Таырыбы: Балалар мен жасспірімдерді дене трбиесі мен шыныуыны физикалы-гигиеналы негіздері.

2.Масаты: Балалар мен жасспірімдерді дене трбиесі мен шыныуыны физикалы-гигиеналы негіздеріне тсінік беру.

3.Дріс тезисі:

Балалар мен жасспірімдерді дене шынытыру трбиесі те ерте заманны зінде-а жргізіле бастаан. Мысалы, алашы оамды ауымда балалар арасында йымдастырылан трде имыл-озалыс ойындары ткізілетін болан. Оларды масаты, сіп келе жатан жастара болашатаы ебектік іс-рекеттерге ажетті дадыларды алыптастыру болан сияты. Негізінде олар кн кріске ажетті ралдарды табуа арналан (аа шыу, балы аулау т.б.)

Одан кейінгі кездерде дене шынытыру трбиесі скери істерді жете мегеру шін ажет болды. Ежелгі Грецияда денені слулыы мен йлесімділігі ерекше бааланды, ал дене шынытыру сабаымен айналысу мемлекеттік сипатта болады. Олимпиадалы ойындар кеінен таралды. Жастарды дене шынытыру трбиесі рухани трбиеден кем болан жо.

Феодалды рылыс дуірі кезінде, сонау айта жаару кезеіне дейін дене шынытыру трбиесіне ешандай мн берілген жо. XV асырда Италияда ылыма танымалы, е алашы дене шынытыру мектебі ашылды, мнда сонымен атар баса сабатар жргізілетін. XVI-XVII асырларда балаларды дене шынытыру трбиесі ептеп ылыми баыт ала бастады.

Біра, осы саладаы арнаулы ылыми зерттеулер, XIX асырды соы мен XX асырды басында ана жргізіле бастады. сіресе, балалар мен жасспірімдерді дене шынытыру трбиесіні теориялы негізін енгізген П.Ф Лестгафты (1837-1909 жж.) жмыстары ерекше кіл аударуа турады. Сратарды тарихын, оны ртрлі елдердегі жадайын зерттеп жэне наты ылыми жмыстар жргізе отырып, П.Ф.Лест-гафты Ресейде е алаш дене шынытыру трбиесіні жйесін крды.

Онан со дене шынытыру трбиесі саласында біршама жетістіктерге ол жетті: жалпы кзарастары рылды;

1.масаты мен міндеттері аныталды;

2.тиімді ралдары делді;

3.бірыай жйе рылды.

азіргі кезде осы жйеде трт оыту трі бар: негізгі, осымша, факулътативтік жэне з еркімен оу.

Баларды е негізгісі бала-башада, жалпы білім беру мекемелерінде, мектеп - интернаттарда, КТУ, спорт мектептерінде жне баса оу орындарында бірыай бадарламамен жргізіледі.

1. Негізгі оку (дене шынытыру сабаы) оу-трбие мекемелеріні барлы балалар мен жасљсшрімдеріне міндетгі трде жргізіледі.

2. осымша оыту негізгі сабатан блек жргізілетін спортты салауаттандыру жне емдеу-профилактикалы шаралардан трады. Бл шаралар ажуды алдын - алу шін олданылады. Факультативтік саба (міндетті емес) спортты секциялардаы иірмелердегі емдік дене шынытыру жне спортты профильдегі мектептерді бадарламасы, кіреді. Бл дене шыныктыру сабаыны маызды блімі болып табылады.Оытуды барлы ш трін толы жргізсе де сіп келе жатан балаларды азаларды денсаулыын ныайту шін. Оны негізгі оку трлерінен бірталай ерекшеліктері бар.Міндетті трде еткізетін сабактардан е басты айырмасы сол- мнда балаларды спорт трлерінен айналысудаы жеке тілегі амтамасыз етіледі.

имыл-озалыс тіршілікті белгісі жне азаны биологиялы ажеттілігін амтамасыз етуді, лемді танып, білуді ралы. имыл- озалыс белсенділігі дегеніміз -белгілі уакыт арасындаы дене озалыстарыны жалпы саныны жиынтыы. имыл-озалыс белсенділігі дрыс сіп, даму шін ажет жне кинезофилия деп аталатын азаны биологиялы ажеттілігі болып саналады. Ол демелі сипаттамада болады жне жас скен сайын лаяды. Мысалы: Крсетілген задылытар балалар мен жасспірімдерді дене шынытыру трбиесін йымдастыруда жас жынысты ережелерді негізі болып табылады. имыл-озалыса биологиялы ажеттілік баланы мірге алаш келген кнінен бастап пайда болады, біра ол леуметтік жадайлара байланысты згеріп отырады. Тіршілік жадайы мен трбие жйесі, туліктік имыл-озалыс белсенділігін шыл тмендетіп не болмаса жоарылатып жіберуі ммкін. Ерте жаста ол биологиялы (генетикалы) механизммен реттеледі, ал одан кейінірек ересек жастарда леуметтік механизм бойынша реттеледі. Дене шынытыру трбиесіні физиологиялы негізі, сонымен атар генетикалы жне сырты орталы жадайларды рекеттесуінен трады. Азаны дамуы, онтогенезді барлы кезедерінде генетикалы баылауда болады. Біра генетикалы бадарламаны жзеге асуы ртрлі сырты орта жадайларды сер етуіне байланысты болады. олайсыз жадайлар азаны дамуын осы бадарлама ішінде, немесе оданда арты ауытулара келіп соады. Биохимиялы жне морфофункционалды згерістерге шыратып, балаларда дамуды тмен дегейіне арай ауысуы басталуы ммкін. Баланы даму кезендерінде дрыс жргізілген дене шынытыру трбиесі, керісінше генетикалы бадарламаа сйкес дамуды жоары дегейге арай ауыстырады. Бл процесс, су мен даму дегейін жасартуа табии жадай жасау деп аталады. имыл-озалыс белсенділігіні физиологиялы тиімділігі де онтогенезді рбір кезедерінде ртрлі болады. алымдарды зерттеулері бойынша, 8-9 жастаы ер бала, еркін тртіпте тулігіне 24 мы адам, 10-11 жастаы 24 мы, 14-15 жаста 28-29мы адам жреді.

Жынысты айырмашылы 10 жаса дейін онша білінбейді, біра 11 жастан бастап ыз балаларда орташа тулік адамдарыны саны ер балалара араанда3-4 мыа кем болады. Одан ары арай бл айырмашылытар одан да коп аралыпен балаларды ртрлі физикалы жаттыуларды серіне е жоары сезімталды кезедері, яни сенситивтік кезедер бекітілген. Олар негізінен кш, жылдамды, ептілік, тзімділік сияты физикалы асиеттеріні дрыс дамып, жетілуіне жадай жасайды. Мысалы балаларда иілгіштік асиете, сіресе мектепке дейінгі жастарда арынды дамиды да,жынысты жетілу кезеінде тотайды. Оларды негізгі физикалы асиеттеріні бірі 10-12 жаса дейін жасы дамыйды, біра тзімділікті дамыту шін е олайлы кезе 15-17жас аралыы деп есептеледі. Физикалы жаттыулар, жынысты жетілу механизмін реттеуші болып табылады. Бл процесті даму арыны генетикалы процеске негізделсе де спортпен дрыс айналысу, ыз балаларды репродукциялы ызметіні дамуын жасартады. Біра, оларды спортты кейбір трлерімен (футбол дзюдо, атлетикалы жаттыулар) айналысуы туралы сра лі кнге біржаты шешімін тапан жо.

Балалар мен жасспірімдер имыл-озалыс белсенділігін шартты трде ш блімге болуге болады: оу жне ебек іс-рекеті кезеіндегі денешынытыру сабаы кезеіндегі жне бос уаытта траты трде пайда болатын имыл-озалыс белсенділіктері.

имыл- озгалыса биологиялъ ажеттілік

Адам эволюциясы имыл-озалыс белсенділігімен збей байланыста болды.

имыл-озалыс тіршілікті белгісі жне азаны биологиялы ажеттілігін амтамасыз етуді, лемді танып, білуді ралы. имыл- озалыс белсенділігі дегеніміз - белгілі уаыт арасындаы дене озалыстарыны жалпы саныны жиынтыы.

имыл-озалыс белсенділігі дрыс сіп, даму шін ажет жне кинезофилия деп аталатын азаны биологиялы ажеттілігі болып саналады. Ол, демелі сипаттамада болады жэне жас скен сайын лаяды. Мысалы: Крсетілген задылытар балалар мен жасспірімдерді дене шынытыру трбиесін йымдастыруда жас жынысты ережелердін негізі болып табылады.

имыл-озалыса биологиялы ажеттілік баланы мірге алаш келген кенінен бастап пайда болады, біра ол леуметтік жадайлара байланысты згеріп отырады. Тіршілік жадайы мен трбие жйесі, туліктік имыл-озалыс белсенділігін шыл тмендетіп не болмаса жоарылатып жіберуі ммкін. Ерте жаста ол биологиялы (генетикалы) механизммен реттеледі, ал одан кейінірек ересек жастарда леуметтік механизм бойынша реттеледі.

Дене шынытыру трбиесіні физиологиялы негізі, сонымен атар генетикалы жне сырты орталы жадайларды рекеттесуінен трады. Азаны дамуы, онтогенезді барлы кезедерінде генетикалы баылауда болады. Біра генетикалы бадарламаны жзеге асуы ртрлі сырты орта жадайларды сер етуіне байланысты болады. олайсыз жадайлар азаны дамуын осы бадарлама ішінде, немесе оданда арты ауытулара келіп соады. Биохимиялы жне морфофункционалды згерістерге шыратып бадарламада араланнан баса дамуды тмен дегейіне арай ауысу басталуы ммкін. Баланы даму кезендерінде дрыс жргізілген дене шынытыру трбиесі, керісінше генетикалы бадарламаа сйкес дамуды жоары дегейге арай ауыстырады. Бл процесс, су мен даму дегейін жасартуа табии жадай жасау деп аталады.

имыл-озалыс белсенділігіні физиологиялы тиімділігі де онтогенезді рбір кезедерінде ртрлі болады. алымдарды зерттеулері бойынша, 8-9 жастаы ер бала, еркін тртіпте тулігіне 24 мы адам, 10-11 жастаы 24 мы, 14-15 жаста 28-29 мы адам жреді.

Жынысты айырмашылы 10 жаса дейін онша білінбейді, біра 11 жастан бастап ыз балаларда орташа тулік адамдарыны саны ер балалара араанда3-4 мыа кем болады. Одан ары арай бл айырмашылытар одан да кп аралыпен балаларды ртрлі физикалы жаттыуларды серіне е жоары сезімталды кезедері, яни сенситивтік кезедер бекітілген. Олар негізінен кш, жылдамды, ептілік, тзімділік сияты физикалы асиеттеріні дрыс дамып, жетілуіне жадай жасайды. Мысалы, балаларда иілгіштік асиет, сіресе, мектепке дейінгі жастарда арынды дамиды да, жынысты жетілу кезеінде тотайды. Оларды негізгі физикалы асиеттеріні бэрі 10-12 жаса дейін жасы дамиды, біра тзімділікті дамыту шін е олайлы кезе 15-17жас аралыы деп есептеледі. Физикалы жаттыулар, жынысты жетілу механизмін реттеуші болып табылады. Бл процесті даму арыны генетикалы процеске негізделсе де, спортпен дрыс айналысу, ыз балаларды репродукциялы ызметіні дамуын жасартады. Біра, оларды спортты кейбір трлерімен (футбол,ДЗЮДО, атлетикалы жаттыулар) айналысуы туралы сра лі кунге біржаты шешімін тапан жо.

Балалар мен жасспірімдер имыл-озалыс белсенділігін шарттытрде ш блімге блуге болады: оу жне ебек іс-рекеті кезеіндегіденешынытыру сабаы кезеіндегі жне бос уаытта траты трде пайдаболатын имыл-озалыс белсенділіктері. Тіршілік жадайында, тратытрде пайда болатын белсенділікті деттегі имыл-озалыс белсенділігі депайтамыз. Шынайы мірде оны дегейі азаны имыл-озалысажеттілігіне сйкес келмейтіндіктен, балалар мен жасспірімдердіденсаулы жадайынын, имыл-озалыс дамуыны бзылуына келіпсоады. сіресе, бл жадай мектеп жасындаы балаларды арасында жиі кездеседі.имыл-озалыс белсенділігі биологиялы ажеттілік сиятымшелермен реттеледі. Мысалы, тске дейінгі мезгілде мектепте имыл-озалысы аз жадайда болан оушыларды сабатан со атты имыл-

озалыста болатындыы байалан. имыл-озалыс белсенділігіні зін-зіреттеуін физиологиялы шама деп есептеуге болады, біра, мндайреттеушілікті механизмі аз зерттелген жне барлы уаытта бірдей имыл-озалыс ажеттігін амтамасыз етеді. Оан ртрлі леуметтік жадайлар бгет жасайды. Балалар мен жасспірімдерді имыл-озалыстарына е кп сер ететін жадайларды классификациясы жасалан.

олайлы жадайлара мыналар жатады: тымды туліктік тртіп, ебек пен демалыс уаыттарын дрыс алмастыру, дене шынытыру трбиесіні ралдары мен трлерін трлендіру, экологиялы жадайлы, гигиеналы дадыларды алыптасуы, жанядаы тіршілікті дрыстыы. олайсыз жалайлара: Мектептегі жне йдегі оу жктемесіні шамадан тыс кп блінуі, кн тртібіні орындалмауы, дене шынытыру трбиесін натпау, менсінбеу, дене шынытыру трбиесіні дрыс йымдастырылмауы, зиянды деттермен айналысу, жанядаы жне олайсыз психологиялы кіл-кй.

Мндай жадайларда гигиеналы жолмен негізделген биологиялыжадайлар, леуметтік жадайлармен сйкес келмейтіндіктен азаны имыл-озалыс ажеттігін амтамасыз ете алмайды.

4. Иллюстрациялы материалдар:слайдтар

5.дебиет:

Аза тілінде

Негізгі:

1. Кучма, В. Р.Балалар мен жасспірімдер гигиенасы: оулы. - М. : ГЭОТАР - Медиа, 2014. - 464 бет.

2. Приз, В. Н.Балалар мен жасспірімдерді денсаулы жадайын жне сыраттанушылыын баалау: оу ралы. - Алматы : Эверо, 2013

осымша:

1.Блешов М..Балалар мен жасспірімдер гигиенасы:оулы-Эверо,2015

2.ЕрмановаС.А.Балалар мен жасспірімдер гигиенасы.-А-нр,2014

3.Ордабеков, С. О. Жас ерекшелік анатомиясы, физиологиясы жне гигиенасы: оу ралы - араанды : ЖК "А Нр", 2012.

4.Блешов М.. Балалар мен жасспірімдер гигиенасы.- Алматы: Эверо, 2010.

5.Денсаулы сатау саласын дамытуды «Денсаулы» 2016-2020 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы.

 

6.орытынды сратары:

1.Балалар мен жасспірімдерді дене трбиесіні физиолого -гигиеналы негіздерін атаыз.

2. Физикалы трбиелеуді андай формалары мен рылымын білесіз?

3. Шыныуды физиологиялы-гигиеналы негізін айтыыз.

4. Шыныуды трлерін айтыыз.

5. Ауа ваннасын олдануды кері крсеткіштерін айтыыз.

6. Балалар жымында е кп олданатын шараларды айтыыз.

№5