Таырыбы: Сан есім. Сан есімні маыналы топтары

Дріс мазмны:

1. Сан есімні лексика-семантикалы сипаты.
2. Сан есімні морфологиялы ерекшеліктері.
3. Сан есімні маыналы топтары.

Негізгі дебиеттер:

1. Тлеуов . Сз таптары. А., 1982.
2. Оралбаева Н. аза тіліндегі сан есімні сзжасам жйесі. А., 1988.
3. аза грамматикасы. Астана, 2002.
4. Ысаов А. азіргі аза тілі. Морфология. А., 1991.

осымша дебиеттер:

1. Шаарман Г.П. аза тіліндегі сан есім сздерден жасалан туындыларды маыналы ерекшеліктері. Ф..к.дис. автореф. А., 1998.

азіргі аза тіліндегі сан есімдер – затты немесе затты ымдар мен былыстарды санын, млшерін, блшегін, ретін білдіретін сз табы. аза тіліндегі барлы сан есімдер жиырма шаты сздер арылы жасалады. Оларды бірлік, онды, жздік, мыды сандар деп беруге болады. Миллион, миллиард сан есімдері тркі тілдеріне, соны ішінде аза тіліне де орыс тілі арылы енген. аза тілінде олданылатын тмен сзі монол тілінен енген сансыз кп деген маынаны білдіреді.

Морфологиялы рамы жаынан сан есім дара, крделі болып блінеді. Бір тбірден ралан негізгі жне туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады: екі, бес, ш, он, жз. Дара сан есімдер іштей негізгі жне туынды болып блінеді. Негізгі дара сан есімдерге морфемалы блшектерге блінбейтін сздер жатады: екі, бір, ш. Туынды дара сан есімдер р трлі грамматикалы жрнатарды жалануы арылы жасалады: шеуі, бірер, тртінші. Крделі сан есімдер дара сан есімдерді тіркесуі жне осарлануы арылы жасалады: он трт, бір-екі, жз жиырма бес.

Сан есімні негізгі бір ерекшелігі – баса сз таптарынан жасалмауы. Барлы сан есімдер есептік сан есімдерді зара тіркесу, осарлану, р трлі жрнатарды жалануы негізінде алыптасан.

Сан есім зат есіммен, заттанан сздермен тіркесе келіп, оларды сан млшері жаынан айындап, анытауышы болып табылады. Бл шо орман екі-ш шаырым жерде ошау тр (Есенжанов).

Сан есімдер кей жадайда зат есімсіз де олданыла береді. Мндай олданыста сан есім затты маынаны, оны млшерін жне сандарды з атауы ретінде жмсалады. Алтау ала болса, ауыздаы кетер, тртеу тгел болса, тбедегі келер.

азіргі аза тілінде семантикалы жаынан сан есімге жаын біраз сздер тобы бар. Олар:

- салма лшемдерін білдіретін сздер: ада, пт, келі, батпан.

- Клем млшерін білдіретін сздер: бір уыс, бір тілім, бір ша.

- алыды лшемін білдіретін сздер: екі елі, пыша сырты.

- ашыты лшемін білдіретін сздер: адым, шаырым, тая тастам.

- зынды лшемін білдіретін сздер: ттам, лаш, аршын.

- Сан есімдерді тура маынасындаы сздер.

- Жарты маынасын білдіретін сздер: жарты, жарым.

- Бір маынасын білдіретін сздер: жеке, дара, жалыз, жалы.

- Екі маынасын білдіретін сздер: егіз, ос, пар.

- Трттен бір маынасында: ширек.

- Уаыт млшерін білдіретін сздер: шай айнатым, ст пісірім уаыт.

Бл сздер млшерлік маынада олданыланымен, лексика-грамматикалы ерекшеліктеріне арай баса сз таптарына жатады.

Сан есім – дербес лексика-семантикалы ерекшеліктері, зіндік морфологиялы белгілері, синтаксистік атаратын ызметі бар сз табы. Сан есімні баса сз таптарынан негізгі айырмашылыы – зат есіммен тіркесіп, санды жаынан анытау жне зат есімсіз олданылып, санды атауды білдіру. Сан есім баса сз таптарынан жасалмайды. Сан есімні негізгі ызметі затты ымдар мен былыстарды санды жаынан анытау боландытан, детте морфологиялы згерістерге тспей олданылады. Бес нрседен ашы бол (Абай). Сан есімдер зат есімні жалауларын абылдап, затты маынада да олданыла береді.

азіргі аза тілінде алпыс, жетпіс, сексен, тосан сан есімдеріні рылысы ерекше.

Ал-пыс, жет-піс сздеріндегі –пыш, -мыш элементі ескі дуірде он мнін берген, ал сексен, тосан – сегіз он, тоыз он сздеріні бірігуі арылы жасалан сан есімдер.

Сан есімдер олданылу ерекшеліктеріне арай бір тобы зат есіммен тіркесіп, оны анытап, есебін, ретін, млшерін білдірсе, біразы жинатылы ымды, блшектік лесті, шамалы, болжалды маыналарды білдіреді. Осындай маыналы ерекшеліктеріне арай сан есім алты топа блінеді. Олар: есептік сан есім, реттік сан есім, жинаты сан есім, топтау сан есімі, болжалды сан есім, блшектік сан есім.

Есептік сан есім затты натылы санын жне абстракты санды ымды білдіріп, анша? неше? деген сратара жауап береді. Есептік сан есімні арнайы грамматикалы крсеткіштері жо, олар тбірден трады. Мысалы: екі, жз, бес. аза тілінде есептік сан есімдер деректі санауа болатын зат пен затты ымдарды білдіретін сздерді ана айындап, солармен сз тіркесін жасай алады.

Есептік сан есімдер рылысы мен дрежесіне арай бірлік, онды, жздік, мыды сандар болып блінеді. Бірлік сандара бір санынан бастап он-а дейінгі, онды сандара он, жиырма, отыз, ыры, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тосан сандары жатады. Жздік, мыды сандара жататын сздер: жз, екі жз, ..., мы, екі мы. Осы аталан топтарды рамына арай дара жне крделі деп блуге болады. Дара сан есімдерге бірлік, онды сан атаулары жне жз, мы сздері жатады. Крделі есептік сан есімдер жоарыда аталан сан есімдерді бір-бірімен зара тіркесуі арылы жасалады. олара он бірден басталан, жздік, мыды атаулара дейінгі сандар жатады.

Есептік сан есімдер тмендегідей траты сз тіркестер рамында кездеседі:

БІР:бір жасап алу, бір киер, бір сзді, бір шкім, т.б.

ЕКІ:екі дниеде, екі жарты бір бтін, екі жеп биге шыу, екі жзді, екі ойлы, екі шты, екі еткізбеу, екі кемені басын стау.

Ш:ш айнаса сорпасы осылмау, ш йытаса тсіне кірмеу.

ТРТ:трт тлік мал, трт быласы сай, трт кзі тгел, трт таандау.

БЕС:бесаспап адам, бес бересі, алты аласы жо, бесенеден белгілі.

АЛТЫ:алты ырды асты.

ЖЕТІ:жеті абат жер асты, жетісін беру, жеті ата, жерден жеті оян тапандай.

ТОЫЗ:тоыз жолды торабы, тоыз абат тора, бір тоыз.

ОТЫЗ:отыз кн ойын, ыры кн тойын, отыз тістен шыан сз отыз рулы елге тарайды.

ЫРЫ:ырыты бірі ыдыр, ыса кнде ыры шабу, ырын беру.

Есептік сан есімдер зге сз таптарынан жасалмайды. Тілді тарихи даму процесінде есептік сан есімдер арылы сзжасамны р трлі тсілдері арылы жаа сздер жасалан. Есептік сан есімдерді ішінде лексика-семантикалы жне грамматикалы жаынан бір сан есіміні олданылу, стильдік ерекшелігі сан алуан.

Реттік сан есім затты саналу ретін, орын тртібін білдіріп, нешінші? деген сраа жауап береді де, есептік сан есімдерге –ыншы, -інші, -ншы, -нші жрнатарыны жалануы арылы жасалады: бірінші, бесінші, он екінші. Реттік сан есімдер рамына арай дара жне крделі болып блінеді. Дара реттік сан есім бір сан есім арылы жасалады. крделі реттік сан есім бірнеше сан есімдерді тіркесіп келуі арылы жасалады. олданылу стильдік ерекшелігіне арай реттік сан есімдерін жасайтын жрнатар онды, жздік, мыды сандара араанда, бірлік сандара жиі жаланатыны байалады.

Синтаксистік ызметі жаынан реттік сан есім зат есімні алдында келіп, анытауыш болады. Бл - оны негізгі ызметі. Екінші мселе: жмысшыларды топа блу. Реттік сан есім санды ымды білдіруімен атар затты маынада олданылады. Осындай мнге ие болуымен байланысты р трлі грамматикалы формалармен трлене алады, яни кптеледі, туелденеді, септеледі. Біріншісі Каспий теізіні статусына байланысты болса, екіншісі - лемдік мнай тасымалдау жолдарына шыу болып саналады. Реттік сан есім баса тлада трленбей трып жне шыыс септігіні кнеленуі арылы жасалан реттік маынаны білдіретін ыстырма сзді де ызметін атарады: біріншіден, екіншіден, т.б.

азіргі аза тіліндегі жинаты сан есім затты жинаталан санды млшерін білдіріп, нешеу? деген сраа жауап беріп, сан есімдерге –ау, -еу жрнатарыны жалануы арылы жасалады: біреу, екеу, шеу. Жинаты сан есімдер бір мен жеті аралыындаы сан есімдерге –ау, -еу жрнатарын жалау арылы жасалады. Мнда екі, алты, жеті сздеріндегі ыса –ы, -і дыбыстары тсіріліп олданылады. Жинаты сан есімдерді бір ерекшелігі, детте, зат есімдерсіз жеке олданылып, затты мнге ие болып, рі санды, рі затты маынаны бірдей білдіріп трады. Екеуі кп отырмай, йге айтты. Жинаты сан есімдер зат есімдерді орнына жретіндіктен, зат есімні грамматикалы формаларымен трленеді, яни кптеледі, септеледі, туелденеді: екеуі, шеуіміз, біреуі. Жинаты сан есімдер рамы жаынан тек дара трінде ана олданылады.

азіргі аза тіліндегі топты сан есімдер заттар мен былыстарды санын топтап крсетіп, аншадан? нешеден? деген сратара жауап беріп, есептік, болжалды сан есімдерге шыыс септігіні кнеленген осымшаларыны жалануы арылы жасалады: бір-бірден, екі-штен, екеуден, т.б. топты сан есімдер морфологиялы рамы жаынан дара жне крделі болады. Дара топты сан есім есептік сан есімдерге кнеленген шыыс септігіні жалануы арылы жасалады: екеуден, шеуден, біреуден. Крделі топты сан есімдер бірнеше есептік сан есімдерді тіркесіп, соысына кнеленген шыыс септігіні жалауы жалану арылы жасалады: ш-штен, он-он бестен. Топты сан есімдер грамматикалы крсеткіштермен трленбейді жне жаа сздер жасай алмайды.

азіргі аза тіліндегі болжалды сан есімдер заттар мен былыстарды санын дл білдірмей, шамамен болжамдап, тспалдап крсетіп, анша? неше? ай шамалы? аншадай? секілді сратара жауап береді. Болжалды сан есімдер, біріншіден, сан есімдерге немесе сан есім анытап тран есім сздерге р трлі осымшалар жалану арылы жасалады, екіншіден, сан есімні осарлануы арылы жасалады. Осымен байланысты оларды синтетикалы, аналитикалы тсіл арылы жасалан болжалды сан есімдер деп блуге болады. Болжалды сан есімдерді синтетикалы тсіл арылы жасалуы:

1. Есептік сан есімдерге –лаан, -леген, -даан, -деген, -таан, -теген жрнатарыны жалануы арылы жасалады: мыдаан, жздеген.

2. Сан есімдерге –дай, -дей, -тай, -тей жрнатары жалану арылы жасалады: трт мыдай, екі жздей.

3. –лап, -леп, -дап, -деп, -тап, -теп жрнатары сан есідерге жалану арылы болжалды есімдер жасалады: ондап, мыдап.

4. –ер жрнаы бір сзіне жалану арылы болжалды ым білдіреді. Бл те кне форма азіргі аза тілінде тек бір ана бірер сзінде саталан.

5. Есептік сан есімдерге кптік жалауы, сонан со жатыс септігіні жалауы жалануы арылы болжалды маына туындайды: он сегіздерде, бестерде.

Болжалды сан есімні аналитикалы тсіл арылы жасалуы:

1. Есептік сан есімдерді осарлануы арылы жасалады: ыры-елу, жеті-сегіз.

2. Есептік сан есімдерге (тбір жне барыс, шыыс тлаларында) шаты, шамалы, аралы, таман, жуы, астам, тарта, таяу сздеріні тіркесуі арылы жасалады.

Блшектік сан есімдер – заттар мен былыстарды блшектік санын, лесін білдіреді. Блшектік сан есім морфологиялы рамы жаынан крделі болып келеді. Ол сан есімдерді белгілі бір грамматикалы формалары арылы тіркесуінен жасалады. Блшек сандар сан есімдер тіркесіні блімі шыыс немесе ілік септігіні бірінде, ал алымы туелдік тлада тру арылы жасалады: штен бірі, бесті екісі. Блшектік сан есімдер есептік сан есімдерге жарты, ширек, жарым сздеріні тіркесуі арылы жне жеке трып олданылуы арылы да жасалады: бір жарым, екі жарты, ширек асыр.

Сан есімні негізгі ызметі маынасы жаынан затты наты санын білдіру боландытан, детте, сйлемде сан есім анытауыш ызметін атарады. Сонымен бірге сан есім белгілі жадайда сйлемні барлы мшелеріні ызметін де атара алады.

Сан есім затты млшерін, санын, ретін, блшегін білдіретіндіктен, зат есім алдында келіп, анытауыш болады: Ортасында бес лкен а йлері бар кп йлі ауыл.

Сан есім атау септігінде трып, бастауыш ызметін атарады: Екеуі де жарасымды алжы сияты.

Сан есім сйлем аяында келіп жіктеліп, баяндауыш болады: Екінші – ят, сосын шынды – шінші.

Сан есім барыс, табыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктеріні бірінде трып, зі баынып тран сзге мегеріле байланысып, жанама, тура толытауыш ызметін атарады: ран мен Інжілді бірін жазып отырандай, снмен, баппен отыр.

Сан есімдер септік жалауын абылдамай-а, етістік алдында тікелей келіп, пысытауыш болады: стінен «бес», «трт» деп сатылай толтырылан жиырма бес кк аттестат олымызда отырды.

Сан есім зат есіммен немесе атысты сын есіммен тіркесе келіп, сйлемні крделі мшесі, тіпті кейде йірлі мшесі де бола алады: Бл шатыр трт брышты, кедігі жз адым, биіктігі ш найза.

Апта