Алалиясы бар баланы ПДТ, зияты бзылан, сйлеу тілі дамымаан, ерте балалы аутизмі бар баладан ажырату. 2 страница

 

Афазияны жіктелімі

Афазияны р трлі жіктелімі бар: классикалы, Вернике-Лихтеймні неврологиялы жіктелімі, Х. Хэдті лингвистикалы, В. К. Орфинскаяны жіктелімі жне т.б. Кпшілік малдаан рі кп таралан А Р. Лурияны (1947, 1962) нейропсихологиялы жіктелімі олданыста жр. Бл жіктелім бойынша афазияны алты трі (формасы) ажыратылады:

1. Акустикалы-гностикалы (сенсорлы);

2. Акустикалы-мнестикалы;

3. Семантикалы;

4. Афферентті моторлы;

5. Эфферентті моторлы;

6. Динамикалы.

 

Афазияны тзету – педагогикалы жмыс

Афазияны жоюды аидаларын жне тсілдерін зерттеуде Э. С. Бейн, М. К. Бурлакова (Шохор-Троцкая), Т. Г. Визель, А. Р. Лурия, Л. С. Цветкова здеріні лесін осты.

Афазияны жоюа арналан логопедиялы жмыста жалпы дидактикалы аидалар олданылады (крнекілік, олжетерлік, саналылы, т.б.). Біра, сйлеу ызметін алпына келтіру алыптастыру оытудан згеше болуына байланысты, ауызша сйлеген жне жазып отыран адамны жоары ми абыыны ызметі жаадан сйлеп келе жатан балалаа араанда, згеше йымдастырыландытан, тзету-педагогикалы жмысты жоспарлаан кезде келесі жадайларды ескерген жн:

1. Науасты тексеру аяталан со, логопед инсульт немесе бас миыны жараатыны салдарынан миды екінші немесе шінші «функционалды блігіні» ай аймаы заымдаланын, ай айматары сатаулы екенін анытайды: афазияа шалдыан адамдарды кбінде о жа жартышарыны ызметі сатаулы болады; сол жа жартышарларыны самай немесе тбе бліктеріні заымдалуынан болан афазияда брінен брын сол жа мадай блікті жоспарлаушы, бадарлаушы, тексеруші ызметі олданылады. Осы о жа жартышарды жне сол жа жартышарды шінші «функционалды блігіні» ызметіні сатаулы болуы науаста бзылан сйлеу тілін айта алпына келтіруге болатынына сенімін тудырады. Афазияны барлы трлерінде логопедиялы жмыс жйелі трде 2-3 жыл жргізіледі. Біра, науаса сйлеу тілі ызметіні осындай за мерзімде алыпына келетіндігі айтылмайды.

2. Тзету-педагогикалы жмысты діс-тсілдері сйлеу ызметіні айта алпына келтіру кезеіне туелді болады. Инсультан кейінгі алашы кндері науас сйлеу тілін айта алаптастыруына белсенді атыспайды. Сйлеу тіліні функцияларын алпына келтіруді кейінгі кезедерінде науаса сабаты жоспары, рылымы тсіндіріліп, тапсырманы орындауда пайдаланатын ралдар беріледі.

3. Афазияны кез келген трінде сйлеу тіліні барлы компоненттерін экспрессивті сйлеу тілі, тсінуі, жазу мен оуы сияты тзету жмысы жргізіледі.

4. Афазияны барлы трінде сйлеу тіліні атынас ызметі айта алыптастырылады, зін-зі баылау дамытылады.

5. Афазияны барлы трлерінде сз тсінігін алыптастыру шін р трлі сз тіркестеріне осып жаттытыру жмысы жргізіледі.

6. Тзету жмысыны барысында р трлі сырты сйеніштерді жан-жаты олданады. Мндай сйеніштерге динамикалы афазияда здігінен толы сйлеуін алыптастыруына ммкіндік беретін сйлеуіні лгісі жне текше дісі жатады. Афазияны баса трлерінде импрессивті аграмматизмді жою шін пайдаланатын фонемаларды артикуляциялы алпын йымдастыруда дыбыстау дісін тадау лгісі (схемасы) жатады.

Бзылан сйлеу функцияларын алыптастыру динамикасы заымны ошаыны орнына жне клеміне, афазия тріне, айта алыптастыру жмысыны басталу мерзіміне байланысты болады. Миа ан йылу салдарынан пайда болан афазияда ми тамырларыны тромбоэмболиясы немесе миды ауматы жарааттарына араанда, сйлеуі жеілірек алыптастырылады. 5-6 жасар балаларда афазиялы бзылыстар мектеп жасындаы балаларда немесе ересектерде тезірек тзетіледі.

Афазия кезінде жеке жне топты логопедиялы сабатар жргізіледі. Жмысты жеке трі негізгі болып саналады, йткені науаспен тыыз атынас орнатуа, психотерапиялы ыпал етуге, барынша сйлеу тілі ерекшеліктерін ескеруге ммкіндік береді. Инсульттан кейін ерте кезеде р саба орташа 10-15 минуттан, кніне 2 рет, кейін – 30-40 минуттан, аптасына 3 реттен кем емес ткізіледі. Топты сабатар (3-5 адамнан) сйлеу бзылыстары жне алыптасу сатысы бір трлі науастармен 45-50 минут жргізіледі. Логопед науасты туыстарына, оны тла ерекшеліктерін тсіндіріп, наты мысалдар арылы науасты отбасы міріне міндетті трде шамасына лайы араласу керек екенін жеткізеді. Сйлеу тілін алпына келтіру бойынша нсаулар беріледі.

Акустикалы-гностикалы (сенсорлы) афазия

Алашы рет акустикалы-гностикалы сенсорлы афазияны сипаттап берген К. Вернике.

Афазияны аталмыш трі сол жа жартышарды арты жаындаы шінші жоары самай ыртысыны заымдануынан пайда болады (Вернике аймаы, 22 ала). Тіл дыбыстарыны акустикалы талдау мен жинатауыны ааулыы табылады. Бны салдарынан фонематикалы естуі бзылады. Фонематикалы естуіні бзылуы, сенсорлы афазияны негізгі ауытуы болып, импрессивті сйлеу тіліні крделі бзылыстарына келеді. Тілді парадигмалы жйесі фонема денгейінде бзылады. Орыс, аза тіліндеге зара байланысты фонемаларды танып білуі мен арсыластыруы келесі критерийлер бойынша бзылады: 1) я – ата; 2) жуан – жіішке; 3) назальды – назальсыз жне т.б. Сенсорлы афазияа шыраан адам дыбыстарды осы белгілерін жеке абылдай алмайды, сондытан оларды біркелкі естіп айтады немесе сас фонемалара алмастырып айтады. Мысалы, доп – топ; асы – азы; са – за, т.б. Бл негізгі ауытуа – сйлеу тілді тсінуді бзылуына келеді. Афазияны арастырылып отыран тріні клиникалы крінісі «сзді маынасынан айыру» феноменімен, сзді, аратпа сзді тсінуіні бзылуымен крінеді. Акустикалы-гностикалы сенсорлы афазияны нейропсихологиялы синдромы ауызша импрессивті сйлеу тілді барлы трлеріні бзылыстарын, оу мен жазуды бзылуын, дыбыстарды талдауыны ауытуларыны салдарынан ауызша есепті бзылуын (есту арылы), ритмды жаыртуыны бзылуын, эмоционалды реакцияларыны трасыздыымен, жеіл трдегі озыштыпен, обалжушылыпен сипатталатын ерік-жігер аймаыны бзылуын осады. Психологиялы крінісінде уелі сйлеу тіліні эмоционалды-мнерлі компонентерінен баса барлы ызметтеріні бзылыстары байалады.

Сенсорлы афазия кезінде сзді тсінуіні бзылуы крніс табады. Бл е арапайым сздерді, нсауларды тсінбеуінен басталады. Дегенмен, кейбір жадайда афазияны млім формасы бар адамдар айтылан сзді жалпы маынасын аып алады. Сзді тсінуді ш дегейі ажыратылады (В. М. Шкловский, Т. Г. Визель). Бірінші (рескел) дегейі сзді тсіну клеміні крт шектелуімен сипатталады. Екінші (орташа) дегейі ситуативті сзді жалпы тсінуімен сипатталады. Бл жадайда ситуативсыз сзді крделі трлерін тсінуі иын болады. шінші (жеіл) дегейінде сзді біршама еркін тсінуі байалады. Дегенмен, реттілікпен логикалы операциялар істеуді ажет ететін толы мтіндерді абылдау кезінде белгілі иындытар туындайды. Кейбір жадайда миды самай бліктеріні екеуіні (сол жне о) бірдей заымдалуынан ауыр акустика-гностикалы афазия акустикалы агнозиямен йлескен болады. Фонематикалы естуді бзылуымен атар есту арылы дауысты тембрі, сз ыратылыы бзылады, сзсіз дыбыстар ажыратылмайды: жапыратарды сыбдыры, машинаны дауысы, т.б.

Акустикалы-гностикалы афазияда спонтанды сйлеу тіліні ш дегейін ажыратады. Бірінші (рескел) дегейінде спонтанды сйлеу тілі кездейсо дыбыстарды, буындарды, сз тіркестерды рамасынан трады. Бл «жаргонафазия», «сз окрошкасы» немесе «сздік салат» деп аталатын болды. зін-зі баылау деген млдем байалмайды. Жаргонофразия детте 1,5-2 айа дейін созылады, кейін логорея (кп сйлеу) орын алады. Екінші (орташа) дегейі литеральді жне вербальді парафазиялармен, логорея элементтерімен сипатталады. Сйлеу жылдам болады, біра сз ішінде жне сздер арасында кідірістер байалады. Бл науасты зін-зі баылауа рекетенетінін білдіреді. Сйлеуді лексикалы рамында р трлі сз таптары кездеседі, біра етістік, есімдік, одаайлар басым болады. шінші (жеіл) дегейі сйлеу тіліні алыптасуыны кеш кезедеріне тн, сйлеу тілі айтарлытай толы, лексикалы рамы жне синтаксистік рылымы бойынша алуан трлі. Кмекші сз таптары атаушылара араанда басым болады. Дыбыс айтуында иыншылытар кездеспейді. Сйлеу кейбір кезде «таыратыш», «мнерлі» стилистикалы трде болады. Фонематикалы есту абілетіні бзылуынан сз айталауы екінші ретте заымдалады. Сз айталауды бзылыстарыны р трлі нсалары кездеседі. рескел трінде жасы таныс сздер кптеген бзылыстармен айтылуы ммкін. Орташа трінде акустикалы сас дыбыстар алмастырылып айтылады. Фразаларды айталау кезде сйлемні зындыы, оны синтаксистік жне просодикалы «суреті» сатаулы болып келеді, біра лексикалы рамыны рескел бзылыстары байалады. Жеіл трі айта алыптастырылан спонтанды сйлеу тіліне шамамен сай келуімен сипатталады. Крделі сз конструкцияларында парафазиялар орын алады.

рескел трінде ойылан сратарды тсінбеуіні салдарынан диалогтік сйлеу тілі аса шектеледі. Орташа трінде диалог ммкін, біра жауаптар рашан хабарлатындыратын сипатта болмайды. Жеіл трі маыналы рамы крделі сратарды тсінуінде жеке иындытар туындайтынымен сипатталады.

Жазбаша сйлеу тіліні рескел бзылуында оу процесіні ыдырауымен, жеке ріптерді танып, оуын білмеуі сенсорлы афазия кезінде крінеді. Тек з аты-жнін жаза алатын ана дегейде болады. Орташа дегейде дауыстап оуы ммкін, біра эксперессивті сйлеу тілінде кездесетін бзылыстар орын алады. Сзді, жай фразаларды кшіріп жазуы сатаулы, дегенмен диктант жазанда кптеген ателер жібереді. Жеіл дегейде фразаларды жне мтінді еркін оиды. Дыбысты жне маыналы рылысы крделі элементтерде жеке бзылыстар жібереді. Жазуында рескел ателер кездеспейді.

Сенсорлы акустикалы-гностикалы афазияда санаты рескел бзылулары е алашы стте байалады, йткені сана операцияларына кіретін сздерді айталауды талап етеді. Науастар нсауды тсінбей жатып есептермен арифметикалы операциялар орындамай, оларды кшіріп жазады, сол кезде сандарды дрыс жазбауы ммкін. Мысалы, 3 + 2 = 3 +2,3 + 2 = 15, 5 + 2 = 3.

Инсульттан кейінгі алашы стте рескел акустикалы-гностикалы афазияда диктант жазу трма, кшіріп жазуы да бзылады. Науастар сйлеуінде з ауытуларын сезбейді, кшіретін сзді образын кру арылы аып алып, баылаусыз жаза бастайды. Сзді баылаусыз кшіріп жазан кезде олар арты ріптерді жазады. Мысалы, дыбыстарды белгісіз рамасын здіксіз айталай отырып бас деген сзге кіретін ш ріптерді орнына сегіз-он ріп жазуы ммкін. Сатаулы оптикалы баылауын немі іске тарту сзді ріптік рамын бірте-бірте болжытпай кшіруге йретеді, біра есту диктанттарында лі за мерзім литеральді параграфиялар байалады.

 

 

Акустикалы-гностикалы сенсорлы афазияны тзету-педагогикалы жмысы

Акустикалы-гностикалы сенсорлы жне акустикалы-мнестикалы афазияда науасты жмыс істеуге деген жоары абілеттілігі байалады жне сйлеу тілі бзылыстарын тзетуге белсенді мтылады.

Бл кезде науасты саруайыма тсуі байалады. Сондытан логопед оан немі айрат беріп отыруы керек, йге бірілген тапсырмалар ауыруды шамасына лайы болуы ажет. Логопед науасты кіл-кйі туралы дрігерге уаытында хабарлап отыруы тиіс. Акустикалы-гностикалы сенсорлы афазияда тзету – педагогикалы жмысты міндеті фонематикалы есту абілетін жне оу мен жазуыны, экспрессивті сйлеу тіліні екінші реттік бзылуларын алпына келтіру болып табылады. Логопед сатаулы анализаторларды оптикалы жне кинетикалы жйесіне жне мадай бліктеріні ызметіне сйенеді. Блар – бзылан акустикалы-гностикалы функцияларыны компесаторлы айта рылуыны алы шарттары.

Фонематикалы абылдауын ерте жне резедуальді кезде алпына келтіру бірыай жоспармен іске асырылады. Ерте кезде фонематикалы абылдауыны бзылуы тым айын крінуімен ерекшеленеді.

Сенсорлы афазияны рескел жадайында алпына келтіру жмысыны бас кезінде сзсіз формалары пайдаланылады. Бл жмысты негізгі масаты – науаспен арым-атынас орнату, ауыру жайында тсіндіру, науасты оу рекетін йымдастыру (шамасына лайы тапсырмаларды орындау), зейін оюын арттыру.

Суретке атысты ыса сздерді кшіріп жазып, жеіл есептерді шыару тапсырмалары олданылады. Кбінесе науас кшіріп жазуа бірден кіріседі, біра кру есінде сзді бірінші ріпін ана сатап алады. Содан кейін жазып жатан сзге атысы жо біратар ріптерді жинаын жазады. Науаса атесін крсетіп, р ріпті тор кздерге бліп отырып, кшіріп жазу трі сынылады. Тапсырманы орындау барысында науас з ауыруын жартылай сезе бастайды жне атты айырады. Кейін логопедті барлы тапсырмаларын ыпты орындайды. Науаспен жргізілетін сзсіз кезедегі жмыс бірнеше кнге дейін созылуы ммкін.

Фонематикалы абылдауын алпына келтіру жмысы келесі кезедерден турады: бірінші кезе — зындыыны, дыбысты жне ритмикалы бейнесіні арама-арсылыы бойынша сзді дифференциациялау (жіктеу). Мысалы, (доп — балапан, кз — велосипед, тас — алаай). р сз жбына суреттер іріктеліп алынады, ал жеке ааз жолашасына сздер аны, тсінікті жазылуы тиіс. Науас сзді дыбысты бейнесін суретпен жне жазылуымен сйкестендіреді. Оан біресе бір суретті алып, біресе екінші суретті алып, соан сйкес келетін жазуды, керісінше жазуды сйкес келетін суретті табу сынылады. Сонымен атар, жеке сздерді абылдауын бекіту сздерді кшіріп жазу, кшіріп жазу кезінде сздерді айталап айту жне есту арылы баылауын дамыту барысында басталады. Ол шін бір-екі буыннан туратын ыса сздер алынады. Науасты акустикалы зейінін дамыту, оны оптикалы зейінін жандандырудан басталады.

Екінші кезе — буынды рамы жаын, біра айтылуы, сіресе тбірі самайтын сздерді дифференциациялау: бала — ара, балы — ала, ауын — жзім. Жмыс суреттерге, сурет астындаы жазуа, кшіріп жазуа, оуа сйене отырылып жргізіледі, з сзіне акустикалы баылау жасауы дамытылады.

шінші кезе — буынды рамы жаын, біра сзді басындаы дыбыстарыны айтылуы самайтын сздерді дифференциациялау (тас — бас; тн — кн; бала — ала, ), бірінші дыбысы бірдей, ал соы дыбыстар самайды (ас — ар, кз — кл, бал — ба). Науаса суреттерге, сурет астындаы жазуа сйене отырып, белгілі бір дыбыстан басталатын сздерді тадап алу сынылады.

Тртінші кезе — айтылуы сас фонемдерді дифференциациялау (доп — топ, ас — с, дос — тос, бас — бос, таа — жаа, тлкі — клкі, т.б).

Дыбыстарды біркелкі абылдауын бекіту шін тапсырмаларды р трлі нсалары олданылады: сзде немесе фразада жетіспейтін ріптерді, маынасы сурет арылы емес, фразеологиялы контексте аныталатын оппозициялы дыбыстары бар сздерді жазу. Мысалы, науаса мтінде нкте орнына тиісті сздерді ой деп тапсырма беріледі: туш, душ сана, шана, т.б.

Бесінші кезе — мтіндегі белгілі ріпі бар сздерді іріктеу арылы дифференциалды акустикалы белгілері бар фонемаларды бекіту. Фонематикалы абылдауын алпына келтіру екі айдан 1-1,5 жыла дейін созылады. йткені, кп жадайда сзді маынасын тсіну тек контексте ана ммкін болады жне з бетімен ойын жазу арылы жеткізуде сас фонемаларды ажырату лі де за уаыт иына тседі.

Сонымен атар р трлі фразеологиялы контекстер арылы сздерді маыналы сйкестендіру бойынша жмыс жргізіледі: суретте шкір заттарды тадап крсету; ааштан, темірден немесе шыныдан жасалан заттарды крсету; ыдыса, ебек ралдарына, ая киімге, клікке жататын заттарды крсету, т.б. Бндай сзді маыналы байланысын жаыртуа баытталан жмыс атынас кезінде сздерді тадауын жеілдетіп, вербальді парафазияларды санын тмендетеді.

Самай бліктеріні екі жаты заымдалуыны салдарынан болан акустикалы агнозия мен акустикалы-гностикалы афазияны йлескен кезінде сйлеу тілі бзылыстарын тзетуде иыншылытар е кп кездеседі. Сйлеу тілін алпына келтіру сатаулы ішінен оу, ерінге арап оу жне естіп абылдауыны алды ммкіндіктеріне сйене отырып жргізіледі. Бл оып, кру арылы абылдаан фонеманы артикуляциялы позициясын салыстыруа, есту арылы абылдаан дыбыс сигналдарына еліктеп айталауына ммкіндік береді.

Вербальді парафазиялардан арылту затты р трлі белгілеріні жне рекеттеріні састыы жне айырмашылыы, ызметі, категориялы белгілері бойынша талдау арылы жзеге асады. Науаса тастап кеткен етістікті жне зат есімді сздерді толтыру, етістікке зат есім мен стеуді, зат есімге етістік пен сын есімді сздерді іріктеу, т.б. сынылады. Кейбір жадайда науасты сйлеген кезде тзетуге болмайды, йткені оны жанын жаралап, арым-атынасты бзып алуа болады.

Логопед зіні кнделігіне вербальді парафазияларды жазып отырады, оларды талдау негізінде осы кемістікті жоюа баытталан жаттыулар іріктеп алады. Кпсздліктен жне аграмматизмдерден арылту шін науаса сйлемні схемасы, ш-бес сзден тратын сйлемдерді лгісі сынылады.

Афазия кезінде экспрессивті сйлеу тілін алпына келтіруді тиімді тсілдеріні бірі - жазбаша сйлеу тілін олдану болып табылады. Науаса берілген арапайым сюжетті сурет бойынша фразалар жне мтін жазу сынылады. Мндай тапсырмалар науаса керекті сзді тауып, айтатын сзін деуге ммкіндік береді. Зат есім, етістік жне есімдіктерді иысуындаы ателерді жою мтінде тастап кеткен флексияларды ою арылы жзеге асады.

Оу, жазуын алпына келтіру, фонематикалы есту абілетін алпына келтіру жмысымен атар жреді. Жазуын алпына келтіруден брын, жмыс сзді дыбысты-буынды рамын талдауына негізделген оуын алпына келтіруге баытталады. Сзді дауыстап айтуа тырысу, сздегі дыбыстарды алмасуына байланысты сзді маынасы згеретінін тсіну, аналитикалы оуын, кейін жазуын алпына келтіруді негізін алайды.

 

Акустикалы-мнестикалы афазия

Акустикалы-мнестикалы афазия миды самай аймаыны арты жне орта бліктеріні (21, 37 айматары) заымдалуынан пайда болады. А. Р. Лурия бойынша, оны негізінде есту іздеріні атты тежелуінен естіген сздерді жадына сатау абілетіні тмендеуі жатыр. Науас р жаа сзді абылдап тсінген кезде, алдында айтылан сзді мытып алады. Мндай бзылыс буын жне сз серияларын айталаанда да байалады. Афазияны бл тріні айырмашылыы синдромны ерекшелігі жне бір емес, бірнеше орталы механизмні бар болуы: 1) сзді естіп жадына сатау абілетіні бзылуы; 2) акустикалы абылдау клеміні тмендеуі; 3) затты кру бейне-елестеріні бзылуы. Негізгі ауыту – сзді тсінуіні, айталауыны бзылуы; ауызша спонтанды сйлеу тіліні екіншіреттік бзылуы. Сйлеу тіліне кптеген вербальді парафазиялар тн. Фонематикалы есту абілеті сатаулы болады. Сйлеу тіліні ааулары келген апараттары млшері кбейгеннен басталады.

Акустикалы-мнестикалы афазияны клиникалы крінісі сзді тсінуді рескел емес бзылуымен жне сз маынасынан айыруымен, сзді астарлы маынасын тсінбеумен, затты атауыны бзылуымен, ауызша сйлеу тіліні жеіл трде бзылуымен (вербальді парафазиялар) крінеді. Сенсорлы афазияа араанда байланыссыз, німсіз сз (логорея) жо болады.

Акустикалы-мнестикалы афазияа тн асиет – жеке сздерді айталау абілетіні саталуы мен маынасы бір-бірімен йлеспейтін ш-трт сзді айталау ммкіншілігіні бзылуыны араларындаы диссоциациясы. Мысалы, бала – тас – ала; арба – саат – доп; ла – ас – шар, т.б. детте науас зіне айтылан сздерді бірінші жне соы сзін айталап айтады, ал ауыр жадайда берілген сз тізбегінен бірана сзді айталап, сздерді брін есте сатай алмаанын айтады. Берілген сздерді екінші айтара мият тыдап аланны зінде тізбекті реттік атарын сатай алмайды немесе сзді біреуін айтпай тастап кетеді

Естіген сзді жадда сатауды бзылуы афазияны баса трлерінде де байалады, дегенмен бл ааулы акустикалы-мнестикалы афазияны ана негізгі ааулыы болып саналады, йткені онда фонематикалы есту абілеті мен сйлеу тілді артикуляторлы жаы сатаулы. Науаста атынас иыншылытарыны орнын алатын сйлеу белсендігі байалады.