айталау сратары
Зертханалы жмыс №7
Таырыбы: Мктрізділер блімі - Вrуорhуtа.
Сабаты максаты:Ккек мгі мен сфагнум мгіні крылыстарымен жне даму кезендерімен танысу.
ажетті материалдар:ккек мгі мен сфагнум мгіні кеппешптері, ккек мгінімодель апликациясы, ккек мгіні антеридийі мен спорогонийіні траты препараттары.
Жалпы тсінік
Мктер, мк трізділер - Вrуорhуtа жоары споралылара немесе архегонийлерге жататын сімдіктер. Мктер - кылкады жапыраты дымыл ормадар мен батпатанан шалындытарда сетін аласа сімдік. Олар тастарды стіде, ааштарды діндерінде, топыракта ттасып, шым тзеді. Бларды рылысы теарапайым болады: тамыр болмайды, кпшілігіні денесінде жапыратары мен сабаы ана бар, айсыбіріні таталанып біткен денесі таллом деп аталады да, ол жер бетіне тселіп жне тік седі, анатомиялык жаынан аланда да оларды денесі белгілі лпалара жіктелмеген. Денесіні вегетативтік блімдеріні шыда кптеген жыныс мшелері (антеридий, архегоний) дамып жетіледі.
Аталытары (антеридий) - сопатау немесе шар трізді келетін жне оны бір жаында ыска ана тірсегі болатын сак дене. Оны ішіде текшеленіп біткен жасушалары болады, оларды райсысынан екі-екіден аталы жыныс жасушасы - сперматозоид дамып шыады, бларды бір шетінде екі талшыы болады.
Аналытары (архегоний) да клемі са, пішіні колба трізді болатын дене, оны астыы жаы тйнектеліп жатады да, онда аналык жыныс жасушасы - жмырта дамиды, стігі жаы зарып бітеді де, іші ттікшеленіп кететін жасушалардан тзіледі, рытануды алдыда блар сілемейленіп кетеді, соны нтижесінде пайда болан шырышты зат ттік бойлап сырта шыады да, сперматозоидтарды жмырта жасушасына жзіп баруына себеп болады. Антеридий мен архегоний арасында жіпше тектес стерильді парафиздері болады.
Кптеген мктерді антеридийлері мен архегонийлері екі сімдікте болады, сондытан да олар екі йлі сімдік болып табылады. Мктерді рытануы тек сулы ортада ана жзеге асады.
Мктерді жыныс мшелері орналасан вегетативтік денесі мкті жынысты рпаы, ол гаметофит деп аталады, рытанан жмырта жасушасынан спорогон (спорогоний) дамып жетіледі. Спорогон мкті жыныссыз рпаы болады да, ол спорофит деп аталады.
1-сурет. Политрихты тіршілік кезені: М - мейоз.
Бір жапыраты, сабаты мктерге жататын жасыл мктерді (ккек мгі – Polytrichum suniperinmжне политрихты –Polytrichum)сырты рылыстарымен жне даму кезедерімен танысамыз. (1 – сурет).
Жасыл мктерді - Bryalesбаса мктерге араанда лкендеу сабатары тік болып седі. Сабатарыны тменгі жаындаы жапыратары са, абыршаты жне жасыл болмайды, ортаы, стінгі жапыратары лкен, жасыл болып келеді. Антеридий мен архегоний екі жасыл мктер сабаыны шында дамып жетіледі. Олар екі йлі. Мны антеридийлері жала абат, алта трізді келеді де, оларды рбір жасушаларынан 1-2 сперматозоид пайда болады. Жеке сперматозоидты алдыы жаында зын-зын келген жіішке ширатылан екі талшыы болады. Балдырларды оогонийлеріне араада жапыраты мктер архегонийлер немі кпжасушалы болады. Оны тп жаындаы комактанып жаткан бліміні ішіде аналы жыныс жасушасы дамиды, оны дербес абышасы болмайды.
Жыныс жасушалары жетіліп бітісімен антеридийді тбесі шытынайды да, оны ішіндегі толып жатан сперматозоидтар сырта шашылады. Сйтіп, олар, архегонийді аузындаы шырышына жабысып, оны тменгі жаында сілемейге толан мойын ттікшесімен жзіп отырып, аналы жыныс жасушасын рытандырады, зигота пайда болады.
Зиготаны сыртынан атты абыша пайда болады да, сол иезетте-а ол бліне бастайды, нтижесіде одан спорофит-спорогоний есіп шыады. Жетілген спорогониді тменгі жаында гаметофитке кміле орналасан сорушы рам (гаусториі) бар аяшасы болады. Аяшаны кеейген жері апофиза деп аталады. Апофизаны жоары жаында орапша орналасан. орапша аузы архегоний абырасынан дамыан, ткті апапен жабылан. оралшанын жоары жаыда, апаты астында табаша - эпифрагма (грек. эпи - сті, фрагма - аралы алан) болады. орашпа денесіні ортасыда стамды рам (колонкасы), ал оны екі жаыда капшы тектес, спорангий орналасады. Спорангий орапша денесі мен стамды рама, бір атарлы хлорофилді жасушалардан тратын жіпше арылы бекітілген. оралшаны аузындаы тесіктерді шетінде доал тісшелер -перистомалар орналасан. Споралар жетілген кезде, корапша аузыдаы ткті апапен оны жеке апаы тседі, эпифрагмамен кіріккен перистома тістері сырта майысыл ажырайды да, пайда болан саылаулардан споралар сырта шашьшады. Дымыл ортада перистома тістері алпына келеді де, саылаулар жабылады. Споралардан жіпше протонема (грек. протос алашы, бірінші, нема - жіп) седі, оларды бршіктерінен мкті жапыраталан ркені (гаметофорлары) дамиды. Мктерді даму кезеіде кездесетін жьнысты жне жыныссыз жолмен кбеюінін дрыс ауысу жолын креміз. Жынысты жолмен кбейетін мшелері жапыраты - сабаты мк сімдігі сіріп шыаран протонемамен оса жынысты рыы гаметофит болады да, ода жасуша ядроларында хромосом саны гаплоидты болады. Жыныссыз жолмен кбеюге арналан жасушалар споралар дамыан корапша-спорогон жыныссыз рпак-спорофит болады, мдаы жасушаларды ядроларындаы хромосом саны диплоидты.
Мктерді тіршілігіде екі рпа дрыс ауысып отырады да, бларды ішідегі басым болып сетіні жынысты рпаы гаметофит, алжыныссыз рпаы-спорофит бірнеше кн сіп трады да, гаметофитке млде туелді болады.
Жасыл мктер орманды жерде, шалынды жерлерде седі. Жер сті блігі тік седі, ал жер асты блігі - горизонталь баытта седі. Аталы ркені аналы ркеніне араада зын болады. Ккек мгіні сырты рылысы жне даму кезеі политрих мтіне сас болып келеді.
Мктер класыны сфагнум мктер атарыныкілі сфагнум мгі - Sphagnidae немесе а мук.Сфагнум мгі сазды, батпаты жерлер мен батпатанан шалындытарда, ылалды ормадарда седі. Кепкеде тсі аарып кететіндіктен, а мк деп те атайды.
| 2 – сурет. А мк жне оны рылысы. |
А мкті сабаы зын, жан-жаа тарамдалан, бірак те нзік, лсіз, майда жапыратары бар; тамыры да, ризоиды да болмайды. (2 – сурет). Жапыраы бір абат жасушалардан трады. Бір жасушалары жасыл тсті хлорофилі бар тірі болса, екінші жасушалары тссіз - лі болады. лі жасушаларынын абышасыдаы тесіктері арылы су кіріп, мкті салмаы артады. А мкті осы касиетін батпаты жерлерді ратуа пайдаланады. рак кндері лі жасушаларыны іші ауаа толы болатыдытан сімдікті тсі а болады.
Кбеюі жасыл мкке сас болып келеді. Айырмашылыы а мкбір йлі сімдік. Антеридий мен архегоний бір сімдікті сабаыны шында дамып жетіледі, рытанан аналы жасушадан зигота, зиготадан ыска аяты, пішіні дгелек келген орапша-спорогон дамиды. орапша ішіндегі спорангилерде споралар дамып жегіледі. Споралардан пластинка трізді протонемалар сіп, одан а мкті сабаы, жапыратары сіп шыады.
Тапсырма
1. Кеппешп даналарынан ккек мгі мен а мкті сырты рылыстарымен танысып, суреттерін салу.
2. Ккек мгіні коллекциясынан, ккек мгіні даму кезеін растыру.
3. Ккек мгіні антеридийі мен спорогонийіні траты препараттарынан. антеридий мен спорогонийдегі ерекшеліктерді баылау.
4. Кітаптан кдімгі политрихты даму кезеіні суретін салу.
5. А мкті "жапыраынан" препарат дайындап, лі жне хлорофилді жасушаларын тауып, суретін салу.
6. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттерне талдау жасау.
айталау сратары
1. рылысыдаы адай белгілер жне ерекшеліктер мктрізділерді тіршілігінде балдылармен туыстыьш крсетеді?
2. Мктрізділерді не себептен сімдіктер эволюциясында жеке бта трінде арастырады?
3. Мктрізділерді морфологиялы рылысы адай?
4. Жасыл мкті тіршілік кезеі алай теді?
5. Жасыл мкті кбеюі, рпа алмасуы алай жреді?
6. орапша рылысы адай?
7. А мкті жапыратарында андай жасушалар болады жне оларды маызы андай?
8. А мкті даму кезеі алай теді?
9. Ккек мгі мен а мкті гаплоидты жне диплоидты фазалары андай рпатарында болады?
Дебиеттер
1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.
2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.