Биомембрана арылызаттарды тасымалдау задылытарына сипаттама берііз

Латынша “membrana” – жара, лпек деген сз. Ол алындыы 6-11 нм жасушаны ішкі ортадан бліп тратын майыса рылым. Мембрана кез келген жасуша рамын оршаан ортадан бліп, оны бтіндігін жне жасуша мен оршаан орта арасындаы байланысын амтамасыз етеді. Жасушаішілік мембрана клетканы арнайы тйыталан бліктерге – компартмент немесе органеллалара бледі. Осы рылым туралы алашы болжамды Дж.Даниели мен Х.Давсон жасады. Ол болжам бойынша, мембрана екі жаынан белокпен апталан («сендвич») осабат липидтен трады. Кейін 1935 жылы Дж.Робертсон ішкі жне сырты мембраналарды рылысы бірдей екендігін крсетті. азіргі кезде биологиялы мембрананы С.Дж.Сингер жне Г.Л.Никелсон 1972жылы сынан сйытау – рнекті слбісі кеінен тараан. Бл модел бойынша мембрананы негізін екі абат фосфолипидтер райды, оларды суды сйетін бастары сырта, ал судан сескенетін йрытары ішіне арай баытталан. Мембрананы майлы абатыны 40-90%–ін, глицерин немесе сфингозин туындылары, фосфолипидтер алып жатады. Мембрана рылысы Кішкентай кк жне а шариктар липидтерді гидрофильді бастарына сай келеді, ал оан осылан сызытар — гидрофобты йрытары. Суретте ызыл глобула мен сары спираль трінде интегральді мембрана ауыздары крсетілген. Мембрана ішіндегі сары овальді нктелер — холестерол молекулалары. Мембрана сыртындаы сары-жасыл тсті моншаты тізбек — гликокаликс райтын олигосахарид тізбегі. Шеткейлік ауыздар сйы кйде боландытан алып жреді. Олар кбіне энзимдік (ферментативтік) ызмет атарады. Мембрананы абылдаыштары мен антитектері бірлестіруші жне шеткейлік белоктардан трады. Мембрана рылысы: а — шлшемді моделі; б — клдене кесіндісі; 1 — шеткейлік ауыздар (А); жартылай интегральді ауыздар (Б); бірлестіруші не интегральді ауыздар (В); 2 — липидті абат; 3 — гликопротеиндер; 4 — гликолипидтер; 5 — гидрофильді канал. Бірлестіруші ауыздар малынып, мембрананы екі бетіне штары шыып трады. Олар ірі молекулалар мен иондарды іріктеп ткізетін арналарды абырасын жасайды. Бларда тасымалды энергиямен амтамасыз ететін АФ-аза ферменті болады. Биологиялы мембрана асиеттері Аындылы. Мембрана мызымас рылым емес, оны рамына кіретін белоктар мен липидтерді бісі зына бойы жазытыта аып озала алады. Бейлшемдестік. Сырты жне ішкі абаттарыны рамы ркелкі келеді. йектік. Мембрананы сырты беті — о, ішкісі теріс зарядты болады. Тадамалы ткізгіштік. Еріген заттарды белгілі ана блшектерін жне иондарды іріктеп ткізеді. Мембрана ызметі Жасушаны оршаан ортадан жне зара ошаулайды немесе оны бірнеше блікке бледі; Маызды ферменттері арылы мембранада тетін заттарды аынын адаалайды; Тіршілікке ажетті биохимиялы серленістер жылдамдыын жне баытын айындайды; ткізгіштік жне арнамалы тасымал тетіктері арылы жасуша ішіндегі серленгіш жерлеріні асиеттерін реттейді. Сйтіп эндоцитоз (ішке блу) жне экзоцитоз (сырта блу) рдістеріне жадай жасайды; Беткейлік орналасан байланыстырушы жйелерді кмегімен тіндегі немесе азаны рамындаы жасушаларды іс-рекетін йлестіреді; Мембрананы кейбір жерлері кршілес жасушаларды танып, оларды жайылуын (пролиферацияны) шектейді. Беткейлік орналасан арнамалы абылдаыштар арылы гормондар (оздырыштар), медиаторлар (днекершілер), баса биологиялы дртті заттарды жне дрілерді алмасуын амтамасыз етеді; Мембрана бетінде антигендер мен сас табалардан ралан танитын жерлері болады, олар ішкі адаалаушы жйелерді таныс жасушаларды бгде дене ретінде жоюдан орайды; Мембрананы ызметтері бзылан жадайда кптеген дерттер пайдаболады. Мны анытайтын жне емдейтін ылым саласы мембранология деп аталады. Биологиялы мембрана арылы тасымал Жасушаны бкіл тіршілік рекеті мембрана ткізгіштігіне байланысты. 1902 жылы неміс алымы Э.Овертон мембрана ткізгіштігін зерттей отыра, мембранаа липидтерде еритін заттар брінен де жасы тетінін байаан. ткізгіштік – жасушаны ртрлі заттарды з абышасы арылы екі жаына бірдей ткізу абілеті. Тасымал – оректік жне уатты заттарды жасушаа келуін, алды німдер мен биологиялы дртті нрселерді одан шыарылуын, иондарды алмасуын амтамасыз етеді. Жасуша мембранасы тадамалы ткізгіштік абілетіне ие. Олар арылы аырындап глюкоза, аминоышылдар, май ышылдары, глицерол жне иондар теді. Негізгі сырта тасымалды 4 трі бар: диффузия, осмос, белсенді тасымал, экзо- жне эндоцитоз. Алашы екеуі пассивті характерлі, энергия ажет етпейді; соы екеуі – белсенді рдістер, энергия шыыны болады. Пассивті транспорт кезінде тасымал арнайы канал – интегральды ауыздар арылы жзеге асады. Олар мембрананы жарып, жол шыарады. K, Na мен Cl элементтері шін де арнайы канал бар. Градиентке байланысты бл молекула концентрациялары жасуша ішіне жне одан арай озалыс жасайды. озан кезде натрий ион каналдары ашылып, ішіне натрий иондары кіреді. Осы жадайда потенциалдар да ауысады. Біраздан со мембраналы потенциал алпына келеді. Ал калиий каналдары ыли да ашы, оан калиий иондары асыпай тседі.