Орманны биотикалы компоненттері

Орманны доминанттары, эдификаторлары жне негізгі ндірушісі (продуцент) болып ааштар саналады. Оны рамына жне формасына аласа ааштар тобыны рамы жне рылысы, жер бетіндегі тірі жабыны жне де жануарлар мен саыраулатар трлеріні рамы жне молдыы баынышты.

сімдіктерден баса компоненттерді былайша крсетуге болады:

- Макрофауна – жабайы жне й жануарлары, стар, ірі насекомдар, жыландар, шаяндар жне т.б.

- Мезофауна – топыра рттары, моллюскалар, кпаятылар, ртрлі насекомдар.

- Микрофауна – арапайымдар (амеба, инфузория жне т.б.) нематодтар, кенелер, жабайы анатсыз насекомдар.

- Микрофлора – саыраулатар, микробтар, актиномицеттер, балдырлар.

 

Орманда сімдіктерді фаунамен зара тыыз байланысын оректік тізбек арылы баалауа болады, бір организмді басаларыны жеуі нтижесінде энергия ауысады. оректік тізбекті 2 трін ажыратады: 1) жайылымды жне 2) детриттік (сімдік алдыы).

Бірінші жадайда негізгі болып тірі лпалар, ал екінші жадайда фитодетрит болады. Орманда бны екеуі де мнді рл атарады. Орманда оректік тізбекті бзылуы ктпеген жадайлара алып келуі ммкін. Мысалы, асырларды жойылуы тятыларды кбеюіне жне баалы тлге зиянын тигізеді.

оректік тізбектер араласып жйе тзеді. Жайылымды жне детриттік тізбектер араласады. Кескен ааштар алдытары жне тамырларды шектен тыс кбейіп кетуі ааштарды блдіретін саыраулатарды дамып жне тірі ааштарды ауруа шалдытырады.

Тізбектер зара атынастарды сапалы жаынан сипаттайды, ал сан жаынан сипаттауды немесе ауымны трофикалы рылысын экологиялы пирамида (масса, сан, энергия) береді.

Жайылымды пирамиданы табанында сімдіктер продуценттер болады, екінші абатта тятылар, кеміргіштер, стар, насекомдар орналасан. Одан жоары жыртыштар.

Детриттік пирамиданы табанында детриттер келесі абатта микроорганизмдер, саыраулатар, мезофауна (детритофагтар). Одан жоары жыртыштар орналасан. рбір келесі абат (немесе кезе) німділігі жаынан ткенні 10-20% рады. алан энергия з басы тіршілігін амтамасыз етуге жмсалады.

Биологиялы айналымда – органикалы затты пайдалануда, оны майдалауда, ыдыратуда басты рлді детритофагтар (лат. детрит – ыдырау, грек. фаг – жеймін) атарады.

оректік тізбекті жне экологиялы пирамиданы сатау деттегі биоайналымды жне орман экожйесіні тратылыын амтамасыз етеді.

Біра та сімдіктер жне жануарлар трлері арасындаы зара арым-атынас тізбектегі жне пирамидадаыдан крделірек. зара арым-атынасты ртрлі трлері бар: кооперация, бсекелестік, мутуализм, комменсализм жне т.б. Бл мселелер орманны климата жне топыраа баыныштылыына араанда жеткіліксіз зерттелген. Біра та шаруашылытаы р олданан шара жоарыда келтірілген, ормандаы зара арым-атынаса сер етеді. Экожйелерді дамуы барысында олардаы атынастар реттеліп, тепе-тедікке келіп экожйені тратылыын арттырады. Ол зара арым-атынастар ааштар жасыны згеруіне арай згеріп отырады.

сімдіктер эволюциясы жануарлара баынышты жне керісінше. Биоайналыма осымша фауна орман тзуге атысады (тозадану, тымдар тарату, скіндерді тамырлануын тездету жне т.б.). Фауна орманны рамыны згеруіне сер етеді (бсекелес породалар тымын алып келу, абандарды жаатарды жоюы, ылан жапыратылар скіндерін тятыларды заымдауы, насекомдар личинкаларыны тамырларды заымдауы жне т.б.).

рттен, дауылдан жне рашылытан кейін насекомдар жне стар орманны алпына келуіне атысады.

Орман биогеоценоздары шін ааштарды бзатын саыраулатарлы рлі зор. Сректерді бзу, байланысан элементтерді босату барлы уаытта О₂ сіірумен, СО₂ жне Н₂О блумен бірге жреді.

Саыраулатар жне топыра микроорганизмдеріні спецификалы ерекшеліктері - олар органикалы заттарды толы минералдандыруа абілетті. Бл зат айналымыны сімдіктер ауымындаы соы блімі, атмосфераа фотосинтезге ажетті СО₂, ал топыраа минералды заттар жне микроэлементтер жеткізіледі. Сонымен саыраулатар жне микроорганизмдер топыра тзілу процесіні маызды атысушылары.

Ааш бзушы саыраулатар – орман биогеоценозыны спецификалы компоненті. Бір жаынан олар сректі бзады, ал екінші жаынан екінші німді жасаушы (мицелий, жемісті денесі) баса дрежедегі деструкторлар шін оректік тізбекті блімі.

 

Орман типологиясы

Брын (XIX асырды соына дейін) орманды классификациялауда екпе ааштарды белгілері негізге алынатын. Ааштарды формасы, рамы, жасты рылысы, шыу тегі (тымнан, бршіктерден, аралас) ескерілетін. Мндай классификациялар керек, біра та орман шаруышылыына ажетті шараларды жобалауа толы негіз бола алмайды.

Орман шаруашылыыны дамуына жне орман туралы жйелі кзарас алыптасуына байланысты орманды орман тзуші факторлар бірлігі жне екпе ааштар мен топыраты сол регион климаты шекарасындаы бірлігі ретінде ормандарды классификациялауа сраныс туа бастады.

дебиетте ормандарды классификациялауды ртрлі тсілдері сынылды (Гутарович, 1897), Рожков, 1901, Серебренников, 1913, И.И. Гутарович (1897) екпе ааштарды 9 типін ажыратты: 1) батпа; 2) рада (батпатаы араай); 3) суболоть (араай ылал топырата); 4) согра (батпатаы араай немесе шырша орманы); 5) ровнядь (сазда ылал топыратаы шыршалы ккек зыырымен жне ырыбуынмен); 6) холм (ктерікі жерлердегі шыршалы); 7) сай; 8) араай орманы; 9) биль (ылал топыратаы араай немесе шырша орманы).

А.С. Рожковты (1901) классификациялау тсілдері Гутаровичке сас болды, ол Солтстік ормандарын зерттеп ормандар типтерін крсетіп жина кестесін жасады.

П.П. Серебренников (1913) з классификациясын сынды. Автор шырша, араай, жапыраты жне аралас ыланды-жалпа жапыраты екпе ааштарын 15 типке блді, оларды 2 категорияа жатызды:

1) ра (ылал жне жаа (свежие) топыратарда),

2) сулы (ылал жне батпа топыратарда).

П.П. Серебренников орман типологиясы саласында практикалы жне теориялы трыдан маман болды. П.П. Серебренниковты ойынша, орман классификациясы орман шаруашылыы жне орман таксациясы элементтері айырмашылытарын зерттеу нтижелеріне негізделген болуы керек. Ол элементтерді бас крсеткіштері – айта басталу, бтін ааштар рамы, срек асиеттері.

Ормандар типтері іліміні негізін алаушы Г.Ф. Морозов болды.

Г.Ф. Морозов бірінші типолог болды деуге болады. Ол е алаш рет:

1) Шаруашылы ызметте орман типологиясын кеінен пайдалануды ажеттігін длелдеді.

2) Орман типологиясы ілімін методологиялы трыдан (азір оны табиатты зерттеуді жйелі тсілі деп атайды) теориялы длелдеді.

3) Орман типологиясын орман туралы ілім мен (ормантанумен) табии байланыстылы оны ормантануды бір блімі етті.

4) Сол замандаы орман типтері туралы тжірибені жне оларды шаруашылыта пайдалануды талдап жалпы орытынды жасады.

Г.Ф. Морозов 2 міндетті ажыратты:

1) екпе ааштар типін тану;

2) ол типті білу.

Г.Ф. Морозовтан кейін орман типологиясын зерттеу Ресейде 2 баытта жаласты. Оны бір баыты академик В.Н. Сукачевпен байланысты, ал екінші баыты А.А. Крюнденер, Е.В. Алексеев, П.С. Погребняк аттарымен байланысты, бл баытты отстік баыты дейді.

В.Н. Сукачев принциптері кп жадайда тайга аймаы жадайында пайдаланылады, ал отстік классификациясы – ылан-жалпа жапыраты ормандарда, орманды-далада жне дала айматарында.

Орманды классификациялауды В.Н. Сукачев сынан принциптері мыналар. Климатты айма шекарасында р формация шін эдафо-фитоценотикалы жобасын трызу керек. Эдафикалы жадайа орман типтеріні топтары штасады. Мысалы, орта алаптарыны шыршалытарында шырша ареалында В.Н. Сукачев эдафикалы жадайа сйкес ормандар типіні 5 тобын ажыратты:

1. Шыршалытар – жасыл мктер. Рельеф жеткілікті дамыан, топыраы бай, дренаждалан.

2. Шыршалытар – ккек зыыры. Рельеф аз дамыан. Топыратары жоарыдаыдай біра батпатанан.

3. Сфагнумды-шыршалытар. Рельеф жазы немесе ойпаттау, топыра батпатанан.

4. Шпті шыршалытар. Сайларды табаны топыратары батпатанан, біра аынды суменен.

5. Крделі шыршалытар. Топыратары бай, жасы дренаждалан, к абаттары жаын орналасан.

Осындай топтар араайлытарда блінген. Эдафо-фитоценотикалы атарлар сімдіктерді алмасу баытын крсетеді. Оларды мні осында.

В.Н. Сукачев сынан ормандарды классификациялау принциптері тайга ормандарын зерттеуде XX асырды 40 жылдарынан бері пайдаланылуда.

Г.Ф. Морозов сияты В.Н. Сукачевты да типологиялы кзарастары оны ылыми тжірибесіні суі нтижесінде жне жйелік идеяларды серінен згеріп отырды. Ол згеріс орманды зара тыыз байланысан компоненттерімен крделі жйе ретінде классификациялау баытында болды. Осылайша биогеоценология мірге келді. Биогеоценоз туралы тсінікті ылыма ендірген академик В.Н. Сукачев (1940) болды. Биогеоценоз экотоптан жне биоценоздан трады.

Биогеоценоз (грек. био – мір, де – жер жне ценоз – жалпы) дегеніміз - зат алмасуы жне энергия алмасуы негізінде тірі организмдер мен лі компоненттерді біріктіретін крделі табии жйе.

Биогеоценозды спецификалы белгілері: биоайналым ерекшеліктері, компоненттерді зара сері, уаыта байланысты згеруі. Ол белгілерді лшеуге болады, сондытан сапалы жне санды баалап классификациялауда пайдалануа болады.

В.Н. Сукачев бойынша орман типі – ботаниктерді сімдіктер ассоциациясынан кеірек тсінік. Оан рамы ртрлі сімдіктер кіруі ммкін, біра ассоциацияларды экологиялы асиеттері бойынша сас. Доминант ааш трлері ртрлі болуы ммкін, мысалы ареалдарыны шектес блігінде Еуропа шыршасы жне Сібір шыршасы.

Орман типіні аты шартты трде ана беріледі. В.Н. Сукачев жалпы абылданан топыра классификациясын орман типологиясыны негізі етіп алу ажеттігін айтты. Біра ол лі жо боландытан топыраты жанама сипаттамасын доминант сімдіктер арылы баалау ммкін екендігін айтты.

Г.Ф. Морозов сияты В.Н. Сукачев орманны типін танумен жмыс бітпейді, орманды шаруашылы объектісі ретінде зерттеу керек деп бірнеше рет жазды.

Орман типологиясын зерттеуді екінші баыты А.А. Крюденер, Е.В. Алексеев, Б.С. Погребняк жмыстарына байланысты.

XX асырды басында топыраа байланысты баытындаы жмыстар А.А. Крюденерге байланысты болды. Оны жмыстары экспедицияларда жиналан бай материалдара байланысты. Реттеу нтижесінде топыра-грунт жадайларыны басты типтеріні кестесі жасалан. Кестеде типтер ра, су жайылатын аар жне батпатанан деп блінген. Типтерді диагностикалы белгілері: топыра ылалдылыы жне оны механикалы рамы. Ылалдылы аэрациямен жне арашірік трімен сйкестенген. Ылалдануды мерзімділігі ескерілген градациялары бар: отын-отын ылал, траты ылал, отын-отын дымыл.

Топыраты механикалы рамы оны нарлылыыны потенциалын крсетеді. Механикалы рамны бірнеше градациялары сынылан. Ол градациялар топыраты наты нарлылыыны потенциалын крсетеді. Олар ртрлі клеткалара блінген. р клеткада орман типіні аты беріледі, ол фитоценоз туралы тсінік береді.

А.А. Крюденерді сынысындаы негізгі кемшіліктер:

1) Бтін ааш рамына жне оны клеткада болуына екінші дрежелік мн беріледі.

2) Топыраты механикалы рамына арты мн берілген.

3) сімдіктерді климата байланысты аймаы жеткіліксіз есептелген.

4) Жасауды жне пайдалануды крделілігі.

Топыраа байланысты баыттаы мамандар типологтар (Е.В. Алексеев жне П.С. Погребняк) жмыстарыны эволюциясы Крюденер кестесін оайлату жне кейбір згертулер ендіру баытында жрді.

Е.В. Алексеевті классификациясы негізіне сол ординаталар алынан: топыраты механикалы рамы жне ылалдылыын индикациялауа сімдіктерді пайдалану сынылады. Крюденер кестесінде клеткалара ормандар типі аттарыны орнына басым сімдіктер (доминанттар) аты жазылуын сынады.

Е.В. Алексеев, А.А. Крюденер жне П.С. Погребняк сияты топыратары бірдей учаскелерді орман типі деп атайды. Біра орман типі шекарасында Г.Ф. Морозов сияты рамымен ерекшеленетін екпе ааштар типтерін бледі.

Е.В. Алексеев те ормандар типтеріні 2 тобын блген:

1) ратаы (ылан жапыраты орман, араай орманы, емен тоайы жне т.б.)

2) ылалдаы (араайлар, айыдар жне шымтезектердегі ольшанниктер) деп.

Барлы типтерді ол шке блді:

1. Негізгі,

2. Уаытша,

3. Кездейсо (эрозияланан, айдалан жерлерде жне т.б.)

Е.В. Алексеев орман типін блгенде таза шаруашылы критериясын пайдалану ажеттігін айтты.

Е.В. Алексеев, А.А. Крюденер кестесін оайлатып, оны орман аймаыны отстік региондарындаы орман шаруашылыы сранысына жаындатты.

П.С. Погребняк практика жзінде пайдалануа ыайлы эдатоптарды (мекенжайды топыраы) торын (сетка) жасады. Мнда топыраты ылалдылыы жне нарлылыы есепке алынан. Бл тор 6 ылалдылы градациясынан (гигротоптарды) жне 7 нарлылы градациясынан трады: эдатоптар, бор (ылан жапыраты орман), суборь (араай орманы), ылал (араай орманы, емен тоайы). Индикатор рлінде сімдіктер. Эдафикалы тора сімдіктер ареалын-индикаторларды жне ааш тымдарын тсіруге болады. Топыра нарлылыы тсінігіні наты маызы (мазмны) жо. Эдафотоптарды дрыс анытау немесе лшеуге болмайды.

П.С. Погребняк та Морозовты жне Алексеевті ааш егістері (насаждение) типтері жо. Мнда тек сетін орта типтері жне кейбір эталондар (жергілікті байыры типтер) туралы айтылады. Погребнякты классификациясы Крюденердікі сияты жергілікті, географиялы емес. Климат айматары есепке алынбайды.

Жоарыда аралан классификацияларды авторлары (Крюденер, Алексеев, Погребняк) негізгі бірлікті орман типі деп санайды. Біра та аралан уаытта осы жерде осы тран орман сімдіктері есепке алынбайды. Бтін ааштар болмауы да ммкін. Сондытан негізгі бірлікті орман сімдіктері жадайыны типі деп атауа болатын сияты.

Біра та В.Н. Сукачевты пікірінше орман типімен орман сімдіктері жадайы типі арасында барлы уаытта параллелизм байалады деп айту иын. Орман типі – анарлым тар тсінік. Орман сімдіктері жадайы типінде бірнеше ормандар типтері болуы ммкін.