінуі мен з сйлеу тіліні бзылуыны дегейінен туелсіз, сенсорлы алалиясы бар баланы тла дамуыны, тртібіні, сіресе эмоция-ерік аясыны, зиятыны дамуыны екіншілік бзылуы байалады. Сйлеу тілі бл баланы іс-рекетіні жне тртібіні реттегіші бола алмайды.

Сздерді маынасыны трасыздыы, дыбыс айту бзылыстарыны салдарынан балалар сз нсауларын сенімсіз орындайды, тсінбегенде бір біріні кзіне арап кмек іздейді. Трмысты аяда тапсырманы орындаанда, бала лексикалы мніне назар аударып, грамматикалы жаына арамайды.

Балалар здеріне айтылан немесе оылан гімені за уаыт тындай алмайды. Маынасын тсінбей, олар тынбамай, ызыушылы танытпайды. Жаа сздерді балалар баяу мегереді. Сйлеу тіліне сынсыз арайды, тртібі ретсіз, импульсивті трде рекет жасайды. Сенсорлы алалия шынайы трде сирек кездеседі. Мектепке дейінгі жне мектеп тріндегі арнайы мекемелер тжірибесінде баса сйлеу тіл патологиясыны екіншілік белгісі ретіндегі, сенсорлы-акустикалы жеткіліксіздігі бар (сенсорлы-акустикалы жеткіліксіздік синдромы) балалар кездеседі. Мысалы, дислалия, ринолалия, дизартрияда дыбысты жаыны бзылуы біріншілік (фонетикалы жеткіліксіздік) болан жадай.

Баланы сйлеу тіліні жне сзсіз рекеттеріні жадайын тиянаты трде баылап, арнайы тередетілген трде тексеру аауды табиатымен сипатын анытауа, кемістік рылымындаы негізгі аауды (сенсорлы немесе моторлы аясыны) белгілеуге жне тзете-трбиелеуді тиімді жолдарын белгілеуге ммкіндік береді.

 

СЕНСОРЛЫ АЛАЛИЯДАЫ ТЗЕТЕ СЕР ЕТУ ЖЙЕСІ

Сенсорлы алалияда логопедиялы сер ету сйлеу тіліні рамын саналы трде талдауа йретуге, фонематикалы абылдауын дамытуа, сз рылымын тсінуге баытталады.

Сенсорлы алалиясы бар балаларды оытан кезде рекетті дамытуа, сйлеу тіліні дыбысты жне морфологиялы талдауын алыптастыруа баытталан арнайы дістер олданылады. Бл жерде з сйлеу тілін тсінуді, танымды рекеттеріні, бала тласыны жалпы ерекшеліктері жетілмеуіні дегейі ескеріледі.

Жмысты негізгі аидасы - баланы сйлеу рекетіні барлы жаына кезектілікпен жне жйелі трде сер ету болып табылады. Тек ана дрігер жоары жйке жйесіні рекетін алыпты жасайтын (бас ми абыыны клеткаларыны жетілуін жасартатын) арнайы емдеу шараларын жргізгенде ана жмыс нтижелі болады.

Жмыс істемес брын, баланы мірімен, трмысымен, оны оршаан ортамен, жаын адамдарымен, ойыншытарымен, танысан жн. Себебі олар баланы ммкіндіктерін, ызыушылыыны шеберін айындап, арым-атынасты жолдарын жне алдаы жмысты бадарламасын белгілеуге ммкіндік береді.

Отбасында балаа айтылан сздерді сипаты мен клемі айындалады. Педагогпен ата-аналар трмысты жадайдаы нсау-сздерді тізімін жазып ояды. Олар сабатарда, кнделікті мірде згертілмеген трде олданылады. Баланы сзге атысы жо дыбыстарды абылдау дегейі аныталады (тыныш жерде немесе шуылдаан жерде).

Сз арылы арым атынас жасау алашында шектеліп, баланы ате сйлеуі тежеледі.

Жмыс баланы ата трдегі дыбысты жне сйлеу тртібін йымдастырудан басталады, себебі ретсіз арты естуіне деген жктеме сйлеу тіліні, оны тсінуіні дамуын кешіктіреді (тежейді). Балалара тыныу уаытын, кндерін бліп береді, оларды оршаан адамдарды мазалуынан орайды. Кнделікті мірінен дыбыс аппараттары: оыраулар, радио, теледидар т.б. алынып тасталады. Дыбыстан орау тртібі орнатылып, сздік жне сзсіз белгілерді (сигналдар) болуы шектеледі. Фрешельс баланы айналасында тыныштыпен атар кру тапшылыы жадайын (суреттер, ойыншытар крсетпеу) туызуды сынды. Тек ана осындай тыныу жадайында жмыса кірісуге болады, ол баланы дыбыстарды абылдаыштыын арттырады.

Біртіндеп абылдау, тсіну жадайы аныталып, оларды дамытуа, кеейтуге, тередетуге арналан баытталан жмыс жргізіледі. Бала назарын аударту шін оны кру аясына тсуге, оны зіне аратып, олынан стауа т.б. тырысады.

Жмысты негізгі міндеттері: оршаан орта дыбыстарына, сйлеу тіліні дыбыстарына ызыушылыын арттыру, олара еліктеу ажеттілігімен ммкіндігін дамыту, сздік жне сзсіз дыбыстарын ажырату.

Жалпы педагогикалы жмыс сйлеу тіліні психофизиологиялы негізін, іс-рекеттерді негізгі трлерін алыптастыруа, еркінзейінін, кру жне акустикалы станымдар мен дифференциялауды дамытуа баытталады.Жмыс сз дыбыстарынан емес, шуларды, сзге атысы жо дыбыстарды ажыратудан басталады. Алайда, ол балаа тек ана ол жасы оытылып, онда арапайым тратану боланда жне німді іс-рекет ммкіндігіне йретілгенде ана олжетерлік болады.

Баытталан зейін жне жмыс жасауа абілетін дамыту шін трлі ралдар олдануа болады: салынатын заттар, кесілген суреттер (жай жне крделі), таяшалар ( таяшалардан ою-рнектерді, геометриялы пішіндерді растыру), мозаика — жне олармен іс-рекеттер: срыптау, таратпалы материалды тсі, пішіні, млшері бойынша топтастыру.

Балаа еш нрсе йретілмесе, оны зейіні траты болмаса, іс-рекеттерді арапайым трлері алыптаспаса дыбыстарды абылдауын дамыту жмысы ммкін болмайды.

Дыбыс шыаратын ойыншытармен музыкалы аспаптарды сигналдары олданылады. Бала ойыншыты олына алып, дыбыс шыару кезіндегі оны сылдырын сезінгені те пайдалы. Е алдымен ол педагогты дыбыстарды алай жне не арылы шыаратынын баылайды, кейін дыбыстарды зі шыаруа тырысады. Сонан со логопед ыммен баланы кзін жмып, теріс арауын талап етеді (дыбыс шыаратын заттармен ойыншытарды перде артына немесе экран артына оюа болады), кейін бала сйкес дыбыс кздері-заттарды дыбыс шыаруы бойынша ажыратып йренеді.

Жмыс кезінде шапала соудан, еденді топылдатудан, устелді соу сияты рекеттерен бас тарту ажет. Себебі, осы жадайларда дыбысталу емес, керісінше сйек ткізгіштігіні тербеліс, дірілі абылданады.

Біртіндеп дыбысты , шу атары крделеніп згереді, оан алдымен жаа самайтын алыс дыбыстар, сонан со жаын нзік акустикалы жмысты ажет ететін дыбыстар егізіледі. Осылайша баланы есту аясы кеейіп реттеледі.Осындай жмысты тиімділігіне арай шу атарына сйлеу тіліні атты дыбысы егізіледі (а, р, у т.б.), ол затпен немесе былыспен байланыстырылады. Егер бала тез шаршап аладап, аса озыш, мазасыз болатын болса, немесе тежеліп, есінесе, жмыс зіні німділігін жоалтады. Балаа дем алып іс-рекеттер трлерін згертуге ммкіндік беру ажет.Мндай тапсырмалар жмыс барысы бойы жргізіледі, біра акустикалы жктемені рбір сабата млшермен беру ажет. Бір сабата бір тапсырмаа бірнеше рет оралып отыру тиімді болады, біра бір рет орындаанда аса шектеулі трде жргізіп, баланы шаршамауына жол бермеген дрыс. Белсенді есту зейініні клемі баяу кбейеді.

Осы жмыспен атар баланы тртібін, жмыс жасау абілетін іс-рекетін (балаа дрыс отыруды, круді, кшіруді, сзсіз нсаулара баыну, нсауды орындауа педагогты реакциясын (птау немесе птамау) ескеруді, бастаан істі аятауа йретеді) дрыстауа баытталан трбиелік сер ету жмысы жаластырылады.Акустикалы зейін мен абылдау баланы орнытылыы, есте сатауы, затты-тжірибелік рекетіні дамуына байланысты жасарады.

Бала абылдап, бліп айтып, сзсіз, кейін сз дыбыстарынан ажырата бастаан рбір дыбысы затпен, суретпен, іс-рекетпен, наты жадаймен байланыстырылады. Жмысты бастапы кезедерінде дыбысталумен зат арасындаы шартты байланысты орнату шін сз-эквиваленттері, дыбыс кешендері тандалып алынады (у — паровоз, машина; р — ша, ырылдаан ит; м — сиыр т.с.с.) сйтіп дыбыс немесе дыбыстар осындысыны затпен немесе оны бейнесі арасында байланыс орнайды жне бекиді.

Дыбыстарды кейбіреуін ажыратан со буындарды ажыратуа кшеді, мнда да наты затпен немесе рекетпен байланыстырады, немесе жай сздерді міндетті трде затпен сйкестендіреді.Е жеіл болатыны екі дауыстыны, дауысты мен дауыссызды осындысы — уа, ау, ам, дауыссыз бен дауыстыны ашы буында кездесуі ма, па, на, та т.б. Алдымен жеке дауыстыларды сзді басында ажырату, кейін сзді басында ажырату жмысы жргізіледі. Жмыста естіп тануа иын дыбыс осындыларымен сздерді алмауа тырысу керек.(екі-ш дауыссызды атар келуі: кс,тп,сп, лтт. б.). Бала алаш ажыратып йренген сздер мні,рылымы, дыбысталуы бойынша алыс, самайтын болуы керек. рбір сзді абылдаанда имыл, кз (кру), тактильді трде тсіндірілуі ажет. Кріп, айнада баылау, бетінен «оу» трлері кеінен олданылады. Бала абылдаан алашы сздерді интонациясы згертілмей айтылуы ажет. Натыланан интонация, оан сйену арылы бала арым-атынаса тскенде бадарлайды, оны интонациялы рекі балаа айтылан сзді маынасыны негізгісі болады. Енжар сз орын молайтуа арналан жоспарланан жмыспен атар здік сйлеу тілін дамыту да жргізіледі.

лкенні айтуы бойынша бала суреттерді крсетеді, іс-имылдарды орындауды ыммен крсетеді. имылдар кешенін бала жаттап, сонан со оларды зі жаттанды трде сзбен бірге орындайды, біртіндеп з бетінше педегогты айтуы бойынша орындап, кейін сздік нсау бойынша орындайды: «олды жоары ктер, екі жаа» т. б.

Эмоциональді-ойын фонында дыбыстара ызыушылыы арттырылады. Бала дыбыс шыаран затты крсетіп дыбысты сипатымен ана танысып оймай, оны кеістікте шоырландыруы, дыбыс шыаран ойыншыты орнын белгілеуге йренеді.Ойын арылы бала белгілі дыбыстара тандау арылы біртіндеп дыбысты белгіні кшін, затыын, арынды ажыратуа йренеді.

Бала тсінетін сздерді молайтуда бала бір уаытта сзді естіп затты кріп онымен іс-рекет жасааны те маызды. Сзбен зат арасындаы байланыс есту жне кру сезімдеріні бірнеше рет сйкестендірілуі арылы болады. Бала заттарды кріп естігеніне деген реакцияларын басып тастамай , оларды кшейту, та алу, ызыушылы таныту маызды болып саналады. Бала заттармен іс-рекет жасаандазаттарды атаулары, олар туралы тсініктері тез алыптастырылады.

Сз тсінік болу шін, сз жалпылама мнге ие болуы шін, сзді бірнеше рет айталаумен атар кп шартты байланыстарды, сіресе имылдарды йреткен жн. Бала заттармен рекет жасау барысында затпен сздік нсау бойынша нерлым кп тапсырма орындау білігін мегеруі керек: ст іш, стті мырадан й, стті рле т.с.с.. сас тапсырмалар беріп іс-рекеттерін сзбен байланыстыру арылы баланы ана тіліні грамматикалы лгіде мегеруге йрету керек.

Ммкіндігінше ерте, баланы сз тіркестерімен, фразаларды абылдауа йретеді. Оларды алашылары лгі трде болады: сздер белгілі кезекте интонациясы згертілмей айтылады. Балаа айтылан нсаулар, кнделікті трмысты сипатта болады. Е алдымен, ол бір адамды тсінуді йренеді, кейін баланы кбейіп келе жатан ммкіндіктеріне сай, осы жмыса оны оршаан ересек адамдар да атыстырылады.

Фраза зімен зі тсінікті болмайды, ол баланы жйке жйесіне жалпы серді бір блігі ретінді тсінікті болады. Фразаларды тсінуі, басында жадайа (ситуацияа) сай жеке бліктерден туелді болатыны ескеріледі, сондытан фразаларды айтан кезде сздерді ретін, интонацияны ауыстыру ажет емес.

Бала мынадай нсауларды тсінуг