ЖЕР АСТЫ СУЛАРЫН ОРАУ

КСРО-да оршаан ортаа, оны ішінде жер асты суларына адам ебегіні ыпалын білу шін жоспарлы гидрогеологиялы жне инженерлік геологиялы зерттеулер жргізіледі. Су шаруа-Шылыы жйесі за уаыт пайдаланудан оршаан ортада тетін згерістерді зерттейтін жне гидрогеологияны жаа баыты болып саналатын техногендік гидрогеология алыптасты. Жер асты суларын орау азіргі кезді басты проблемасына айналды. СРО-да табии ресурстарды орау, оныњ ішінде жер асты суларын ластану мен сарылудан орау — мемлекетті басты міндеттеріні бірі.

Тщы жер асты суларын орау масаттарында оларды ауыз суы мен шаруашылы мтажынан баса масаттара пайдалануа (ерекше жадайды оспаанда) тыйым салынады. Сумен амтамасыз ету шін жер асты суларын іздеу жне барлау, сонымен бірге суды алу шін жеке пайдалану скважиналарын брылау территориялы геологиялы басармаларды (бірлестіктерді) р±сатымен жне санитарлы баылау орындарымен келісу арылы ана жргізіледі. азір жер асты суларын орауды негізгі шараларына жер асты суларыны сарылуын жєне жер асты суларын ластанудан орау жатады.

Жер асты суларын сарылудан орау. Алынан суды орныны толмауы жер асты сулары орыны сарылуы болып табылады. Ірі суабылдаыш жмыс істеп тран ауданда детте белгілі бір шамаа дейін жер асты суыны дегейі тмендейді. йтсе де су дегейіні кез келген тмендеуі сулы горизонт сарылуыны белгісі бола бермейді. Алынан жер асты суы жмыс істеп тран су абылдаыш шін пайдаланылатын орды белгіленген шамасынан асып тскен жадайларда сарылу аупі тнеді. Сондытан сарылуды болызбас шін дл гидрогеологиялы зерттеулер мен жер асты суларыны орын баалау негізінде жер асты суларын пайдалануды жобалау ажет. Алынатын су шамасы пайдаланылатын орды шамасынан артпауы тиіс. Жер беті суларыны жетіспеуі суармалы даылдарды млде урап алуы мен тсіміні крт тмендеуіне ауіп тндіретін ауырт рашылы жылдары ана ттенше шаралар олданылуы ммкін. Мндай кездерде длелденген негіздерге сйене жне алынан суды кейін есесі толатынын ескере отырып, сулы горизонтты табии (сыйымдылы) орларын уаытша пайдалануа болады. Жер асты суыны шыыны болмас шін фонтандаушы скважиналара шмек, жаппа, т. б. суды здігінен йылып, орынсыз ысырап болуын тежейтін ондырылар орнатылуы ажет.

Соы жылдары жер асты суыны сарылуын болызбас шін оны орын жасанды жолмен толытыруды кеінен олданып келеді. Совет алымдарыны пікірінше бл тсіл жер асты суларын прменді трде аланны зінде де, геологиялы ресурстарды тиімдірек пайдалануа жне тіректегі ортаны орауды жзеге асыруа ммкіндік береді.

Жер асты суларын ластанудан орау. Жеке рамды бліктер шамасыны ммкін деп табылан шектен асып тсуінен жне жалпы минералдануыны жоарылауынан пайда болан сапалы згерістер нтижесінен жер асты суларыны пайдалануа жарамсыз болуы, оны ластануы болып табылады. Жер асты сулары ластануыны тмендегідей трлері болады:

Бактериялы ластануды патогендік бактериялар тудырады. Бактериялы ластану эпидемиялы ауруларды тарауына себепші болады. Жер бетінде прменді жарышатанан аудандарда бактериялы ластану аса ауіпті. Егер аэрация зонасында алыдыы 3—5 м-дей сазды жне мды шгінділер болса, детте жер асты сулары бактериялардан таза болады.

Химиялы ластану жиі шырайды жне одан тазарту да иын. Химиялы ластануа трмыста жне ндірісте олданылып аызылан сулар, минералды тыайтыштар, улы химикаттар себепші болады. Блар жер асты суларына кбіне су ерітінділері трінде аэрация зонасы арылы тседі. Сондытан, жер суаруа аызылан сулар пайдаланылатын егістік далаларында, минералды тыайтыштар мен улы химикаттар молынан олданылатын суармалы жерлерде химиялы ластану аупі туады. сіресе, грунт сулары мндай ластануа кбірек шалынады. Аэрация зонасындаы мды-сазды шгінділерді алыдыы едуір боланны зінде де, бл сулар ластануа шалынады. Сулы пласт жтпаан заттардан болан химиялы ластану жер асты суларында белгісіз за уаыт бойына саталады. Химиялы ластанумен кресуді басты тсілі — саты шараларын жргізу.

Механикалы ластану аз тараан. йткені карст суларынан зге сулар механикалы оспалардан жылдам тазарады.

Радиоактивтік ластану атом ондырыларыны жмысы нтижесінде уран кендері жне радиоактивтік элементтерді коспалары бар зге кендер пайдаланылатын аудандарда пайда болады. Радиоактивті оспалар тау жыныстарына молынан сіеді, сондытан жер асты суыны тасынымен баяу тарайды. Ластануды кейбір трлері сулы жыныста ±за саталады.

Шаруашылы пен ауыз суы ретінде пайдаланылатын жер асты суыны рбір суабылдаышыны тірегінде санитарлы корау зонасы немесе танабы болуы ажет. Бірінші зонаа ата режим ойылады. Артезиан суларын пайдалананда бл зонаны радиусы 30—50 метрден, грунт суларын пайдалананда 50 метрден кем болмауы шарт. Шектеуші аталатын екінші зонаны радиусы гидрогеологиялы жадайлара жне суды алуды сипатына байланысты. Санитарлы орау зонасыны жобасы суабылдаыш жобасыны рамды блігі ретінде жасалады.

Жылулы ластану жер асты суларыны жер бетіне жеткен біразы жылы сумен араласуы нтижесінде немесе сііруші скважиналар арылы аызылан технологиялы суларды айдауа байланысты температураны жоарылауы нтижесінде пайда болады. Жер асты суларын пайдалану оларды сарылу мен ластанудан сатау жніндегі мемлекеттік баылауды КСРО Геология министрлігіні йымдары жне мемлекеттік санитарлы адаалау орындары жзеге асырады.

41.Гидрологиялы сипаттамаларда модульдік коэффициентті анытау

-орташа тім =

аынны нормасы

42.Гидрология пніні негіізгі масаты

Планетамыздары су абыын – гидросфераны, оны асиеттерін, ондаы тіп жатан процестерді, онын атмосферамен, литосферамен жне биосферамен байланысын зерттеумен айналысатын ылым саласы гидрологиядеп аталады.

«Гидрология» сзі екі грек сзіні (гидро — су, логос — ылым, ілім) осылуынан пайда болан, яни су туралы ылым дегенді білдіреді.

Гидрология жерді жне оны су абыыны физикалы, географиялы асиеттерін зерттейтін ылымдар кешеніне жатады. Гидрология пніні кмегімен келесі су объектілері: мхиттар, теіздер, зендер мен клдер, бгендер, батпатар, мздытар, топыра жне жер асты сулары зерттеледі.

Су — зат алмасу мен азалар дамуы тетін негізі орта. Адамзатты мірі мен мдениетіні дамуы кне замандардан бері сумен тыыз байланысты. Су— физика, химия, механика жне баса да ылым салаларыны зерттеу объектісі.

43.зен суларыны ластану кздері, тазалау дістері

Су айдындарыны ластануын былайша топтайды:

· биологиялы ластану: сімдік, жануар, микроорганизмдер жне аш бейімді заттар

· химиялы ластану: уытты жне су ортасыны табии рамын блдіретіндер

· физикалы ластану: жылу-ызу, электр-магнитті ріс, радиоактивті заттар

зендер тщы суды е басты кзі болып табьцды. Арналарыны суа толы болуы олара ятын лалара, яни кішігірім зендерге тікелей байланые* Брынгы ТМД аумаында зындыы 10 км-ден дзендер саны 150 мынан астам, ал одан кішіректерішамамен 2,6 млн. Оларды жалпы зындыры 10 & км-ге жуы.

Кішігірім 'зендер табии орта шін лкен маы ие. Олар микроклиматты, ауамен топыраты ЫЛР дылыын реттеп, жайылымдар мен ауыл шаруашыл егістіктеріні німділігін анытайды жйе ірі зевд ді тменгі денгейдегі кезінде оректенуін амтам* етеді.

Адамдардын, табиата кзсіз араласуы, ондаы,< лыптасан тепе-тедікті жояды. "Орман ааштарын су, батпатарды рату, иірімдерді крту жне ар ларды тзеу жмыстары алапа ^скен ылалдьщ т лей зендерге тсіп, кедергісіз тёіздерге кетуіне к« соады. Кктемгі еріген' ар суы мен жауын-шай «зен аарларынын,- беткейлері ^ен жаалаула| жуып-шайса, одан келіп тсетін тнба тасындыларды шгінділерге толтырып бастау, айнарларды кзін бітейді. зен аарларына орналаса бталар-ды табу мен зен арйасвн»ы жарабаына дейгжер жырту шаралары топыра эрозиясыны дамуына ы-пал етеді.

Адамдардын. осындай ызметіні арасыда лем-дегі кптеген зендер зардап шегуде, жекелеген зенлескілері толыымен немесе жартылай рап алуы-ны арасында оларды -халы шаруашылы жнелеуметтік маызы жойылды. Мысаяы, Белорусь рес-публикасында жргізілген, негізінен ойланбай, астсті
жасалан батпатарды крату жмыстары рндаы ай-тарлытай маызы бар 19 зен шаруашылы жне эс-тетикалы баасыны жойылуына келіп соты. Олар-дын, ішінде Морочь, Турая, Неманка жне т. ,б. зендербар. -

Ресей,- Украина, Белорусь, Прибалтика елдеріні кі-шігірім зендері негізінен батпатардан бастау алады жне ондаы ылалмен оректенеді. Европаньі е ірі зендеріні бірі Еділ де батпатан басталады. Батпа-, тарды рлі- тек зендерді оректендірумен ана шек-теліп оймайды, сонымен атар кптеген стар мен жануарларды сіп-нетін орны, онда жидектер кп^еп седі. Сондытан да, кей жадайларда батпатарды Нрату науаны кезіндегі шыындарды млшері, алы-натын болжамды тиімділіктен лдеайда асып кетті. Нтижеде таы да осымша аржы жмсап батпатар-ды зіні бастапы алпына елтіруге тура келді.

Су кздеріні сарылуы негізінен келесі себептердін ыпалымен жзеге асады: зен алаптары мен аарла^ .рындаы орман ааштары мен бталарды кесу; алапта-ы батпатарды рату; аар беткейлерін жырту; топыраты • жел мен суды , ыпалымен * эрозияа' шырауы; кішігірім зендердегі тоандарды бзылуы; табиат суларын баылаусыз жне шашып-тгіп пай-далану.

44.зен жйесіні сипаттамалары

зендеп едуір млшерде айын калыптаскан траты арнасы бар, зіні су жинау алабына тсетін атмосфералы, жауын-шашындармен рі жер асты суларымен оректенетін аынды суды атаймыз. зен арнасы детте, траты аынды суы бар болып келеді, ал кейбір крашылылы аудандарда суы уаытша тартылып алуы ммкін, климаты ката, суы аудандарда арнадаы су атып алады.

ау шаталдарыны ткпір тбінен аып шыан блатан су немі тынбай шыып жатадытан, одан траты аыс, яни жыла пайда болады. Ол зенні бастауы болады. Сонымен бірге зен клден, батпатан да басталады. Биік таулы жерлерде зен басып ар мен мздытарды шетінен, еріген судан алады. зенні басын алып шыатын жері оны бастауы деп аталады.

зен жер бетіне етіні еістігіне сйкес ылдиа арай аады. Оан жолшыбай баса шаын зендер келіп осылады. Негізгі ірі зенге баса кішігірім зендер де келіп яды. Ол зендерді негізгі ірі зендерді салалары деп атайды. Аыс баытымен арап транда, о ол баыттаы зенді – о жа сала, сол ол баыттаы зенді – сол жа сала деп атайды. Мысалы, Есіл зені – Ертісті сол жа саласы. Ал Арыс Сырдариясы – о жа саласы. зен клге немесе теізгі барып яды. зен клге немесе теізгі барып яр жерін оны саасыдеп айтамыз. Яни сол жерде атырау пайда болады. зен бастауынан бастап саасына дейін рі ке, рі зынша алапты бойлап аады. Бл - зенні аыры. Агарды табанындаы зен суы аып жатан ойыс арна деп аталады. Су тасыан кезде зен арнасынан асып, аарды жайда блігін басады. Аарды зен тасыанда су басатын блігі жайылмадеп аталады.

зенні аысы зына бойымен алып араанда ш блікке блінеді. Бастауына жаын жатан блігі – жоары аысы, саасына жаын жатан блігі – тменгі аысы, екеуіні аралыы орта аыса жатызылады. зен зенні барлы салаларымен бірігіп зен жйесін райды. зенге жне оны салаларына су аып келетін жерді брі зен алабына жатады. зен алаптарын бір-бірінен кбінесе ыратты болып келетін суайырытар бледі.

45.рлытар гидрологиясыны салалары

Зерттеу объектілері бойынша рлытар гидрологиясы мына салалара тарматанады:

1) зендер гидрологиясы (потимология);

2) клдер мен бгендер гидрологиясы (лимнология);

3) батпатар гидрологиясы (тельматология);

4) жер асты суларыны гидрологиясы (гидрогеология);

5) мздытар гидрологиясы (гляциология);

46.Гидрография. Гидрография саласы туралы жалпы тсінік

жер беті суларыны географиялы таралу задылытарын, наты су объектілеріні жазбаларын жне оларды зара байланыстарын, сонымен бірге географиялы жадайын оларды режимі мен шаруашылытаымаызын арастырумен айналысатын сала—гидрографиясаласы;

Гидрография^[1]– (гидро... жне ...графия) – гидрологияны су объектілеріні (зен, кл, бген), т.б. орналасуын сипаттайтын, оларды геогрия таралу задылытары мен морфолия ерекшеліктерін, режимін жне шаруашылытапайдалану жолдарын зерттейтін саласы.

Гидрография мхиттар мен теіздерді гидрометеорологиялы режимін, жааларыны трлерін, теіз тбі бедеріні згеруін зерттеумен де шылданады.

Гидрографиялы зерттеулер гидрографиялы атырапты санды жне сапалы сипаттамаларын, суды физика-географияжадайлары мен уаыт аралыында згеруін, ылалдану дрежесін, жылулы режимін, сондай-а зен алабындаы эрозиялы процестер мен су объектілеріні ластануын анытауа ммкіндік береді. Гидрографиялы зерттеулер нтижелері гидроэнергетикада, су клігі саласында, нерксіпті жне елді мекендерді сумен амтамасыз етуде, балы шаруашылыында, мелиорацияда олданылады.

Гидрография^[2] —

1. зен, кл, бген жне т.б. су объектілеріні физикалы-географиялы жадайларыны, жргісі мен пайдаланылуыны сапалы жне санды сипаты трысындагы жазбаларымен айналысатын рлы гидрологиясыны тарауы;

2. зедердегі, клдердегі, теіздердегі жне мхиттардаы су клігіні ауіпсіздігін амтамасыз ету шараларыны жиынтыы;

3. су I объектілерін картаа тсіру мен сызу жне оларды жазбаларын (мыс., лоциялар) растыру.

47.Гидрофизика ылымы не арастырады

Гидрофизика ілімі табиаттаы суларды физикалы асиеттерін зерттесе, су крамыны жне оны химия_:лы асиеттеріні мерзімдік жне кеістікте згерулерімен гидрохимия айналысады.

Гидрофизика — 1) геофизиканы жерді су абатындаы физикалы процестерін зерттейтін саласы. азастандаы гидрофизиканы алыптасуы мздытарды, мз басуды физикалы-химиялы жадайын зерттеуден басталды. Мзды еруі, мзды суыны аыны мен мз суымен толысатын зендердегі су шыыныны арасындаы байланыс анытадды. Мздытардаы мз массасыны балансы, мзды еритін бетіндегі ылал алмасу процестері жне жалпы айма бойынша су балансы, таулы айматар мен жазы ірлердегі жер асты суларыны динамикасы жне г.б. зерттелді. Ол рлы гидрологиясы, мхиттану жне гидрогеологиямен тыыз байланысты. Гидрофизика суды сйы, атты, газ кйіндегі молек. рылысын, суды, арды, мзды р трлі физ. асиеттерін, тйы сулардаы динамик., термик. процестерді, судан, ардан, мздан жарыты туін жне оны осы ортада таралуын, шашыруын зерттейді. Гидрофизика теіз физикасы (мхит пен теізді термикасын, акустикасын, оптикасын, аыстарыны динамикасын, толынын зерттейді) жне рлытаы су физикасы (зенде, клде, бгенде, жер асты суында болатын физ. процестермен шылданады) болып екіге блінеді.^[1] Балаш клі іріндегі жер асты суыны динамикасын, апшаай жне Бтырма бгендеріндегі, Ертіс-араанды-Жезазан каналындаы мз режімін, ар мен мз ерігендегі булануды жиынты шамасын анытауда елеулі нтижелерге ол жетті; 2) аыстарды, толындарды, су объектілеріні атмосферамен рекеттестігін, суды термиялы, акустикалы, оптикалы жне баса да физикалы асиеттерін, су объектілерінде, сондай-а ар мен мзда болатын физикалы процестерді зерттеу жмыстарыны кешені.

Гидрофизика - гидросферада болатын физикалы процестерді зерттеумен айналысатын геофизиканы саласы. Суды жиналан наты бір пішініне атысты Гидрофизиканы мхиттануды (мхит физикасы) немесе рлы гидрологиясыны (рлы суыны физикасы) рамды блігі деп санайды. Аыстарды, толындарды, су нысандарыны атмосферамен зара рекеттерін, суды термиялы, акустикалы, оптикалы жне таы да басалары физикалы асиеттерін, су нысандарында, сондай-а кар мен мзда жретін физикалы процестерді зерттейді

48.Клдерді морфологиясы мен морфометриясы

Су толан азаншырлар бір-біріиен млшері жне слбасы арылы ерекшеленеді. Бл крсеткіштердів санды шамалары морфометриялы сипаттамалар деи аталады.

Морфометриялы сипаттамалар казаншцырлардыц тередіктері крсетілген карталар мен пландарды ке мегімен аныталады жне белгілі бір су денгейіне кестендіріледі. азаншырдын крылымы крдел^ болан жадайда морфометриялы сипаттамалар клдія барлы блігі шін жне оны жекелеген бліктері шіі де аныталады.

Су бетіні (айдын) ауданы, , км² — аралдарсь жне аралдармен осандаы аудандар крсетіледі, пла ниметрді немесе палетканы кмегімен аныталады.

азаншырды зындыы Ц км — жаа сызыы-] ны е алыс нктелеріні арасыныц тіке ашытыы, бетімен лшенеді.

азаншырды ені В, км: орташа ері В₀—ауда-І ныны (Р) зындырына атынасына (В₀ = /Ь) те; мак4 симал ені В _тах — зындырына жргізілген перпендику-] ляр арылы лшенетін екі жаалауды су дегейімс лшенгендегі е алыс ашытыы.

Жаалау сызыыны зындыы 5, км су кемеріме (нлдік изобата) аныталады.

49.азіргі гидрология ылымы су объектілерін зерттеу

азіргі гидрология ылымы су объектілерін зерттеу барысында мынадай негізгі дістерді пайдаланады, олар: 1) траты баылау (стационар); 2) экспедициялы, 3) тжірибелік (эксперименттік), 4) теориялы.

Траты баылау дісісу объектілеріні гидрологиялы режимі элементтеріні мерзімдік озалысын (динамикасын) зерттеу шін ызмет етеді. Гидрологиялы режим дегеніміз — су объектілеріні жай-кйіні белгілі бір задылыпен былуын, яни су денгейіні, су тіміні, су температурасыны, мз ату кбылыстарыньщ жне т. б. Сипаттамаларыны туліктік, маусымды жне кпжылды былмалылыы. Гидрологиялы режимді жйелі трде баылау гидрологиялы бекеттер мен станцияларда жргізіледі. Бл баылаулар бірыай бадарлама бойынша ылым мен техниканы масатына сйкестендірілген. Баылау материалдары деуден ткен со географиялы орытыдылар шыару шін, аны-тамалар растыру шін, атластар мен гидрологиялы сипаттамаларды картасын жасау, сонымен бірге теориялы жне олданбалы масаттар шін кеінен пайдааланылады.

Экспедициялы дісыса мерзім ішінде су объектісіні физика-географиялы сипаттамалары жнінде маызды деректер алуа, далалы ізденістер негізінде оларды режимдік ерекшеліктерін анытауа ммкіндік береді. Экспедициялы зерттеулерді нтижесіаде алынан деректер мамандара гидрологиялы састы дісін сенімді трде пайдалануа жадай туызады.

Тжірибелік (эксперименттік) дісжалпы гидрологиялы былыстармен атар процестерді жекелегеи жатарын тпкілікті зерттеуге ызмет етеді. Зертханада немесе далалы жадайда жасалатын тжірибе кмегімен зен арналарыны алыптасу задылытары, м аату жне еру, суды топырака сіуі мен беткейлерден аып тсуі, су бетінен жне жер бетінен булану жне баса да кптеген былыстар зерттеледі.

Зерттеуді теориялы дісігидрологиялы масаттарды физиканы жалпы задары жне математикалы тсілдерді кмегімен шешуге негізделген. Теорияльг дісті нтижелері дйекті материалды кмегімен тексеріліп отырады.

Су объектілері жне оларды режимі жніндегі е толы мліметтер жоарыда келтірілген трт діс бірге пайдаланылан жадайда алынатын болады.

50.Суды тазалау дістері

Механикалы жолмен тазарту дісі

Механикалы жолмен тазарту дісі - ластанан сулардан дейі арналан ралдарды кмегімен ерімейтін зиянды осындыларды блуге баытталан. Ол шін сзгі, мнай, май стайтын ралдар т.б. пайдаланылады. Бл діспен ластанан суды 60%, ндірістік алды суларды - 95%-ке дейін ерімейтін осындылардан айыруа болады.