Крші елдер ормандары
1. Ресей ормандары
Ресейде шамамен ааштарды жне бталарды 300 трі седі. Орманы бар жерлерді 80% негізгі породолармен жамылан. Оны 38,1% - балараай, 16,3% - араай, 12,2% - шырша, 13,3% - айы, сирегірек самырсын, кедр араайы, кктерек, емен, йекі, жке, граб, тал жне арааш кездеседі (Лесная энциклопедия, 1986). Арктика шлдерінде ааштар жо, тундрада аласа бталар (аласа жне жіішке айы, талдар, базильник). Орманды тундра аймаында ормансыз тундралар сирек орманмен айы, шырша, Сібірде – самырсын алмасып отырады. Орман аймаында (Ресей территориясыны 65% алып жатыр) клгін топыраты жерлерде ара ыланды тайга басым. Бл жерлерде шырша, самырсын (еуропалы блігінде кедр араайы Оралдан жне шыыса таман) жне араай ормандары; Енисейден шыыса арай тайгалы ты топыратар алыптасатын жерлерде – ашыл ылан тайга (сібір жне даур самырсыны басым, ал иыр Шыыстаы тайгада алянск шыршасы мен а самырсын басым). Тайганы отстігінде, Шыыс Еуропа жазытыында шымды-клгіндеу топыратарда айма тармаы – аралас ормандар (ылан жапыраты породалар – тымдар олармен аралас айыдар, теректер, емен, йекі, жке аашы кездеседі. иыр Шыысты отстігінде осы айма тармаы ормандарында араай, самырсын, емен, граб, йекі жне арааш, амур бархаты жне т.б. кездеседі. Орман аймаыны иыр отстігінде Шыыс-Еуропа жазытыында айма тармаы жалпа жапыраты ормандар (емен жне жке басым) орналасан. Орман аймаы орман ср топыраындаы кішкентай орман массивтеріні емен формациялары (дубравы) немесе айы жне терек колкалары (ауданы 0,2-30 га дейін айы жне теректен пайда болан орман) жне сілтісізденген немесе наыз ара топыратардаы ртрлі шпті шалынды далалар батпатанан шалындытар жне шпті батпатар учаскелер алмасып отырады.
Таулы облыстарда сімдіктер жне топыратар биіктік белдеулері задылытарына сйкес орналасады. Мысалы, Батыс Кавказда тау етегіндегі ртрлі шпті далалар 600-800 м биіктікте алдымен тау-орманы ср топыраындаы емен жне шамшат ормандарымен, сосын ылан жапыраты ормандар белдеуімен (жоары шекарасы 2000-2200 м), одан жоары субальпі жне альпі шалындытарымен алмасады. Сібір жне иыр Шыыстаы тауларды лкен блігінде тау-тайгалы ормандар, олар тасты, тау-клгін немесе тау-орманы ср топыратарында орналасан.
Ресейді мемлекеттік орман фондыны жалпы ауданы - 1182,2 млн га (1983), ол елді жалпы территориясыны 69,8%. Орманмен жамылан территория ауданы - 749,5 млн га (65%). Ормандылы - 44%. Бір адама 5,4 га орман келеді.
Ырызстан ормандары
ырызстан ормандарында 120-дан арты ааштар жне бталар седі. ырызстан орман фондыны жалпы ауданы - 2,68 млн га. Орманмен жамылан аудан млшері - 632, 9 мы га, оны ішінде ылан жапыраты ормандар - 146,7 мы га (шырша кшеттері басым – 73,9 мы га, арша – 67,7 мы га, араай - 1,7 мы га, самырсын – 1,6 мы га, балараай – 0,8 мы га); жапыраты ормандар 100 мы га (Грек жааы басым – 26 мы га, пыста (фисташка) – 23,9 мы га, йекі (клен) – 17,5 мы га, алма – 13,1 мы га, арааш (ильм, вяз) – 7,1 мы га, терек – 3,7 мы га, айы – 3 мы га); бталар – 178 мы га. Ормандылы – 3,5%, бір адама – 0,2 га орман келеді.
Теріскей Алатауы жне кнгей Алатауы, Нарынтау, Атбише, Байдулу, ырыз жоталарында, Чонг-Кешін, Тар жне баса зендер бассейнінде 1600-3100 м биіктікте шыршалар (Шренк) те жиі, олармен аралас Тянь-Шань шетені (рябина) жне Тркістан шетені, теректер жне т.б. болады. Оларда аласа са жапыраты шат (жимолость), Альберт раушаны (шиповник), Тркістан арааны, Алатау талы (Salix), Тркістан аршасы кездеседі. Ферана жне шатал ыраттарыны отстік беткейлерінде 1500-2300 м биіктікте жаа жемісті кшеттер массивтері (Грек жааы, ырыз жне Сиверс алмасы, Согдиан ара рігі, Тркістан йекісі (клен); аласа бталардан - раушандар (Альберт аланы, отыр, кокшия), шаттар (са жапыраты, шерстистая), алан абелия, Тянь-Шань экзохордасы, кдімгі тасжаа (афлатуния) кездеседі.
Талас Алатауыны Тркістан жне Алтай жоталарында жне ішкі Тянь-Шанны ырыз жоталарында 1200-3000 м биіктікте ра сирек арша ормандары (Тркістан, зеравшан, жартылай шар трлері) орналасан.
Талас тауы беткейлерінде Бешташ зені бассейнінде Шатал жотасыны отстік беткейлерінде самырсындар (С. Семенова), олармен аралас шетендер (Тянь-Шань), Тркістан жне Тянь-Шань айыы, Федченко талы, Тркістан аршасы, Шренк шыршасы, аласалар арасында Тянь-Шань экзохордасы, кдімгі тасжаа (афлатуния), алан абелия болады.
Талас, Нарын, Сусамыр, араол жне т.б. зендер алаптарында талдар (Алатау, Федченко, ба шілік, аратал), теректер (збекстан, Тянь-Шань, трлі жапыраты) ормандар шоырланан. Алаптарда итшомырт шыранаы (облепиха), кдімгі абрикос жне т.б. кездеседі.
Збекстан ормандары
збекстан ормандарында ааштарды жне бталарды 100-ден астам трлері седі. збекстан ормандарын:
1) тау ормандары;
2) м ормандары;
3) аар ормандары;
4) жайылма ормандары деп 4-ке блуге болады.
1. Тау ормандары 1,23 млн гектарды алып жатыр (оны ішінде орманмен жамылан аудан млшері - 268 мы гектар). Негізгі орман тзуші тымдар – арша, оны жалпы ауданы - 187 мы гектар, ал алан аудандарда Грек жааы, фисташка, алма, арша жне т.б. седі.
2. м ормандары 3,63 млн гектар жерде седі (оны ішінде орманмен жамылан аудан млшері - 1,9 млн гектар). Негізгі орман тзуші тымдар – ара жне а сексеуілдер, оларды ауданы - 1,6 млн гектар, ал алан территорияларында бталар (черкез, андым) седі.
3. Аар ормандары 120 мы гектар жерде седі (оны ішінде орманмен жамылан аудан млшері - 26 мы гектар). Бл ормандар негізінен терек, тал, араан, а акация отырызу нтижесінде пайда болан.
4. Жайылма ормандары немесе тоан ормандары, оларды жалпы ауданы - 60 мы гектар (оны ішінде орманмен жамылан аудан млшері - 46 мы гектар. Негізгі орман тзуші тым - тораы (20 га), ал алан территоияларында жиде, тал жне ртрлі бталар седі.
Азастан ормандары
азастанда шамамен 600 ааш жне бталар трлері седі. Орман тзуші ылан жапыраты тымдар (породалар) – кдімгі араай, Шренк (Тянь-Шань) жне Сібір шыршалары, Сібір балараайы, сирегірек Кедр араайы, Тркістан жне Казацкий аршасы, жапыраты тымдардан – а сексеуіл, ара сексеуіл, зайсан сексеуілі, лпек жне отыр айыдар (Betula), кктерек (Populus tremula), аратерек – тополь черный (Populus nigra), атерек – тополь белый (Populus alba), тау терек – ива древовидная (Salix arbuscula), ара андыааш (ольха черная).
азастан ормандары - орман сімдіктері жадайына байланысты 7 топа блінеді:
1) Орманды дала;
2) Дала;
3) Жартылай шл;
4) Шл айматары;
5) Алтай жне Сауыр;
6) Солтстік Тянь-Шань.
Орманды дала ормандары - айынан жне кктеректен тратын шо ааштар.
Дала аймаында сирек айыдар жне кктеректен тратын шо ааштар жне арал трізді араайлы ормандар, са шоыларда – араайлытар (сосняки), Ертіс зені маында таспалы араайлы ормандар, Орал, Ертіс, Есіл, Тобыл зендері аарында аарлы ормандар (Ветла терек) болады.
Жартылай шлдер аймаындаы ормандар жазытыта са шоыларда орналасан. Оларда аарлы ормандар болады.
Шл аймаында сексеуілдер жне тоайлардаы ормандар Іле жне шкіржеміс жиделер, атал, Жоар, Іле, Каспий талдары жне т.б., теректер (тораы), жыылдар трлері Сырдария, Іле, Шу, аратал жаалауларында кездеседі.
Алтай жне Сауыр тауларындаы ормандар 600 м - 2500 м дейін орналасан. Ол ормандар - албы тау жотасыны араайлы ормандары, Алтайдан Рудныйды ара ылан ормандары жне отстік Алтай жне Сауыр жапыраты ормандары болып блінеді. Жапыраты ормандар (айы, кктерек) тауды тменгі белдеулерін, ал ылан жапыратылар (самырсын, балараай, шырша, кедр араайы) ортаы жне жоары белдеулерін жауып тр. Алтайда кп тараландары ол - самырсындар Бтырма зені бассейніні батыс блігін жне лбі, Уба зендеріні бассейнінде шоырланан. Черновая, Белая, Берель зендеріні бассейнінде жне Нарым жотасыны беткейлерінде шыршалы-самырсын ормандары седі. Олардан жоары балараай ормандары ктеріледі. Тауларды жоары белдеуінде (2000-2300 м) самырсындар (кедр) кездеседі.
Сауыр тауы беткейлерінде негізгі орман тзуші тымдар Сібір балараайы (Larix sibirica) 1700 м - 2500 м дейін.
Солтстік Тянь-Шанда ормандар 1200-ден 2900 м дейін орналасан. Тменгі белдеулерде – алма ормандары, олар кктеректермен те сирек айыдармен алмасады. 1500 м биіктікте шыршалар (негізгі тым – Шренк шыршасы) 2800 м жоары – арша басталады.
Батыс Тянь-Шанда 1000-1600 м биіктікте жаа жемістілер (Сиверс, Недзведский, ырыз алмалары, кдімгі рік, алша, бадам (миндаль) трлері (колючейший, Петунников) кдімгі пыста (фисташка обыкновенная) жне т.б. 1500-2500 м жоары арша ормандары орналасан.
азастанда мемлекеттік орман фондыны жалпы ауданы - 21,1 млн га (1989). Ормандылы – 3,35%, бір адама 0,61 га орман келеді. И.И. Ролдугин, А.М. Родионов (1999) мліметтері бойынша, азастанда орман фондыны жалпы ауданы - 25 млн га., оны ішінде орманмен жамыланы 11,4 млн га., ормандылыы - 4,2%. Орманмен жамылан мемлекеттік орман фондыны ауданы - 8,9 млн га., оны ішінде ылан жапыратылар - 18,1%, атты жапыратылар – 52,4%, жмса жапыратылар - 14%, атты жапыратылар тымдарына айы, емен, шамшат, граб, шаан (ясень), йекі, сексеуіл жатады. Олар атты сректер береді. Жмса жапыратылар тымдарына – кктерек, андыааш, жке, терек, тал жне т.б. жмса срек беретін тымдар жатады.
Ормандар су ораушы, топыраты сатаушы, климатты реттеуші жне санитарлы-гигиеналы ызмет атарады. Осыан байланысты ормандарды фондынан I-топа 89,1% жатызылан, II-топа 2,8%, ал III-топа 7,4% жатызылан. Эрозияа арсы жне суды реттеуде тау лкен рл атарады. Тау ормандары бкіл ормандар ауданыны 22% алып жатыр.
Ормандарды I тобына орытар, табии ескерткіштер, ылыми маызы бар ормандар (0,5%), кгалдандырылан айматар жне аладаы ормандар (1,3%) жне те баалы орман массивтері жне жемісті орман кшеттері (Алматы жне т.б. облыстардаы) (0,3%), эрозияа арсы маызы бар ормандар (Атбе жне Орал облыстарында) (0,6%), мемлекеттік ораушы орман алаптары (0,3%), дала колкалары (6,5%), таспалы ыланды ормандар (3,9%), зендер бойындаы оралан алаптар (0,5%) жне т.б. жатызылан.
II жне III топтардаы ормандарда негізгі кесулер бкіл аудандарыны 51% жргізіледі, ал I топ ормандарында пайдалануа болатын аудан клемі - 55%.
I топтаы пайдалануа болмайтын ормандара сексеуілдер (а сексеуіл) жартылай бекінген мды бархандарда седі.
азастан ормандарындаы сректерді жалпы оры - 325 млн м3, оны ішінде ыланды тымдар – 204 млн м3 немесе 63%. Ормандарды орташа німділігі 108 м3/га., ормандарды пайдаланылатын оры - 140 млн м3, сректі орташа жылды сімі 1 гектарына (негізгі орман тзуші тымдар бойынша сексеуілсіз) - 2 м3, орташа сректі жалпы жылды сімі - 7 млн м3 (1980) негізгі ааш дайындайтын аудан – Алтай жне Сауыр (Шыыс азастан облысы) таулары ормандары.
Орманды алпына келтіру жмыстары азастанда кейінірек басталды. 1917 жыла дейін боланы 1,5 мы гектар орман кшеттері отырызылды, оны 500 га ана саталан (1976). 1918-1940 жылдары арасында - 11 мы га, 1950 жылы - 11,5 мы, 1960 жылы - 43,9 мы, 1970 жылы - 81,5 мы 1980 жылы - 76,4 мы гектара ааштар егілген.
Орманды алпына келтіруде пайдаланылатын негізгі тымдар – кдімгі араай (Pinus silvestris) – сосна обыкновенная, отыр айы (Betula pendula) – береза повислая, терек (Populus) – Солтстік азастанда; Сібір шыршасы, Сібір самырсыны, Сібір балараайы, кдімгі араай, отыр айы – Шыыс аудандарда, Шренк шыршасы, Сиверс алмасы, кдімгі рік жне т.б. – Отстік азастан тауларында, ара сексеуіл – шлді аймата.
азастанда орайтын екпе ааштар ауданы - 120 млн га., оны ішінде егістік орайтын орман алаптары - 80 мы га (1980). Егістік орауа егілетін негізгі тымдар бтаты араааш (Ulmus pinnata-ramosa - вяз перистоветвистый), отыр айы (Betula pendula - береза повислая), бальзамды терек (Populus balsamifera - тополь бальзамический), атерек (P. alba - тополь белый), лавр жапыраты терек (P. lanciferia - тополь лавролистный), Іле жидесі (Elaegnus iliensis - лох лахмийский) жне т.б.
Шренк шыршасы ормандары
Енді азастан ормандары ішіндегі ылыми трыдан жан-жаты тере зерттелгені Тянь-Шань тауларындаы шыршалар орманы екендігіне байланысты (Быков, 1985). Сол орман ерекшеліктеріне тоталып тейік.
Шыршаны таулардаы трлеріні ылал жне топыра орап сатаудаы рлі зор. Шыршаны трлеріне Кавказда сетін Picea orientalis, иыр Шыыс тауларындаы – Picae ajanensis, Тянь-Шандаы Picea schrenkiana жатады. Шренк (Тянь-Шань) шыршасы фитоценоздары жоары німді, ал здері сымбаттылыымен жне слулыымен ерекшеленеді. Тау шыршаларыны мндай сымбаттылыы жне слулыы академик Б.А. Быков (1985) пікірінше те жиі кн радиациясы шектеулі таулардаы тік беткейлі жадайда Жарыа крес жадайында кптеген асырлар бойы кресуді нтижесі деп санайды. Ал кронасыны конус трізді формасы аралас ауымдардаы биоценотикалы іріктеуді нтижесі деп санайды. Кронаны тек тменгі жаы ана тйіскен, бл формасы лкен аудана бекініп, зін жеткілікті млшерде жарыпен амтамасыз етуге ммкіншілік береді. Шренк шыршасы лкен биіктікке жне сымбаттылыа тау шаталдарындаы аарларда жетеді.
Тауды жоары белдеулерінде 2700-3000 м биіктікте біз млдем баса шыршаны креміз. Олар аласа жне те жай седі, біра та тменгілермен салыстыранда заыра тіршілік етеді. Оны кптеген бталары ра, те жиі, шар басы да ра болады, ол жиі суы тсуді тіпті кейін жаз айларыны зінде кшті жел серінен.
Кейбір жадайларда зіні мекен жайыны жоары шекарасында Шренк шыршасы формасы згеріп, бтаа сас стланик формасында болады.
Picea schrenkiana Fisch. et Mey – Шренк (Тянь-Шань) шыршасын 1842 ж. Ф.Г. Фишер жне К.А. Мейер Жоар Алатауынан жиналан данасы бойынша сипаттады. Бл мгі жасыл ыланды ааш биіктігі 45-50 м жне одан да биік болуы ммкін, детте кронасы тар конус трізді жне тамыр жйесі клбей таралан. Бталары салбыраан немесе клбеу сирек жоары баытталан. Аашты абыы оыр-ср, сирек ызылт, жапыратары (ыландары) трт ырлы, зындыы 1,5-4,0 см. Брлері цилиндр трізді зындыы 8-12 (2-18 см), ені 2,0-2,5 см, тымдары жне оны анаттары оыр тсті, жемісінде хромосом саны 2n=24.
Шыршалар белдеулеріні жоары блігінде шырша вегетативтік жолмен кбейе алады. Топыраа тселіп жатан тменгі бтатары осалы тамырлар береді.
Ааштар детте 200-300 жыл тіршілік етеді. Биік таудаы е жоары жасы - 5000 жыл (Кожевникова, 1979).
Шренк шыршасы Eupicea M. Willk секциясына жатады. Оны ішінен Е.Г. Бобров (1971) Obovatus сериясын блді. Ол серияа ол 4 трді жатызды:
1) Picea smithiana (Wall) Boiss - Непалдан шыыс Ауанстана дейін Гималайда седі.
2) Picea schrenkiana Fisch. et Mey
3) Picea obovata Ledeb. ареалы бкіл Сібірді алып жатыр. иыр солтстік жне солтстік-шыыстан бастап отстігінде Алтайа дейін.
4) Picea abies (L.) Karst – ареалы солтстік-шыыс Европадан Пиренейге дейін. Бл трлерді барлыын да з ареалдарыны тйіскен немесе географиялы жаындасан бліктерінде тпелі формалары болады.
1) Picea smithiana жне P. schrenkiana да, ол - Piceae schrenkiana subsp. tianschanica,
2) Picea schrenkiana жне P. obovata да, ол - P. schrenkiana subsp. saurica
3) Picea obovata жне P. abies те, ол - P. abies var mediaxima Nyl.
P. smithiana – Б. А. Быковты ойынша (1985) е ерте заманы формасы, бл шыршаларды ішіндегі, ал аландары оны ішінде Шренк шыршасы – плейстоценнен кейін пайда болан жаа форма.
Шренк шыршасы – полиморфты. азіргі кезде оны бірнеше тр тарматары, вариациялары жне формалары бар.
Шренк шыршасыны полиморфизмдігі - оны генофондыны молдыыны длелі, ол тек морфологиясын, биологиясын жне экологиясын, адаптациясыны ке ммкіншілігін ана емес, олара осымша ценотикалы жне трофикалы байланыстарын длелдейді.