Алалиясы бар балаларды тексеру ерекшеліктері
Тексеру кезінде алалиясы бар балаларды сйлеу тіліні баса бзылыстары бар балалардан ажыратуа кмектесетін факторлар атары ескеріледі. Анамнезді жинаанда былдырды жотыы немесе шектеулігі назар аудартады. Ата-аналар баланы ндемейтіндігі туралы айтып, тсінетін, біра сйлескісі келмейтіні атайды. атынаса тсу ммкіндігіні жотыын ата-аналар кейбір жадайларда жалаулы деп баалайды.
Сйлеу тіліні орнына атынасты эмоциональды жаынан ктерікі трінде олар ым-ишара мен мимиканы олданады.
Алашы сздері кеш пайда болады, фразалы сйлеутілі кп жадайда 5—6 жастан со алыптаса бастайды. Ата-аналары баланы сйлеу тілі кешігіп дамыанымен баса жаынан жасы жетілген дейді.
Тексеру деттегідей баламен бір рет кездескенмен шектелмейді, сіресе, егер ол кішкентай болып сйлеуге ынтасы жо болса. Ол басталан логопедиялы жмыспен бірге жаласа береді.
Баланы арым-атынаса алай тсетіні белгіленеді, онда жалпы жне сйлеу тіліне атысты кері реакцияларыны бар-жоы, олар неде байалатыны, жне алай жойылатыны айындалады. Сабатарды барысы мен материалына баланы кзарасы андай екеніне, оны згерген жадайа деген реакциясына назар аударылады. з жадайына, сздік немесе сзсіз атынас жасау ммкіндігіне баланы сынмен арауы немесе байамауы, атынаса мтылуы жне з сйлеу тілін тзетуге штарлыы белгіленеді.
Ойын, ойыншытар, кітаптара, оу дадылары мен біліктеріне деген ызыушылыы айындалады; тексеру кезіндегі баланы белсенділігі мен жмыс істеу абілеті ескеріледі; ойын жне оу рекетіні сипаты аныталады ( бала ойынды жаластыра алама, ойын рекеттеріне еліктей ала ма, тапсырманы орындай ала ма, оуа ммкіндігі андай дегейде т. б.). Пішін, клем, заттарды орналасан жері туралы білім, тсінік оры аныталады.
Сз орын, сйлеу тіліні грамматикалы рылымын, фонетика-фонематикалы жаын тексеру шін логопедиядаы жалпы олданыстаы тексеру сызбасы жне арнайы дайындалан ралдар,сйлеу жаттыулары, сзжасам сззгертуге арналан тапсырмалар олданылады. Балаларды, ртрлі рекет жасау барысында за уаыт динамикалы тексеру ажет.
Тсіну мен есту абілетіні алпы аныталады, ол сенсорлы алалиясы бар балаларды нашар еститіндермен естімейтіндерден жне сйлеу тілін абылдауы бзыландардан ажырату маызды. Гнозис пен праксис ерекшеліктері аныталады. Латералитаны (латерализация – жп азаларыны о-солыны стемділігі) натылыына, олды са моторикасыны жадайына жне жалпы озалыс аясына назар аударылады. Практикалы дадыларды мегеру дегейі айындалады: з-зіне ызмет крсету, трмысты рекеттер, затты-тжірибелік рекет.
Арнайы ойын жаттыулары арылы артикуляциялы моторика— жеке имылдарды орындау білігі, артикуляциялы алыптарды сатай алуы, кезектіліктегі имылдарды орындауы, ауысуы, баланы артикуляциялы имылдара еліктеу ммкіндігі, жне сздермен сз тіркестерін айталау ммкіндіктері тексеріледі.
Сйлемейтін балаларды тексеру иына тседі, сйлеу тліні орытындысын тек ана оларды динамикалы трде баылау барысында ана шыаруа болады. Дифференциальды диагностика алалияны сйлеу тіліні уаытша тежеліп дамуынан, дизартриялы бзылыстардан, есту абілетіні бзылыстарынан жне аыл ойы кемістігінен ажыратуа ммкіндік береді.
Моторлы алалиядаы коррекциялы ыпал ету жйесі
Алалия — медициналы-психологиялы-педагогикалы мселе. Баланы сйлеу тілі мен тласын дамытуа баытталан коррекциялы сер етуді аидалары мен дістерін белгілеу логопедияны саласы болып табылады. немі жне за уаыт жргізілген логопедиялы жмыс біратар жадайларда баланы атынас жасауына жеткілікті нтиже береді, алайда, кейде —тек арапайым сйлеу трлері.
Сйлеу тілін алыптастыруа кешенді трыдан арау, сйлеу тіліні дамуына жне танымды рекеттеріні жасаруына сер ететін барлы функцияларын дамыту деп тсіну ажет.
Мнда сйлеу тілі функциясыны онтогенезде дамуы жне сйлеу тіл рылымыны задылытары ескеріледі. Жйелі логопедиялы жмыс сйлеу тіліні дамуындаы ааулытарды тзетуге жне болашата арнайы бадарламалар бойынша оуа дайындауа баытталады.
Сйлеу тіліні дамымауын тзету жмысы баланы оыту нтижесінде мектепте оытылатын білімді мегеруге дайындыын арттыратындай етіп рылады. Тек ана жмыс кешенді трде ( психоневролог, несропатолог, психиатр дрігерді белсенді трде дрі-дрмекпен жне психотерапиялы емдеу нтижесінде) жргізілгенде ана логопедиялы жмыс тиімді болады.
Тзету жмысында кешенді трде р трлі діс,тсілдер олданылады жне олар тзете –трбиелік сер етуде жалпы баытты болуы керек; жмысты масат міндеттері баланы сйлеу ммкіндіктеріне арай белгіленуі тиіс.
Жмыс е алдымен, сйлеу механизмдерін: мотив, атынасты кзарас, сйлеуді іштей бадарлау, оны лексикалы мнін рбіту, лексика-грамматикалы ралдарын іріктеу жне грамматикалы рылымын алыптастыруа баытталады. Сйлеу тжірибесін молайту шін білімдерін саналы трде олдану біліктері, сйлеу операцияларын модельдеу біліктері дамытылады.
дістемелік тсілдерді стандартты трде болып кетуіне ммкіндік бермеу керек. Тілдік жне дидактикалы материалды іріктеу ртрлі болуы ажет.
Сйлеу тілі бзылысыны ерекшелігімен атар бала тласыны ерекшелігі, оны ызушылыы, компенсаторлы ммкіндіктері ескеріледі. Трбиелеу арылы бала мінезіндегі невротикалы бзылыстары жойылып, саналы масата жететін тланы трбиелеуге арналан жмыс жргізіледі. Балаа кері сер беретін оршаан ортаны сері жойылып, сйлеу тіліні аауына жне оны тзетуге арналан жмыса деген баланы дрыс кзарасы алыптастырылады. Сйлеу тіліні сенсорлы жне озалыс ммкіндіктерін дамытуа арналан кешенді жмыс жетілдіріледі.
олды са моторикасын дамытуа арналан жмыс жргізіледі: балаа сызу, бояу, байлау, баулау, мозаикадан жне геометриялы материалдан ртрлі ою-рнектер растыруа йрету ажет. Балаларды ол саусатарыны дамуы артта алса, олар ды сйлеу тілі дамуы да артта алатыны брімізге млім. олды имылдары жаттытырылан сайын сйлеу тіліні жадайы жасарады.
Жмысты бастапы кезедерінде сйлеу тіліні психофизиологиялы негізі алыптасады, іс-рекетпен атынаса кзарасы белгіленеді, бала атынаса тсуге дайындалып, ажеттілігі дамиды. Балада сйлеуіні мотивациялы негізін алыптастыру, сйлеу тілі жне психикалы белсенділігін, еліктеу іс-рекетін жне айталау рекетін дамыту маызды. .
Іс-рекетті себебін (мотивін) жне ойын айтуды бадарламасын йымдастыру сйлеу тілін дамытуа баытталан ажетті база райды (олар з бетінше алалиясы бар балада алыптаспайды). Ол базаны негізі болып табылатыны - ол предикативті жйесін дамыту жне грамматикалы рылымны элементтерін мегеру. Сйлеу тіл бзылыстарымен атар сзсіз бзылыстар да тзетіледі; талдау мен жинатау процестерін, зейін, есте сатау, абылдау, жалпылау, салыстыруды дамыту жргізіледі. Олар сйлеу тілін дамытуа ажетті фундаментін райды. Балаа заттарды пішіні, клемі, тсі бойынша ажыратуа, атауа, жйелеуге йретеміз, ол шін ртрлі ойындар олданады. Заттарды баса заттара атысын, кеістікте орналасуын (стінде, ортасында) белгілеп атауа йрету ажет. Кріп абылдауы мен кеістікте ажыратуды алыптаспауын тзету кезінде, уаытпен кеістік туралы тсініктерін алыптастыранда баламен белсенді трде кеістікте орнын ауыстыру, сапа тру, баытталан жру сияты ойындар олданылады. Пішіндерді блшектерін жне ттастыын ажырату бойынша жмыс жргізіледі, элементтері кп крделі пішіндер талданады, рылымдарды саналы трде абылдауы мен растыру біліктері дамытылады. Талдау мен жинатау операциялары, сзсіз материалды жалпылау (салыстыру, айырмашылыын табу, заттарды айырмашылыы мен састыын айындау, асиеті бойынша салыстыру — тсі, клемі, пішіні), себепті-салды араатынастарды орнату сйлеу тілі дамуына ажетті жадайлар жасайды.
Ыраты, логопедиялы ыраты олдану сйлеу тілін дамытуа тиімді болады. Музыка, сз, имылдар трлі жаттыулармен йлесіп, имылды жне сзимыл рекетін, есте сатауын алыптастырып, бала ыраыны, сйлеу тіліні тла дамуыны кемшіліктеріні орнын толтыруды амтамасыз етеді. Сйлеу тілін дамытуа балаа олжетерлік дегейдегі атынас тжірибесі ажет: маыналы мтінмен байланысты емес жеке сздермен, фразалармен операциялар (крсет, айтала, ата), , балаа жаын жадайдаы іс-рекеттер ( баладан ойыншыын срау, ойын трін тандау т.б.), таныс суреттермен рекеттер, ойындарда диалогты кейін монологты сйлеу тілін олдану, крнекілікке сйеніп жне сйенбей. Лексикалы материалды клемі мен крделілігі біртіндеп иындай тседі.
Сйлеу тілін дамыту жмысы баланы затты-тжітибелі рекетімен байланысты жне оан сйенеді. Бала з іс-рекетін (мен отырмын, жріп келе жатырмын, келе жатырмын) жне басаларды рекеттерін (Асан отыр, тр, жріп келе жатыр; доп лап тсті; шам жанып тр) саналы трде тйсінуі жетілдіріледі. Баланы сйлеу ммкіндіктерін дамыту барысында орындалан рекеттер (есеп), алда атарылатын рекеттер (жоспарлау) жнінде байланысты жне толы тсіндірулер руа йретеді.
Белсенді зейіні мен тсінуін дамытанда логопед баланы фразаны соына дейін тындауа, лексика-грамматикалы формаларды трін, трлі затты атынастар жасырынан сратарды (Немен жейміз? Не жейміз? Неден жейміз? Кім олын жуды? Кімні олы таза болады? олды не шін жуады? Немен жуады?) тсінуге йретеді. Балаларда лексика-грамматикалы формаларды, интонацияны олдануда саналы байампазды дамытылады, флективті атынастарды тсінуі, сздерді байланысы сздермен грамматикалы рылымдарды кезектілігі бекітіледі. Трлі анализаторларды (есту, кру, тактильді) атыстыру маызды болып табылады. Бала баылап, зат немесе рекет атауын тындап, белгілерді ым-ишарамен крсетіп , зі атап йренуі керек. Нтижесінде бала санасында осымша байланыстар пайда болып, материал траты болып бекітіледі.
Жмысты тиімділігі сабаты крнекілікпен жабдыталуына байланысты. лгілер, оршаан орта материалдары, суреттер, іс-рекеттерді сзбен байланыстыру олданылады.
Тзету жмысы кезеіне туелсіз, сйлеу тіліні барлы жйесін дамытуа баытталады: сз орын кеейту, анытау, фразалы сйлеуін жне байланыстырып сйлеуін алыптастыру, дыбыс айтуын тзету, алайда кезедерді рбіреуінде арнайы міндеттермен жмыс мазмныны ерекшеліктері болады.
Жмысты бірінші кезеінде негізгі болып табылатыны сйлеу белсенділігін трбиелеу, тсінуге жне айталауа оай енжар жне белсенді сз орын алыптастыру. Диалогты дамыту, шаын гіме бойынша, жай кейін жайылма сйлемдер бойынша жмыстар жргізіледі, сйлеу рекетіні психофизиологиялы алы шарттарымен атынас жадайындаы алашы дадылары алыптастырылады.
Екінші кезеде сз орын молайту жне фразаны рылымын крделендіру арылы фразалы сйлеу тілі алыптастырылады. Сйлемдерді крделендіру, оларды грамматикалы деу, диалогты сйлеу тілін дамыту жне сипаттама гіме растыруа йрету, сз рекетіні негізгі бірліктері ретіндегі сйлеулерін жетілдіру жмыстары жргізіледі.
шінші кезеде негізгі болатыны ол- ерекше крделі коммуникативті рекетті, яни байланыстырып сйлеу тілін алыптастыру, грамматикалы рылымдарды машытандыру. рбір кезеде сйлеу рекетіні барлы жатары алыптастырылады.
Тжірибелік жаттыулар арылы балалар сйлемдегі сздерді тсінуге дрыс айтуа йренеді. Сйлеу біліктерін (морфологиялы, грамматикалы, фонематикалы жалпылауларымен салыстырулар) алыптастыранда механикалы жаттытыруа жол бермей, байланыстарды, маынасын саналы трде тйсіну шін назарын талдауа бліп, тіл материалын талдауа, жалпылауа, баылауа йрету ажет.
Сздік жмысыны ртрлі тсілдері олданылады: шынайы (заттарды, рекеттерді, суреттерді, жадайларды демонстрациялау), сздік (сзді састыы, айырмашылыы бойынша таныс сздермен салыстыру) т.б.
Сз таптарыны тр-трінен ралан сз оры жинаталады. Сздік жмысты трлері: іс-рекетке сай заттарды іріктеу ( не шады, секіреді), ттасты блшектерін атау (дгелегі, рулі), тбірлес сздер іріктеу (етік-етікші), затты сипаттамасы бойынша табу, синонимдер, антонимдер іріктеу, кішірейтіп еркелетіп айтылатын сздерді растыру. Таырыптар (ойыншытар, отбасы, ккністер) бойынша сз орын мегерумен атар сздерді белгілі граммаикалы формасын (жекеше кпше трі, септік формалар) олдану біліктері алыптастырылады.
Заттармен іс-рекеттерді орындаанда балалар сзбен жаластырады: стті йдым, стті мыраа йып жатырмын, стті рлеймін т. б.
Сратара жауап беру жне сра ою, сз, сйеніш сздер, ілеспелі суреттер бойынша сйлем растыру, заттар туралы жмбатар растыру, екі немесе одан кп заттарды салыстырып сипаттау білігі дамытылады.Жауаптары ртрлі болу шін баланы мадатау ажет, сонда оны ажетті сзді грамматикалы формасын белсенді трде тадай алуа ммкіндігі туып, сзге, сз ралдарына деген ызыушылыы артады.
Грамматикалы дадыларын алыптастыранда трлі жаттыулар олданылады: сз тіркестерін айталау, имитациялы, дайынды жне трансформациялы жаттыулар. Жаттыулар атынасты сипата ие болып атынас процесіне жуы келеді.Грамматикалы рылымдарды белсендіру шін біртіндеп сйлемдерді ртрлі модульдері йретіледі: Атау септік пен етістік (Шара отыр); Атау септік етістік жне толытауыш (Бала кітап оып отыр); Атау септік, етістік жне бір бірімен байланысты екі септік (Сапар ыза кітап берді — Барыс септік, Табыс септік).
Балаа ешбір грамматика туралы апарат берілмейді, баланы сзжасаммен сззгертуді жиі кездесетін моделдерімен практикалы трде таныстыру, сйлем рау бойынша жмыстар жргізіледі. Кез келген грамматикалы категория бойынша жмысты жалпы тртібі мынандай: е алдымен бала логопед растыран сияты белгілі бір модельді баылап, растырады, кейіннен, жеке грамматикалы форманы жайылма сйлемдерінде олданып еліктеу сйлеу рекетіне осылады. зіндік сйлеу тіліндегі аграмматизм импрессивті аграмматизмді жою барысында теестіріледі.
Сйлеу тжірибесімен амтамасыз ету алдында морфологиялы элементтермен синтаксистік рылымдарды саналы трде ажырату, жне жалпылау жмысы жргізілуі тиіс. Баланы назары сзді мні мен дыбысталуыны згеруіне аударылады: олды сипа — олмен сипа, арындашты сал — арындашпен сал т.б.
Сйлем бойынша жмыста басты ой блініп, логикалы екпін ойылып, оны орныны згеруі олданылады, тапсырмалар сратара жауапты сйлемдерді таралуымен растырылуын кздейді. Синонимизация тсілі олданылып, балаа басаша айту, бір ойды басалай, тіл ралдарыны баса трлерімен жеткізу сынылады.Мндай тапсырмалар баланы тілді «сезінуін» дамытып, лексикалы орын белсендіруді амтамасыз етеді, грамматика-синтаксистік модельдерді бекітеді.
Байланыстырып сйлеуін дамыту жмысы рекет себебіні алыптасуынан жне ойын айтуды бадарламасын йымдастырудан басталады. Ойын айтуды жоспары ретінде сюжетті суреттер сериясы, символика, жеке эпизодтар немесе жеке заттар бейнеленген суреттер олданылады. Балалар суреттерді ажетті кезектілікте орналастырып, сратара жеке эпизодтаор бойынша жауап беріп, тірек сздер бойынша гіме растырады, е алдымен логопед кмегімен, кейін з бетінше. Монологты байланыстырып сйлеуін алыптастыранда балаларды жеке сйлемдерді рау жне ттас мтінді растыру біліктері бекітіледі.
Алалиясы бар балаларды сауат ашуа ерте жастан, йретеді, себебі ол оны сйлеу ммкіндіктерін кеейтеді. Оылан немесе жазылан материал есінде тез саталып тез бекітіледі жне сйлеу рекетіні алыптасуын амтамасыз етеді. Сауат ашу балаа сздермен фразаларды рылымын мегеруге кмектеседі, оу мен жазу арылы ол зіні сйлеу тілін адаалап тзете алады. Мндай балалармен сауат ашу кезеі заа созылып арнайы тсілдерді олдануды талап етеді. Жазбаша сйлеу тілін мегергенде екінші реттегі дисграфиямен дислексия аныталады.
Мектеп жасындаы алалиясы бар балалара оытуды ерекше йымдастыру ажет. Ол сйлеу тіліны ауыр бзылыстары бар балалара арналан мектеп жадайында іске асырылады. Ана тілін оыту арнайы бадарлама бойынша жргізіледі. Арнайы мектепте балалар оытумен трбиелеумен амтамасыз етіледі, алайда сйлеу тілі дамуыны тере заымдануы оларды ауызекі сз арылы атынас жасауын шектеп ылымдар негіздерін мегеруде айтарлытай кедергі жасайды.
Сйлеу тілі жеіл трде дамымаан балалар жалпы білім беру мектептерінде оып, логопедиялы пунктте саба алана ммкіндіктері бар боланымен иналады. Логопедиялы сабатарда балаларды сйлеу тілі дамуындаы жеткіліксіздіктері толытырылады, сйлеу тіліні жалпылама функциясымен арым-атынас функциясын жетілдіру баытында жмыс жргізіледі. Кейбір оушыларда оу иындытарыны жне оудаы стсіздік жадайлары салдарынан оуа деген кері кзарасы пайда болады, сондытан логопедиялы сабатарда оларды таным белсенділігі мен оу рекетін дамытуа ынталандырылады.
Балаларды мектепте оуа дайындау шін арнайы мектепке дейінгі жне медициналы мекемелер (логопедиялы топтар немесе сйлеу тілі бзылыстары бар балалара арналан балабашалар, стационарлар, санаторийлер) йымдастыру ажет. рбір мекемеде балаларды сйлеу тілін алыптастыруа баытталан медициналы-педагогикалы ызметкерлерді бірлескен жмысы жргізіліп біркелкі сйлеу тртібі амтамасыз етеледі. Трбиешілер логопедиялы жмыса дайындыты жргізеді немесе оны бекітеді (тсініктерді алыптастыру, сз орын молайту, сз орамдарын дамытып анытау, байланыстырып сйлеуін дамыту т.б.). Логопедиялы сабатарда балалар сзжасам сззгерту модельдерін, сйлем рау мен байланыстырылан мтінді практикалы трде мегереді. Оларды фонематикалы абылдаумен дыбысты талдауы алыптастырылады.
Мндай баланы сйлеу тілін дамытуды тиімді кзі - оларды алыпты, жасы сйлейтін адамдармен атынаса тсуі болып табылады. атынас сйлеу тілі дамуы дегейімен таным белсенділігін белгілейтін сйлеу тілі дамуыны бір ана факторы болып есептелмесе де, аса тиімді
ммкіндіктері мен тла ерекшеліктерін ескеріп жмыс жеке де жргізіледі. Жмысты дифференциалды тсілдері тзету серін те нтижелі етеді.
Балалар сйлеу дадыларын оыту мен трбиелеуді жадайлары бірдей болан кнде де біркелкі трде мегермейді. Авторлар алалияны тзетуді ртрлі мерзімін атайды: біреулері бірнеше ай жеткілікті десе (Либманн, 1924), басалары жмыс жылдар бойы жргізілуі тиіс жне де болжам айту иын дейді (М. В. Богданов-Березовский, 1909). В. К. Орфинская мен Л. В. Мелехованы пікірі бойынша, жмысты басталу мерзімі жне затыы туралы мселе, сйлеу тіліні дамымауыны сипатына жне дегейіне, баланы жеке ерекшеліктеріне арай жне баса факторларды ескеріп, рбір жадайда жеке шешілуі ажет.
Жмысты бастауа е жаымды жас, ол 3-4 жас, балада білім алуа деген штарлыы пайда болады, жмыса ажетті белсенділік, саналылы, ызыушылы, сын кзбен араушылы кезі басталады.
Алалияда жаымды динамика келесі факторлады ескергенде айындалады: сйлеу тіліні дамымауын ерте анытау, екінші реттегі ауытуларды уаытылы алдын алу, алыпты онтогенезді ескеру, лексика-грамматикалы жаыны жетілмеуін ескеріп сйлеу тіліні барлы компоненттеріне жйелі трде сер ету, балалара дифференциалды трде арау, сйлеу тілін алыптастырумен атар сенсорлы-интеллектуальды жне аффективті- ерік аясына сер ету, сйлеу процестерін, ойлауын жне таным белсенділігін бірге алыптастыру жне т.б.