Психикалы дамуы тежелген (ПДТ) балаларды сйлеу тіл ерекшеліктері

ПДТ – психикалы даму арыныны алыпты дамуыны бзылысы, оны салдарынан мектеп жасына келген бала мектепке дейінгі жастаы шеберде, ойына ызыушылыта алуын айтады. Психикалы дамуды тежелуіні клиникалы алуандылыы жне болжамыны біркелкі еместігі байалады. ПДТ балаларды кбіне сйлеу тіліні ерекшеліктері тн. Сйлеу тілі бзылыстары барлы компоненттерде (дыбыс жаы, лексикалы, сйлеу тіліні грамматикалы жаы) кездеседі. Е. В. Мальцеваны деректері бойынша тіл дыбыстарын айту кемістіктері ПДТ тменгі сынып оушыларыны 30 % байалады, ол сйлеу тілі бзылыстары бар ПДТ балаларды 76% райды. Артикуляциясы бойынша крделі дыбыстар жиі бзылады: ысыры, ызы, сонор (р,л).

Дыбыс айту бзылыстарыны ішінде дыбыстарды алмастыру ерекше орына ие. те тараланы ысыры жне ызы дыбыстарды алмастыру. Бір дыбысты басамен алмастыру тратылыы байалады, оны себебі дыбысты есту образы наты емес, сйлеу, есту, талдау жне жинатауды толы алыптаспауы.

Психикалы дамуды тежелуінде сйлеу тілі бзылыстарыны таралан сипаты «спецификалы ассимиляция»: бала артикуляциясы жне дыбысталуы бойынша жуы дыбыстардан ралан сзді дрыс айта алмайды. Балалар дыбыстарды естіп ажыратуда иналады, сзді абылдауы жне ритмін айталауы бзылан. Дыбысты талдау мен жинатау бзылыстары траты болады. Сздегі дыбыстарды кезектілігін, санын белгілеу, сздегі дыбыстарды орнын сйкестендіруде балалар иындытара кездеседі.

ПДТ балаларды сйлеу моторикасы жеткіліксіз, сіресе тілді имылдарында аны крінеді. Тіл имылдары наты емес, балалар берілген алыпта тілді стап труда, бір артикуляциялы алыпта екіншіге ауысуда иналады. ПДТ балаларды сздігіні негізгі сипаты, ол оны шектеулігі жне наты еместігі. Сздігінде кбінесе зат есім, етістіктер бар. Сын есімдерді мегеруі иын. Заттарды сипаттаанда ПДТ балалар орта есеппен екі-ш сын есімді олданады (Е. С. Слепович). Жиі олданатындары тс, пішін, млшерді білдіретін сын есімдер, ал сирек олданатындары баа беру сипатындаы сын есімдер.

Наты маынадаы сздер мен жалпылама сздер арасындаы байланысты шектеулілігі білінеді. Сйлеу тіліні лексикалы жаыны ерекшеліктері тілді антонимдік жне синонимдік ралдарыны жеткіліксіз алыптасуында, белсенді сздіктен енжар сздігіні аздыы байалады. Сз орын белсенділеу иындатылан. ПДТ балаларды сйлеу тіліні грамматикалы рылымы да жетілмеген. Балалар септік формаларды шатастырады, оны олдананда ателер жібереді, сйлеу тілінде типтік грамматикалы формалар олданады.

Сйлеу тілінде сйлемдерді жай конструкциялары кбірек. Жайылма сйлемдерді олдананда балалар сздерді орнын бзып, оан стреотипті, орынсыз сз тіркестерін осады. ПДТ балаларда байланыстырып сйлеуіні логикалы рылымы бзылан. Екіншілік бліктерде тоталып, маызды логикалы блікті тастап кету, жадайларды кезектілігін айту бзылыстары, бір таырыптан екіншіге ауысу байалады. ПДТ балаларды жазуында спецификалы ателер байалады. Пайда болу себептерін ескеріп оларды топтара блуге болады. Олар дыбыс айту жне фонематикалы абылдауды алыптасыпауынан болан ателер; дыбысты талдауды дамымауымен байланысты; сйлеу тіліні лексика – грамматикалы жаыны жеткіліксіз дамуымен байланысты; кеістіктік тсініктеріні жетілмеуі; олды моторлы икемсіздігімен байланысты ателер, т.б. ПДТ балаларды сйлеу тілі дамуыны ерекшеліктері бір алыпты емес: бір балада фонетикалы-фонематикалы бзылыстар, екіншілерінде лексикалы-грамматикалы бзылыстар болады.

Психикалы дамуы тежелген (ПДТ) балалармен логопедиялы жмысты йымдастыру

Психикалы дамуы тежелген балалармен логопедиялы жмысты оларды психикалы ерекшеліктері (танымды іс-рекеті мен ерік-сезім аясы) жне сйлеу тіліні дамуыны бзылыстарына тн белгілері (сйлеуді іс-рекетті реттеуіні жеткіліксіздігі, іс-рекетті вербализациялау иындыы, сйлеуді жоспарлау функциясыны алыптаспауы В. И. Лубовский, Г. И. Жаренкова) ескеріледі.

ПДТ балалармен тзету-логопедиялы жмыс кешенді, сонымен атар ажырата ыпал ету сипатта жргізіледі. Ажырата логопедиялы ыпал етуде баланы клиникалы сипаттамасы, жеке психикалы ерекшеліктері, жмыс істеу абілеті, сйлеу тіліні бзылу механизмі жне дегейі ескеріледі.

Тзету жмысы келесі баыттар бойынша жргізіледі:

- талдау, жинатау, салыстыру, жалпылау ойлау операцияларын дамыту;

- кріп абылдауын, талдауын, кріп жадында сатауын дамыту;

- кеістікті бадарлауын алыптастыру;

- естіп абылдауын, зейінін, естіп жадында сатауын дамыту;

- олды са жне артикуляциялы моторикасыны бзылуын тзету;

- дыбыс айтуыны бзылуын, сзді дыбысты-буынды рамыны бзылуын тзету;

- сз орын дамыту (сз орын молайту, сзді маынасын анытау, лексикалы жйені алыптастыру, сздерді арасындаы байланысты бекіту):

- тілді морфологиялы жне синтаксистік жйесін алыптастыру;

- фонематикалы талдауды, жинатауды, тсініктерін дамыту;

- сйлем рылымын талдауды алыптастыру;

- сйлеуді коммуникативтік, танымды жне реттеуші функциясын дамыту.

Тзету жмыс барысында ртрлі тсілдер мен дістерді олдану керек.

 

 

Блім