ГОРИЗОНТАЛЬДАРДЫ АСИЕТІ ЖНЕ ОЛАРДЫ НКТЕЛЕРДІ БИІКТІГІ АРЫЛЫ ЖРГІЗУ

Лекция 6

ТОПОГРАФИЯЛЫ КАРТАЛАР МЕН ПЛАНДАРДА ЖЕР БЕДЕРІН КЕСКІНДЕУ

Жер беті топографиялы карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер жне биіктіктерді жазу арылы кескінделеді. рлы бетіндегі абсолют биіктіктері бірдей нктелерді біріктіретін исы тйы сызытар горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су дегейіні тмендеген кездегі кескінделетін учаскедегі жерді физикалы бетінде алдыран ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдарды е жасы мысалы ретінде тнба суды жаалы сызыын айтуа болады. Жер бедерін горизонтальдармен кескіндеген кезде оларды тек бтін санмен алынан биіктіктері (метрмен крсетілгендері) ана пландар мен карталарда крсетіледі. Екі дйекті горизонтальдар биіктігіні айырымы иманы биіктігі (), ал пландаы горизонтальдарды ара ашытыы тсеу (d)деп аталады. Топографиялы карталар мен пландарда жер бедері имасыны мынадай биіктіктері абылданан (3-жне 4-кестелер):

 

3-кесте

 

Жер бедеріні сипаттамасы	Карта масштабына байланысты има биіктігі, м птабына байла нысты има бн ІКТІН, М
1 : 25000	1 : 50000	1 : 100000	1 : 200000
Жалпак жазытыты Жазы, ойлы-кырлы жне тбелі Таулы Биік таулы	2,5	10 10 20

 

4-кесте

Тсіру учаскесі жер бедеріні сипаттамасы	Жер бедері имасыны биіктігі (м) топографиялы тсіру масштабында   4-кесте Ографиялы
1 : 50000	1 : 2000	1 : 1000	1: 500
Ылдилау брышы 2°-а дейінгі жазы Ылдилау брышы 4°-а дейінгі адырлы Ылдилау брышы 6°-ка дейінгі ойлы-ырлы Таулы жне тау етегі	0,5; 1   1;2   2; 5 2; 5	0,5; 1   0,5; 1; 2   1;2 2	0, 5   0,5   0,5;1	0,5   0,5   0,5

 

Жер бедеріні пішінін айыруды жне нктелерді биіктігін анытауды женілдету шін картадаы рбір тртінші немесе бесінші горизонтальдар алыдатылады. Осындай масатпен горизонтальдара перпендикуляр ыса сызышалар койылады, олар беткейді тмендейтін баытын крсетіп, бергштрих деп аталады.

Карталарда горизонтальдар оыр тспен крсетіледі, оларды Балты теізіні дегейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь биіктігін крсететін цифрларды жазанда оларды табаны екішті тмендеу жаына арай баытталан болуы тиіс.

Жер бедеріні негізгі пішіндері мынадай болып блінеді: жазык, ырат (тау, тбе), азан шыр, жота, зек жне кезе. Тауды е биік жері — шы, ал тау табаны —тау етегі деп ата-лады.

Жазы жалпа пішінді келеді. Егер жазыты мхит дегейінен абсолют биіктігі 200 м-ден аспайтын биіктікте жатса, онда оны ойпат деп атайды. Мхит дегейінен есептегенде 200 м-ден жоары, біра 500 м-ден аспайтын биіктікте жататын жазытарды ыраттар деп атайды. Мхит дегейінен 500 м-ден астам биіктікте жатан жазытар таулы стірттер деп аталады. Жер бетіні дестігі кмбезге немесе конуса сас келетін жерлер биіктігіне карай тау немесе тбе деп аталады. Таулар биіктігіне арай аласа, орташа жне биік болады. Аласа таулар деп абсолют биіктігі 500 м-ден 1000 м-ге дейінгі тауларды атайды. Орташа тауларды биіктігі 1000 м-ден 2000 м-ге дейінгі аралыта болады. Ал биіктігі 2000 м-ден жоары тауларды биік таулар деп атайды. Тостаан сияты барлы жаынан тйы ойпадарды азан шыр дейміз. Шырды е тменгі жерін тбі, ал жоары шегін жиегі деп атайды.

зек — жерді созылан ойлы жері, ол бір баытта біртіндеп тмендейді. зекті е аласа жері, яни екі беткейді иылыскан жері суаар немесе тальвег деп аталады. зекке карама-арсы біртіндеп р баытта созыла орналаскан жер бетіні дес пішіні жота делінеді. детте, екі зек бірінен-бірі жота арылы белініп жатады. Тау жотасы ыркаларыны биік бліктері мен кейбір тебелерді аралыында орналаскан ойпа бліктерді кезе деп атайды. Оларды едуір блігі тау жоталарыны бір жаынан екінші жаына туге ммкіндік туызады.

Тауды шыы, азан шырды тбі, зекті е аласа жері жер бедеріні зіне тн нуктелері, суайры жне суаар жер бедеріні зіне тн сызытары деп аталады.

Карталар мен пландарда ашы кен, йінді, бгет, орымдар жне т. с. с. объектілер арнайы шартты белгілермен крсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге осымша ретінде картада тбелерді шар басындаы, суайрытарыны брылыстарындаы, ойпа жерлердегі зіне тн нктелерді биіктіктері жазылады.

ГОРИЗОНТАЛЬДАРДЫ АСИЕТІ ЖНЕ ОЛАРДЫ НКТЕЛЕРДІ БИІКТІГІ АРЫЛЫ ЖРГІЗУ

Жер бедерін кескіндеуде горизонтальды мынадай асиеттері бар:

1. Бір горизонтальды бойында жататын барлы нктелер жергілікті жерде бірдей биіктікте жатады.

2. Карталар мен пландарда тйыталан горизонтальдар не тбені, не азан шырды білдіреді; олар бергштрихтар немесе жазулар арылы танылады. азан шкырларда кбіне тоан немесе кл болады.

3. Планны немесе картаны ішіндегі, сондай-а оны сыртындаы барлы горизонтальдар здіксіз болуы тиіс.

4. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар ешуаытта иылыспайды.

5. Горизонтальдарды зара ашытыы еісті аншалыты клама тіктігін білдіреді.

6. Горизонтальдар арасындаы е ыса ара ашыты, яни горизонтальа перпендикуляр сызы нерлым тік ламаны биіктігіне сйкес болады.

7. Суайры сызытары жне зектерді осі горизонтальдармен тікбрыш арылы иылысады.

Топографиялы тсіру нтижесінде планшетте жер бедері-
ні зіне тн нктелеріні пландаы орны биіктіктерімен оса
алынады. Осы нктелерді биіктігіні негізінде жергілікті жер-
ді жер бедері горизонтальдармен кескінделеді. Ол шін алды-
мен жер бедері имасыны биіктігі тадап алынады. Содан со
интерполяциялау арылы жеке пункттерді арасындаы нкте-
лерді табады, оларды биіктігі жер бедері имасыны биіктігі-
не еселі болады. Мысады, 1—2 сызыында (18-сурет) 50, 51,
52, 53, 54 биіктіктегі горизонтальдарды жер бедері имасыны
биіктігі h=1 м-ге те болан кездегі орындарын табу керек бол-
сын. Ол шін миллиметрлік ааз бетіне ара ашытыы бірдей
параллель бірнеше сызытар жгізіледі (мысалы, 0,5 немесе
1,0 см), олар абылданан жер бедеріні имасына жне нк-
телерді биіктігіне сйкес цифрланады.

1—2 сызыына миллиметрлік аазды параллель таап с-
тап, 1 жне 2 нктелерін оларды биіктігіне сйкес миллиметр-
лік ааза тсіреді. Табылан нктелерді (1' жне 2') тзу
сызыпен осып, 1—2 сызыыны профилін табамыз. 1'—2' сызыыны
зыыны (профиль) миллиметрлік аазды цифрланан сызык-
тарымен иылысан нктелерін (a,b,c,d,e нктелері) белгілейміз . Осы нктелерді 1—2 сызыына проекциялап, биіктіктері
50, 51, 52, 53 жэне 54 м-лі горизонтальдар тетін нктелерді
орнын табамыз.

Практикада интерполяциялау шін миллиметрлік аазлы орнына палетканы—теаралыпен жргізілген параллель сызыты кальканы жиі олданады. Кальканы сызытарын белгіленген жер бедері имасыны жне пландаы нктелерді

биіктігіне сйкес етіп цифрлайды. Олар горизонтальдарды орнын табатын нктелерді арасында болуы тиіс. Палетканы интерполяция жасайтын нктелерді стіне ояды; бл уаытта нктелерді бірі биіктігіне сйкес палеткадаы белгіні стіне дл тсуге тиіс. Сонан со палетканы а нктесінде циркульді ашасымен ысып bнуктесіні биіктігі палетканы биіктігімен сй-кес боланша палетканы осы нктені тірегінде айналдырады (19-сурет). Мнан кейін а—b сызыыны палетканы сызыымен иылысан 1, 2, 3, 4, 5 нктелерін шаншып рбір нктені асына 43, 44, 45, 46 жне 47 м биіктіктерін жазады. Баса барлы нктелерді арасын осылайша интерполяциялайды. Содан кейін пландаы биіктіктері біркелкі нктелерді біралыпты исы сызытармен осып жер бедеріні горизонтальдар жургізілген кескінін табады.