Горизонталь брыштарды жеке брыш дісімен влшеуді журиалы
Кні 14.10.1989 ж. ° Теодолит 2Т-30 Бакылаушы Сапаров Е.
Крінуі жаксы № 10004 Жазушы Сорокина В.
| Тру | Нысаналау | Вертикаль дгелекті орны | Горизонталь дгелектегі есептеулер | Брыш | Орта брыш |
| нктелері | |||||
| А В А В | CD OD | 32°13'(1) 193в39'(2) 113в15'(4) 274-42'(5) | 161°26'(3) 161°27'(6) | 161°26,5'(7) |
Жрісті о жаындаы горизонталь брышты лшеу жне есептеу жоарыдаы жйелілікпен жргізіледі, тек мнда жрісті о жаындаы брышты мні рбір жартылай тсілде арты жне алдыы есептеулерді айырымы болып табылады
. (51)
лшенген брыштарды рбір жартылай тсілдегі мнін жне брышты орташа мнін теодолит станциядан алып ойыланша есептеп шыаран жн.
айталаулар дісі. Горизонталь брышты айталау жолымен лшеу дісі тмендегідей: 1) вертикаль дгелек сол жата боланда алидаданы 0°-а жаын есептеуге ояды да, содан со алидаданы бекітіп, лимбаны босатып арты нктені (А) нысаналап, a 
есептеуін алады; 2) лимба бекітулі кйде транда алидаданы босата отырып дрбіні алдыы нктеге (В) баыттап, а2 есептеуін алады; 3) дрбіні зенит аркылы ауыстырып, вертикаль дгелекті ок жатаы орнына келтіреді; 4) лимбаны босатып, дрбіні арткы нктеге баыттайды, біра есептеуді алмайды; 5) лимба бекітулі кйде транда, алидаданы босатып дрбіні алдыкы нктеге баыттайды да, а 
есептеуін алады.
Бір жартылай айталау кезіндегі брышты мні баылау мні деп аталады, ол былайша аныталады:
(52)
Бір кайталаудан лшенген брыштын орташа (соы) мнін мына формула бойынша табады:
(53)
Брышты соы жне бакылау мндеріні арасындары рк-сат етілген айырмашылы теодолитті есептеу рылысыны бір жарым еселік длдігінен (t) аспауы керек, яни
(54)
Айналма тсілдер дісі. Мнда теодолитті нктені стіне орналастырып, барлы баыттарды саат тіліні баытымен жйелі нысаналау жолымен есептеулер алады. Лимбаны орнынан озалмаандыына кз жеткізу шін соы нысаналауды бастапы баытпен аятайды. Осы рекеттер бірінші жартылай тсілді крады. Екінші жартылай тсілде лимбаны орнынан жылжытып, дрбіні зенит арылы ауыстырады да барлы баыттарды саат тіліні баытына арсы жйелі нысаналайды..
Горизонталь брыштарды техникалы теодолиттермен лшеуді длдігіне негізінен аспаптар мен нысаналауды ателіктері, аспапты, аданы орналастыру жне есептеу ателіктері серін тигізеді.
азіргі кездегі теодолиттер тиісті жндеулерден ткізілсе жне лшеуді лайыты методикасы олданылса, онда ателіктер те аз жіберілетін болады.
Аспапты жне аданы мият орналастыранда жне абыр-аларыны зындыыны е аз болуына шек ойыланда центрлеу мен редукция ателіктеріні серін азайтуа ммкіндік туады. Есептеуді ателігін есептеу рылысыны длдігіні жартысына те деп абылдайды, яни те =t/2.
орыта келгенде, металл лимбалы теодолиттермен брыштарды лшегенде, оны длдігіне негізінен лимбадан алатын есептеулерді ателіктері серін тигізеді. Осыны еске алып, рі алан ателіктер брышты лшеуді длдігіне елеулі серін тигізбейтінін біле отырып, мысал ретінде металл лимбалы теодолитпен брышты лшеуді орташа квадратты ателігін аныталы. Сонымен екінші есептеу рылысынан алатын санау есептеуді длдігін арттырмайды, ол тек ана алидаданы экс-центриситет ателігін жояды деп абылдалы.
Брышты лшегенде нктені нысаналааннан кейін лимбадан есептеулерді орташа квадратты ателігін те =t/2 те ателікпен жасайды. Осы кателікті лшенілетін брышты баытыны ателігі деп абылдауа болады, йткені жоарыдаы айтылан шарттара байланысты біз баса ателіктер елеулі серін тигізбейді дегенбіз. Брышты ателігі екі баытты айырымы боландытан, 
те болады. Бір толы тсілмен лшенген брышты орташа квадратты ателігі
. (55)
Шекті (ш еселенген) ателік
(56)
Жартылай тсілдердегі брышты мндеріні айырымыны орташа квадратты ателігі
(57)
Шекті ателік шін орташа квадратты ателікті екі есе шамасын абылдайды
(58)
Сондытан брышты екі мніні жартылай тсілдердегі зара айырмашылыы есептеу крылысыны екі есе длдігінен аспауы керек.
Вертикаль немесе клбеу брыштарды вертикаль дгелекті кмегімен лшейді. Вертикаль брыштарды лшеу олайлы болу шін мынадай шарттар орындалуы тиіс: дрбіні нысаналау осі мен алидадаы денгейді осі горизонталь болан кезде алидаданы нлдік бліктері вертикаль дгелектік нлдік бліктерімен дл келуі тиіс. Шындыында бл шарт бзылады, себебі дрбіні нысаналау осі горизонталь орнында болса да, лбіреуік нл-пунктте трса да вертикаль дгелектегі есептеу нлге те болмауы ммкін.
Дрбіні нысаналау осі горизонталь, ал алидадаы дегейді лбіреуігі нл-пунктте болан уаыттаы вертикаль дгелектегі есептеуді вертикаль дгелекті нлдік орны деп атайды, оны НО деп белгілейді.
Енді клбеу брыштарды алай лшейтінін арастыралы. Дрбіні дгелекті он жатаы (ОВ) кезіндегісімен кез келген М нктесіне нысаналайды, дегейді лбіреуігін ампуланы ортасына келтіргеннен кейін вертикаль дгелектен есептеу (ОD) алады. Осы есептеу 47-суретте крсетілгендей клбеу брыштан НО шамасына арты болады. Сондытан
. (59)
Вертикаль дгелек сол жата (СD) орналасанда да жоарыдаыа сас рекеттер орындалады. 47-суретте крсетілгендей, СD есептеуі мнда да келбеу брыштан НО шамасына арты болады, яни
(60)
немесе
(61)
(59) жне (61) тедіктерді НО жне -ге атысты шешіп, мынаны табамыз:
(62)
|
| 47-сурет |
(63)
Вертикаль брыштарды есептеу олайлы болу шін вертикаль дгелекті нлдік орны нлге жуы болуы тиіс. Осы шартты орындау шін бірнеше рет нлдік орныны мнін дрбі торыны горизонталь сызыын р трлі нктелерге вертикаль дгелекті екі орнында нысаналау арылы анытайды. Егер нлдік орныны есептелген мні верньерді екі есе длдігінен арты болса, онда оны былайша азайту керек болады. Вертикаль дгелекті алидадасындаы жетекші винтті кмегімен дегейді лбіреуігін ортасына келтіреді. Дрбіні жетекші винтімен жмыс істеп, вертикаль дгелектегі есептеуді нлдік орныны есептелген орташа мніне ояды. Осы жадайда дрбіні нысаналау осі горизонталь орнына келеді.
Енді дегейді осі мен дрбіні нысаналау осі горизонталь орнында транда алидаданы верньердегі есептеу 0°-а те боланша бру кажет. Ол шін алидаданы жетекші винтімен вертикаль дгелек пен верньерді нлдерін беттестіреді (дегейді лбіреуігі, рине ортасынан жылжиды). Дегейді жндеу винттерімен жмыс істеп лбіреуікті ампуланы ортасына келтіреді. Дрыстыын білу шін тексеруді кайталайды.
T30 теодолитіні нлдік орнын жндеген уаытта клбеу брышты вертикаль дгелекті екі жадайында анытайды. Содан кейін дрбіні баылайтын нктеден жылжытпай днгелек сол жата болан кезде дрбіні жетекші винтімен -ге те есептеуді ояды. Осы кезде торды горизонталь сызыы баыланып отыран нктеден жылжиды. Торды вертикаль жндеу винттеріні кмегімен сызыты баылайтын нктемен беттестіреді.
Вертикаль брыштарды лшеуді длдігі негізінен есептеу кезінде жіберілетін атесімен сипатталады. Вертикаль брыштарды лшеуді орташа квадратты ателігі есептеу крылысыны длдігіні жартысына те деп абылданады.